عمر خیام

حكیم عمر خیام نیشابوری،ریاضی‌دان، اخترشناس، طبیعی‌دان، موسیقی‌شناس، فیلسوف و شاعر بلندپایه، روز چهارشنبه ۱۸ ذیقعده ۴۳۹ قمری برابر با ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی در شهر نیشابور به دنیا آمد. عمر نام خاص او، غیاث الدین عنوان افتخاری او و خیام نشان دهنده‌ی آن است كه پدر یا نیاكانش پیشه‌ی خیمه دوزی داشته‌اند. درس و تحصیلات خود را در همان شهر نیشابور گذرانده و روایتی حاكی از آن است كه در حوزه‌ی درس امام موفق نیشابوری، فقیه بزرگ عصر خویش شاگردی می‌كرده است.
● سال شمار زندگی خیام
▪ ۴۳۹ ق/۴۲۷ خ، روز چهار شنبه ۱۸ ذیقعده الحرام/ ۲۸ اردیبهشت‌ماه در نیشابور به دنیا آمد.
▪ ۴۶۷ ق/۴۵۳ خ، به دعوت سلطان ملك‌شاه سلجوقی به اصفهان رفت.
▪ ۴۶۸ ق/۴۵۴ خ، كتاب الرساله فی البراهین علی مسائل علم الجبر و المقابله معروف به جبر و مفابله را نوشت.
▪ ۴۷۰ ق/۴۵۶ خ، كتاب شرح ما اشكل من مصادرات كتاب اقلیدس را نوشت.
▪ ۴۷۲ ق/۴۵۸ خ، خطبه‌ی ابن سینا در توحید را از عربی به فارسی ترجمه كرد.
▪ ۴۷۳ ق/۴۵۹ خ، كتاب الرساله الكون و التكلیف را در پاسخ به قاضی ابونصر محمد بن عبدالرحیم نسوی نوشت.
▪ ۴۵۸ ق/۴۷۱ خ، سلطان ملك‌شاه سلجوقی درگذشت و خیام پس از ۱۸ سال از اصفهان به نیشابور بازگشت.
▪ ۵۰۶ ق/۴۹۱ خ، با نظامی عروضی سمرقندی و امام ابوالمظفر اسفزاری در شهر بلخ دیدار كرد.
▪ ۵۰۸ ق/ ۴۹۳ خ، در مرو اقامت كرد.
▪ ۵۲۶ ق/۵۱۰ خ، روز آدینه ۱۱ محرم الحرام/۱۹ آذرماه در نیشابور چشم از جهان فروبست.
● كتاب‌های خیام
۱) الرساله فی البراهین علی مسائل علم جبر و المقابله
۲) الرساله فی الاحتیال المعرفه مقداری الذهب و الفضه فی جسم مركب منها
۳) الرساله فی شرح ما اشكل من مصادرات كتاب اقلیدس
۴) ترجمه‌ی فارسی خطبه‌ی ابن سینا در توحید
۵) الرساله فی قسمه ربع الدایره
۶) رساله فی الكون و التكلیف
۷) الرساله القول علی جناس التی بالاربعه
۸) الساله ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقاء
۹) الرساله الالضیاء العقلی فی موضوع العلم الكلی
۱۰) الرساله فی علم كلیات وجود
۱۱) الرساله فی الوجود
۱۲) الرساله جواب الثلاث مسائل
۱۳) نوروزنامه
۱۴) رباعی‌ها
۱۵) مشكلات حساب(مفقود)
۱۶) شرح المشكل من كتاب الموسیقی(مفقود)
۱۷) مختصر فی طبیعیات(مفقود)
۱۸) لوازم الامكنه(مفقود)
● دستاوردهای خیام
▪ بسط دو جمله‌ای(a + b) به توان n
▪ تقویم جلالی
▪ شرح معادله‌های درجه‌ی اول، دوم و سوم
▪ ساختن ترازویی برای محاسبه‌ی چگالی
● خیام ریاضی‌دان
۱) پروفسور محسن هشترودی (۱۳۵۶-۱۲۸۶ خورشیدی) دكترای ریاضی از دانشگاه سوربن فرانسه درباره‌ی او گفته است:
▪ سامان‌یابی جبر نخست توسط محمد بن موسی خوارزمی انجام شد و در مرحله بعد، حكیم خیام در هندسه، به اصل توازی( یعنی از هر نقطه خارج از یك خط، فقط می‌توتن یك خط موازی با آن رسم كرد) و در جبر به طبقه بندی و حل معادله‌های درجه‌ی اول، دوم و سوم پرداخته است. اهمیت كار علمی وی نزد اهل فن چنان آشكار است كه او را نسبت به عصر خویش چهار قرن به دوران معاصر نزدیك‌تر می‌دانند. كارهای او در جبر بیش‌تر به عصر دكارت، پاسكال و نیوتون متعلق است تا به زمان خود خیام. از این رو، می‌توان او را بزرگ‌ترین ریاضی‌دان عصر خود و شاید بزرگ‌ترین ریاضی‌دان دوران علوم اسلامی دانست.
▪ پس از تسلط عرب‌ها بر ایران، تقویم هجری قمری رواج یافت و چون با فصل‌های سال سازگار نبود، در كار دریافت مالیات و كشاورزی مشكلاتی پدید آورد. از این رو، سلطان جلال الدین ملك‌شاه سلجوقی در سال دوم سلطنت جمعی از جمله خیام را به اطلاح آن فرمان داد. آنان پس از چهار سال تلاش، تقویم جلالی را بنیان نهادند كه بر اساس گردش زمین به دور خورشید(سال خورشیدی، محاسبه می‌شود. آغاز سال جلالی، نخستین روز بهار( نوروز) است و مدت زمان یك سال خورشیدی، ۳۵۶/۲۴۲۴ شبانه‌روز است كه خطای محاسبه‌ی آن فقط ۰۰۰۲/.۰ روز است. به طوری كه هر ۵ هزار سال یك روز خطا دارد، حال آن كه تقویم میلادی هر ۳۳۲۲ سال یك روز خطا وجود دارد.
▪ خیام از كارهای ارشمیدس در فیزیك آگاه بود و آن‌ها را دنبال می‌كردو او ترازویی ساخته بود كه درصد طلا و نقره‌ی آلیاژی را كه از آن دو تشكیل شده بود، اندازه‌گیری می‌كرد.
▪ او در رساله هندسی خود به نوشته‌ی دیگر خویش به نام شرح المشكل من كتاب الموسیقی اشاره كرده است. از این كتاب فقط چند صفحه با نام القول علی اجناس التی بالاربعه( گفتارهایی درباره‌ی انواع چهارگان) باقی مانده است. وی در این نوشته از ۲۱ نوع تقسم بندی فاصله ۳/۴ كه شامل چهار نت و سه فاصله مختلف است بحث كرده است.
۲) دكتر غلامحسن مصاحب(۱۳۵۸-۱۲۸۹ خورشیدی)، دكترای ریاضی از دانشگاه كمبریج انگلستان، دباره ی او گفته است:
▪ كتاب جبر و مقابله یكی از مهم‌ترین كتاب‌های خیام است كه آن را از عربی به فارسی ترجمه كردم. این كتاب به زبان انگلیسی و روسی نیز ترجمه شده و مورد توجه ریاضی‌دانان جهان است. او در این كتاب معادله‌های درجه‌ی اول، دوم و سوم را معرفی و به روش هندسی با استفاده از مقطع مخروطی حل كرده است. در بخشی از صفحه‌های آغازین این كتاب آمده است: به یاری خدا و توفیق نیك وی، گویم كه فن جبر و مقابله فنی است علمی كه موضوع آن عدد مطلق و مقدارهای قابل سنجش است، از آن جهت كه مجهول‌اند ولی مرتبط با چیز معلومی هستند كه به وسیله‌ی آن می‌توان آن را استخراج كرد و این چیز یا كمیتی است و یا رابطه‌ای است كه بستگی به معلوم و مجهول به آن است، و از بررسی و تحلیل مجهولات موضوع مساله استنباط می‌شود.
▪ عادت جبری‌ها این است كه در فن خود مجهولی را كه می‌خواهد استخراج كنند، شیء [X] و حاصل‌ضرب آن را در مثل خودش، مال [X ۲ ] و حاصل‌ضرب مال آن را در آن، كعب [X ۳] و حاصل‌ضرب كعب آن را در مثل آن، مال مال [X ۴] و حاصل‌ضرب كعب آن را در مال آن، مال كعب [X ۵] و حاصل‌ضرب كعب آن را در خودش، كعب كعب [X ۶] گویند و به همین قیاس تا هر مرتبه كه پیش رویم.
۳) پرویز شهریاری، استاد آموزش و تاریخ ریاضی، درباره ی او گفته است:
▪ حكیم خیام در مقاله‌ی نخست شرح مااشكل من مصادرات اقلیدس، ضمن جست و جوی راهی برای اثبات اصل توازی، مبتكر مفهوم عمیقی در هندسه است. او پاره‌خط راستی را در نظر می‌گیرد و از دو انتهای آن، دو پاره‌خط راست برابر، عمود بر پاره خط راست اول و در یك طرف رسم می‌كند. اگر دو انتهای پاره‌خط‌های راست عمود را به هم وصل كنیم، یك چهار ضلعی به دست می‌آید و با دو زاویه‌ی قائمه‌ی مجاور و دو ضلع روبه‌روی برابر كه به دو زاویه‌ی قائمه متصل هستند. اگر بتوان ثابت كرد، دو زاویه‌ی دیگر این چهار ضلعی، كه خیام آن را چهار ضلعی دو قائمه‌ی متساوی الساقین می‌نامد، قائمه است، مثل این است كه اصل تساوی را ثابت كرده باشیم.
● خیام شاعر
۱) استاد جلال‌الدین همایی(۱۳۵۹-۱۲۷۸ خورشیدی)، استاد دانشكده‌ی ادبیات دانشگاه تهران و متخصص ریاضی و نجوم دوره‌ی اسلامی، درباره‌ی خیام گفته ست:
▪ همزمان با بازگشایی رسمی آرامگاه جدید خیام كتابی به نام خیامی‌نامه منتشر كردم كه در آن نتیجه‌ی پژوهش‌های خود را درباره‌ی خیام و آثار او آورده‌ام. موضوع نخستین جلد خیامی‌نامه، رساله‌ی شرح مااشكل من مصادرات اقلیدس است كه ویدمان و ژاكوب آن را به آلمانی و دكتر علی‌رضا امیر معز آن را به انگلیسی ترجمه كرده‌اند. این اثر به روسی نیز ترجمه شده است. در بخشی از این كتاب آمده است: باری چون در كتاب اصول اقلیدس در آن سه موضوع كه اشاره شد خلل و نقیصه‌ای یافتم كه تا كنون اصلاح نشده بود، اهتمام خود را مصروف بر اصلاح آن كردم.
صادق هدایت، استاد ادبیات و زبات پهلوی(۱۳۳۰-۱۲۸۱خورشیدی)، درباره‌ی او گفته است:
▪ ترانه‌های خیام به قدری ساده، طبیعی و به زبان دلچسب ادبی و معمولی گفته شده است كه هر فردی را شیفته‌ی آهنگ و تشبیه‌های قشنگ آن می‌كند و از بهترین نمونه‌های شعر فارسی است. خیام قدرت ادای مطلب را به اندازه ای رسانیده كه گیرندگی و تاثیر آن حتمی است و انسان به حیرت می‌افتد كه یك عقیده‌ی فلسفی مهمی چگونه ممكن است در قالب یك رباعی بگنجد و چگونه می‌توان چند رباعی گفت كه در هر كدام یك فكر و فلسفه‌ی مستقل مشاهده شود و در عین حال با هم هماهنگ باشند.
۳) فریدون مشیری درباره‌ی او چنین سروده است:
حكیم نیشابور
چون صبح نیشابور ، دلی روشن داشت
همواره پیام‌آور بیداری بود
وارستهء دل به زندگانی بسته
آن لحظه شناس دم غنیمت دان را
بیدارتر از روان بیدار جهان
چشم از همه شو گشاده در كار جهان
هر چند به اسرار جهان راه نبرد
دانست چگونه خوب می باید زیست
بسیار اگر زمی ، سخن گفت و ستود
دنبال نجات لحظه ها می گردید
گرگوش كنی ، هر سخنش فریاد است
گر در نگری ان چه در اندیشه اوست
بر جان ، زپرند علم ، پیراهن داشت
تاریكی خواب جهل را دشمن داشت
جز مرگ زدام هر چه باور رسته
نیروی یقین به زندگی پیوسته
با نور خرد رفت به دیدار جهان
یك ذره نبرد ره به اسرار جهان
دانست چگونه راه بایست سپرد
دانست چگونه خوب می باید مرد
می در معنا ، نمادی از شادی بود
جان را به نشاط ، رهبری می فرمود
خلق كه فریاد به گوشش باد است
پیكار بزرگ داد با بیداد است

برای مطالعه‌ی بیش‌تر
۱. معتمدی اسفندیار، حسینی ایرانی حجت الحق، پژوهشی در اندیشه و آثار حكیم عمرخیام، نغمه‌ی زندگی، چاپ دوم۱۳۸۳
۲. حسینس ایزانی، حجت الحق، دو رساله‌ی خیامی، اهل قلم، چاپ اول ۱۳۸۱

منبع : جزیره دانش