جامعه شناسی ادبیات

جامعه شناسی ادبیات که در کشور ما، شاید هنوز آنچنان که باید و شاید شناخته نیست، در سده نوزدهم با آثار مادام دواستال و ایپولیت تن درفرانسه آغاز شده و در سده بیستم رواج بیشتری یافته است. مطالعات این رشته اغلب با روشهای گوناگون درمورد تجزیه و تحلیل فرهنگ همراه است که ادبیات را فرایند ناگزیر اوضاع واحوال اجتماعی واقتصادی می داند.
جامعه شناسی ادبیات، بررسی متون ادبی، از دیدگاه جامعه شناختی است. ادبیات به معنی دانش های متعلق به ادب است و در معنای عام کلمه، غالبا به هر نوع نوشته ای گفته می شود، مثل بخشنامه ها ، رساله ها، اعلان ها ، اعلامیه ها و آثار تاریخی و علمی و فلسفی و ادبی.
به عبارتی، ادبیات شامل هر نوع از انواع انشاء به نثر یا نظم است که توسط نویسنده ای خاص در شرایط زمانی و اجتماعی خاص به رشته تحریر درآمده است.
از سوی دیگر، جامعه شناسی یا علم مطالعه جامعه، هم مشاهده وهم توصیف پدیده های اجتماعی و هم تنظیم و کاربرد یک طرح مفهومی همساز، درباره این پدیده ها را شامل می شود.
اما باید دانست که جامعه شناسی، به خلاف علوم دیگر از جمله اقتصاد، نظریه های منظمی ندارد که با اصطلاحات ریاضی بیان شده باشد، بلکه در عوض تعدادی ازمدلهای گوناگون دارد، مانند مدل نظریه ساختی کارکردی وابسته به تالکوت پارسونز و رابرت مرتون، مدل های نظریه تکاملی – تکنولوژی ، مدلهای بوم شناختی به عنوان تئوریهای متاخر و تعداد رو به افزایش مدلهای ریاضی که سعی دارد رابطه ها یا متغیرهایی را قالب بندی کند که در مدلهای دیگر بیان شده اند ، در این میان چند فرد شاخص وجود دارند که ازنظرات آنها به عنوان نظرات کلاسیک نمی توان چشم پوشی کرد، از جمله:
- برای کارل مارکس، هر ساخت اجتماعی ، ساخت طبقاتی به شمارمی آمد و تاریخ همه جوامع، تاریخ مبارزات طبقاتی بود. مارکس در روش شناسی بنیادی اش استدلال می کند که هستی اجتماعی انسان ، تعیین کننده هوشیاری اوست و ایدئولوژی صرفا یک روساخت بوده و مناسبات اقتصادی زیربناست.
▪ از دیدگاه هربرت اسپنسر که جامعه را به صورت سازواره ای می دید، هدفش ساختن یک شکل شناسی اجتماعی جوامع به اعتبار ساخت و کارکردشان بود. از دیداو وظیفه جامعه شناسی بدست دادن گزارشی بود از اینکه چگونه، آحاد نسلهای متوالی تولید و پرورده شده و برای همکاری آماده می شوند.
▪ برای ماکس وبر، فرد شاخص دیگر جامعه شناسی ، کانون توجه بر انواع کنش است که از آنها، کنش اقتصادی و حقوقی، کنش عقلی و دین کنش غیر عقلی بود. وبر بر تعیین انواع مختلف مرجعیت( سنتی، کاریزماتیک و عقلی)، انواع مختلف قدرت (ساخت یا نیرو یا سلطه هماهنگ) ، تکامل دیوانسالاری (پدرسالارانه ، پدر نسبی و قانونی – عقلی) و انواع سلوک عقلی علاقمند بود. او بسیار علاقمند بود که فرایند پیچیده عقلانی شدن امور در جوامع مدرن را بگشاید.
▪ کنجکاوی و تجزیه و تحلیل درباره اینکه اجزای جامعهٔ مورد اشاره نویسنده متن ادبی چگونه به هم چسبیده است و کنجکاوی درباره حقایق عملی زندگی اجتماعی که درمتن ادبی به تحریر کشیده شده است و تعامل و کنش اجتماعی شخصیتهای متن در حوزه جامعه شناسی ادبیات قرار می گیرد که به وسیله نظریه ها و الگوهای جامعه شناسی انجام می شود.
اما همانند سازی اصطلاحات جامعه شناختی در بررسی متون ادبی برای همه جوامع امکان پذیر نیست و به نظر نگارنده مسئله مهم درنظر گرفتن ساخت و روابط اجتماعی جامعه مورد بررسی است.
در نوعی از جامعه ، روابط به صورت ابتدایی، مشابهت نیرومندی درنگرشها و در جهت گیری آن به گذشته وجود دارد.
▪ در این جوامع از «فرهنگ بی چرا» در عرصه خانواده و روابط اجتماعی ، از «فرهنگ شبان – رمگی» در حوزه سیاست و «فرهنگ تنبیه» به جای ترمیم در حوزه تربیتی و «فرهنگ گریز از ذهنیت انتقادی» در حوزه تعقل می توان نام برد.
درنوعی دیگر از جامعه ، روابط غیر شخصی ، دیوانسالارنه، تفکیک شده ، باز و متحرک است و مردم به آینده نظر دارند تفکر انتقادی در حوزه عقل جریان یافته و افراد در عین داشتن هویت فردی، منافع جمعی را نیز درنظر دارند.
به این ترتیب کارکرد جامعه شناسی ادبیات در این دو جامعه کاملا متفاوت خواهد بود و نظریه های جامعه شناختی نتایج بسیار متمایزی را بدست خواهد داد. مثلا در جامعه آلمانی با«فرهنگ کتبی»، میانگین مطالعه سرانه، شش ساعت در روز است و در جامعه ایرانی با «فرهنگ شنیدار ی- دیداری» بنا به آمار غیر رسمی، هر ایرانی در روز شش ساعت به رادیو گوش داده و تلویزیون تماشا می کند و میانگین سرانه مطالعه به چند دقیقه محدود
می شود. در نتیجه کاربرد نظریه های جامعه شناختی و اصطلاحات رایج در قلمرو آن در حوزه جامعه شناسی ادبیات، احتیاج به تعمق و برسی گسترده داشته و در غیر این صورت به جای نتیجه مطلوب ورسیدن به شناخت، معکوس عمل کرده و موجب سرگردانی و گم کردن هدف خواهد شد.

منبع : مطالب ارسال شده