حق وتو چیست؟

واژه "وتو" از نظر لغوی به معنای خودداری از تصویب امری می باشد. این واژه از ریشه لاتین به معنی "من مخالفت می كنم" گرفته شده و در عرصه سیاست اعم از داخلی و خارجی از كاربرد زیادی برخوردار شده است.
از آنجا كه وتو كنندگان اعم از داخلی یا بین المللی بر مبنای مقررات مصوب از این اختیار برخوردار شده اند معمولاً از آن به عنوان "حق وتو" یاد می شود.
اگرچه استفاده از حق وتو در بسیاری از نظام های سیاسی جهان برای برخی مقامات و نهادها در نظر گرفته شده است اما معروفترین عرصه كاربرد اختیار وتو نظام تصمیم گیری شورای امنیت سازمان ملل متحد است؛ به طوری كه برای بسیاری از مردم جهان واژه وتو بلافاصله اقدام یك یا چند عضو دایم شورای امنیت سازمان ملل متحد را در خودداری از تصویب یك قطعنامه به ذهن متبادر می كند.
به رغم كاربرد گسترده وتو توسط اعضای دایم شورای امنیت سازمان ملل متحد جالب است كه بدانیم در منشور ملل متحد هرگز از واژه"وتو" استفاده نشده است. اختیار یا به نوعی حق وتوی اعضای دایم شورای امنیت سازمان ملل متحد از مفهوم مخالف ماده ۲۷ منشور ناشی شده كه تأكید دارد قطعنامه های شورای امنیت با ۹ رأی موافق از مجموع ۱۵ رأی كشورهای عضو با این شرط كه هر پنج عضو دایم موافق باشند به تصویب می رسد. بنابر این عدم موافقت هر كدام از اعضای دایم با یك قطعنامه به مثابه وتوی آن از سوی آن عضو است.
در این خصوص در ماده ۲۷ منشور ملل متحد آمده است"هر عضو شورای امنیت یك رای دارد.تصمیمات شورای امنیت در مورد موضوعات رویه ای باید با رای مثیت ۹ عضو به تصویب رسد.تصمیمات در باره سایر موضوعات با رای مثبت ۹ عضو شامل آراء موافق تمام اعضای دائم به تصویب خواهد رسید به این شرط كه در مورد تصمیماتی كه به موجب مندرجات فصل ششم و بند سوم از ماده ۵۲ اتخاذ می شود طرف دعوی از دادن رای خودداری نماید."
از زمان آغاز به كار سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۵ تاكنون در مجموع ۲۶۱ مورد اعضای دایم شورای امنیت از حق وتو در موارد مختلف استفاده كرده اند كه شوروی و بعداً روسیه با ۱۲۳ مورد در رأس و سپس آمریكا با ۸۲ مورد، انگلیس با ۳۲ مورد، فرانسه با ۱۸ مورد و چین با ۶ مورد در مراتب بعدی قرار دارند.
بیشتر موارد استفاده از حق وتو در دوران جنگ سرد و رویارویی ابرقدرت های آمریكا و شوروی بود كه شوروی سابق به دلیل مخالفت با سیاست های نظام سرمایه داری غربی به وتو قطعنامه های شورای امنیت اقدام می كرد؛ به طوری كه "آندره گرمیكو"وزیر امور خارجه شوروی در سال های ۱۹۵۷ تا ۱۹۸۵ به آقای"نه"معروف شده بود.البته پس از فروپاشی شوری میزان استفاده روسیه از حق وتو در شورای امنیت به شدت كاهش یافته است.
همچنین از جمله مواردی كه بیشترین موارد حق وتو از سوی آمریكا را به خود اختصاص داده قطعنامه های شورای امنیت علیه اسرائیل است. آمریكا در دفاع از اسرائیل و بی توجه به انتقادات جهانی علیه سیاست های این رژیم تاكنون ۳۸ مورد از قطعنامه های شورای امنیت علیه اسرائیل را وتو كرده است. از دهه ۱۹۹۰ و با پایان یافتن جنگ سرد میزان استفاده كشورهای عضو دایم شورای امنیت از حق وتو نسبت به قبل از آن به شدت كاهش یافته است.
اعطای حق وتو به پنج كشور عضو دایم شورای امنیت سازمان ملل متحد از همان ابتدا تاكنون با انتقادات گسترده ای روبه رو بوده است. منتقدین براین باور هستند كه اعطای این حق به پنج كشور اصلی پیروز در جنگ جهانی دوم با اصول عدالت و نیز واقعیت های سیاسی جغرافیایی جهان همخوانی ندارد.
محور بحث های كنونی اعضای سازمان ملل متحد در باره حق وتو اعضای شورای امنیت سازمان ملل بر این منطق استوار است كه در حال حاضر،آنطور كه در دوران پس از جنگ جهانی دوم مطرح شده بود، دیگر دارندگان حق وتو در این سازمان به عنوان مسئولیت پذیرترین دولت های جهان محسوب نمی شوند و استفاده از این حق توسط آنها بیشتر تحت تاثیر اهداف سیاسی قرار دارد.
بر همین اساس در چارچوب بحث های كه از چند سال پیش در باره افزایش اعضای دائم شورای امنیت مطرح شده بحث اعطا یا عدم اعطای حق وتو به اعضای جدید این شورا نیز مطرح شده است.اعضای دائم كنونی شورای امنیت اگرچه از افزایش اعضای دائم شورای امنیت استقبال كرده اند اما آنها مخالف اعطای حق وتو به اعضای جدید هستند و می گویند این كار شورا را بی اثر خواهد كرد.
در طرف دیگر كشورهایی همچون هند ،برزیل،آلمان و ژاپن كه خود را محق عضویت دائم در شورای امنیت می دانند معتقدند كه تركیب كنونی شورای امنیت بیانگر وضعیت جهان در سال ۱۹۴۶ و نه سال ۲۰۰۷ است.

دكتر علی صباغیان

منبع : روزنامه همشهری