نیشکر؛ گیاه زیست‌محیطی

توسعه در کشورهای جهان سوم با ناپایداری و بروز ناهنجاری‌ در محیط‌زیست توأم بوده است. در ایران به‌ویژه از چند دهه پیش که بحث توسعه و تدوین برنامه‌های زمانبندی پنج‌ساله برای دستیابی به اهداف توسعه‌ای مطرح شده، تخریب‌های زیست‌محیطی به شکل بارزتری نمود عینی یافته است که نمادهای شاخص آن را می‌توان در کاهش نگران‌کننده سطح جنگل‌ها و مراتع، آلودگی شدید آب‌های دو دریای شمال و جنوب کشور و تقریباً تمامی منابع آب‌های داخلی، کاهش مناطق بکر و دست‌نخورده طبیعی، آلودگی خاک و هوا و... مشاهده کرد.
خوشبختانه در پی شکل‌گیری نهضت جهانی حفاظت محیط‌زیست و تأسیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در کشورمان رفته رفته امور توسعه‌ای تحت نظارت قرار گرفته و به‌ویژه پس از تصویب اصل مترقی پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی که آن حفاظت محیط‌زیست وظیفه‌ای عمومی تلقی شده و هرگونه اقدامی که با تخریب محیط‌زیست تلازم پیدا کند، منع و محکوم شده است، تمامی فعالیت‌های توسعه‌ای در بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعتی و خدماتی ضابطه‌مند شده و تحت کنترل قرار گرفته‌اند.
مناطق کشت نیشکر که در سال ۱۳۶۸ با تصویب هیئت محترم وزیران با هدف اصلی تأمین بخشی از شکر موردنیاز و کاهش وابستگی کشور به واردات شکر و همچنین بهره‌برداری از صنایع جانبی آن در قالب ۷ کشت و صنعت بزرگ و ۲۱ کارخانه به‌وجود آمده است. نمونه‌ای است که به‌عنوان یک واحد عظیم اقتصادی در امر حفاظت محیط‌زیست پیشتاز و پیشگام بوده و ۱۰ سال قبل از تصویب قانون ارزیابی اثرات توسعه در محیط، با انجام مطالعات زیست‌محیطی در امر مکان‌یابی و امکان‌سنجی، سنگ بنای آغازین خود را بر پایه سازگاری با محیط‌زیست بنیان گذارده است و پس از قانونمند شدن ارزیابی اثرات زیست‌محیطی نیز تلاش کرده که یکی از همراه‌ترین واحدهای عظیم کشاورزی - صنعتی با اهداف توسعه پایدار و سازمان متولی آن در کشور باشد و با برداشت هر گام به جلو، خدمتی را به عرصه گسترده محیط‌زیست استان خوزستان تقدیم داشته است.
● فعالیت‌های زیست‌محیطی
اثرات و فعالیت‌های زیست‌محیطی طرح توسعه نیشکر را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
دسته اول: آثار و نتایج طبیعی کشت نیشکر است که فواید زیست‌محیطی چندی به همراه دارد
دسته دوم: اقداماتی است که مسئولان اجراء طرح درباره آنها اندیشیده‌اند، تصمیم گرفته‌اند و به انجام رسانده‌اند.
● آثار کشت نیشکر و فواید زیست‌محیطی آن
خاک: اجراء طرح یا زهکشی، تسطیح، آماده‌سازی و شستشو تدریجی ۸۴،۰۰۰ هکتار از زمین‌های نمک سود خوزستان که هزاران سال به حال خود رها شده بودند، آغاز و به‌ نوعی انقلاب سیستماتیک کشاورزی بود که طی آن یک اکوسیستم فقیر به زمین‌های سرسبز و پربازده زراعی تغییر ماهیت داده، و هم اینک عرصه‌ای سبز و خرم به وسعت تقریبی ۵۰۰۰ هکتار را در دل بیابان‌های خشک و شور منطقه به نمایش گذارده‌اند.
● آب: تا قبل از اجراء طرح، آب شیرینی که فعلاً بخشی از آن در هر سال صرف شستشو و آبیاری اراضی زیر کشت می‌شود، بی‌کم و کاست به خلیج‌فارس می‌ریخت که اجراء طرح مانع از هدر رفتن و دفع بی‌حاصل آن به دریا شده است.
تا قبل از تیرماه ۱۳۸۰ زهاب سه واحد شرقی رودخانه کارون (دعبل خزاعی، سلمان فارسی و فارابی) به رودخانه کارون واریز می‌شد، در اردیبهشت‌ماه همان سال برحسب تصمیمات کارشناسی، احداث یک کانال خاکی برای انتقال این زهاب‌ها به خلیج‌فارس آغاز شده بود که به‌دلیل خشکسالی سنگین سال‌های ۷۹ و ۸۰ و تصمیم مسئولان سازمان حفاظت
محیط‌زیست کشور، احداث این کانال متوقف و به سمت تالاب شادگان ادامه یافت.
ارزیابی انجمن متخصصان محیط‌زیست ایران در سال ۱۳۸۱ نشان داد که این اقدام موجب احیاء تالاب خشکیده شادگان در آن شرایط شده و پس از آن نیز از مجموع ۵۳۷،۰۰۰ هکتار مساحت تالاب، حداکثر ۸۰۰۰ هکتار آن را آن هم در بخش لب شور جنوب غربی تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. مع‌ذالک خواست مجدد سازمان حفاظت محیط‌زیست این‌بار در خصوص عدم واریز زهاب‌ها به تالاب مورد قبول شرکت واقع شده، لکن به‌دلیل بالا آمدن سطح ایستابی در منطقه و عدم امکان احداث دوباره کانال به سمت خلیج‌فارس، مذاکراتی با سازمان مذکور در حال انجام است تا بهترین راه‌حل برای دفع زهاب‌ها مشخص و به آن عمل شود.
در سال ۱۳۷۸ زهاب‌های دو واحد امیرکبیر و میرزاکوچک‌خان نیز با صلاحدید و هماهنگی با مقامات ذی‌ربط استان خوزستان، به مناطق پست شرق نوار مرزی ایران و عراق هدایت شد که تجمع این زهاب‌ها به‌دلیل وجود شرایط مطلوب زیستی، عملاً از حوضچه‌های تبخیری به تالاب نسبتاً وسیعی با مساحت تقریبی ۱۱ هزار هکتار تغییر ماهیت داد که هم اینک با برخوردار شدن از آثار کامل حیات تالاب اعم از پوشش گیاهی و زنجیره آبزیان به اکوسیستمی غنی و تماشائی بدل شده است. پرندگان مهاجر فراوانی از جمله فلامینگو، کاکائی، انواع اردک، چوب پا، طاووسک و... به این تالاب روی آورده و برخی نیز در آنجا سکنی گزیده‌اند و مضافاً تعداد قابل‌توجهی از ماهیان بیاح، شوچی و شانک نیز در این تالاب جدید نیشکر پدید آمده‌اند که صیادان محلی با قایق‌های پاروئی و موتوری به صید آنها اشتغال دارند.● هوا
نیشکر گیاهی ۴ کربنه است که به واسطه داشتن برگ‌هائی پهن، دارای توان فتوسنتزی بالاتر از سایر گیاهان زراعی است. سطح سبز ایجادشده توسط نیشکر در هکتار حدود ۵ تا ۸ هکتار برآورد شده است. پس از به زیرکشت رفتن تمامی ۸۴،۰۰۰ هکتار اراضی مربوطه، دست کم ۵۰ هزار هکتار سطح سبز در منطقه پدیدار خواهد شد که هم‌اکنون حدود دوسوم آن موجود است. این سطح وسیع سبز نقش بسیار پراهمیتی در جذب CO۲ و رهاسازی اکسیژن داشته و هوای ناحیه را تلطیف و دگرگون می‌سازد.
● احیاء زیستگاه‌های حیات‌وحش
در زمان آغاز اجراء طرح، دشت خوزستان که خاطره تلخ ۸ سال جنگ تحمیلی عراق را بر سینه داشت، پوشیده از آثار و باقیمانده‌های جنگ مانند حفره‌ها، سنگرها، ادوات فرسوده جنگی، تانک‌ها و خودروهای سوخته، پوکه‌های متعدد و تعداد بسیاری زیادی مین بود که زمینه مهاجرت جانداران منطقه را فراهم کرده و تنها اراضی سوخته و آلوده بر جای مانده بود.
در نخستین گام‌های سازنده با مددخواهی از توان و تجربه نیروهای مسلح نسبت به مین‌روئی منطقه و سپس پاکسازی آن اقدام و پس از تسطیح، آبشوئی و حفر کانال‌های انتقال آب و فراهم‌آوری محیطی سبز و پرآب، فضا را برای بازگشت حیات‌وحش مهیا شد که در نتیجه آن، پستاندارانی مانند گراز، گربه وحشی، شغال، انواع جوندگان و ... و بی‌شماری پرندگان آبزی، آبچر، کنار آبزی از قبیل فلامینگو، کاکائی، آبچلیک، چوب پا، حواصیل و... به منطقه روی آورده و در آن سکنی گزیدند.
هم‌اینک فضای عمومی منطقه برای دوستداران محیط‌زیست و حیات‌وحش بسیار جذاب و نشاط‌آور است.
رفته رفته جمعیت بعضی از پستانداران به حدی بالا رفت که به آفت مزارع نیشکر بدل شدند که از میان آنها می‌توان به گراز اشاره کرد که شرکت درصدد اندیشیدن تمهیدی برای مبارزه و کنترل جمعیت آن هستند.
● تمهیدات زیست‌محیطی
مبارزه بیولوژیک با آفات
خوداری از مصرف سموم آفت‌کش از ابتدای امر به‌طور جدی مورد توجه قرار داشته و با احداث انسکتاریومی مناسب در مرکز تحقیقات نیشکر، به پرورش و تکثیر زنبور پلاتی تلنموس هایلاس به‌عنوان دشمن طبیعی کرم ساقه‌خوار نیشکر که عمده‌ترین آفت این گیاه است، اقدام شده است.
میزان تولید و رهاسازی این زنبور در سال جاری به بالای ۱۰ میلیون عدد رسیده است. این اقدام تاکنون مانع از مصرف سدها تن سموم خطرناک که بالقوه آلاینده منابع آب‌های سطحی و زیرسطحی هستند، بوده و به‌عنوان یکی از پروژه‌های زیست‌محیطی با جدیت پی‌گیری می‌شود.
● نهالکاری و ایجاد فضای سبز
تاکنون در چارچوب همکاری و مشارکت با ستاد نهضت سبز و اداره کل منابع طبیعی استان خوزستان نسبت به کاشت بیش از ۸/۳ میلیون اصله درخت مثمر و غیرمثمر در محدوده اراضی واحدهای هفت‌گانه، در مجاورت ناحیه صنعتی و کنار جاده‌ها اقدام شده که چشم‌اندازی دل‌انگیز را در منطقه فراهم آورده است.
● احداث تصفیه‌خانه و فاضلاب بهداشتی
برای هریک از کشت و صنعت‌ها یک تصفیه‌خانه بزرگ و مدرن پیش‌بینی شده که در واحدهای امام‌خمینی (ره) و امیرکبیر به بهره‌برداری رسیده‌اند و در سایر واحدها نیز در دست اقدام و انجام است.
● تولید اتانول
در سال جاری واحد تولید اتانول کشت و صنعت دعیل خزاعی با تولید سالانه ۳۳ میلیون لیتر به بهره‌برداری می‌رسد که طی مذاکرات در حال انجام با سازمان محیط‌زیست کشور و وزارت نفت در مرحله قبل از انعقاد قرارداد برای استفاده به‌عنوان جایگزین ماده مضر MITBE و افزودنی به بنزین مصرفی خودروها در شهرهای بزرگ است که بدون تردید سهم قابل‌توجهی در کاهش آلودگی هوای آنها خواهد داشت.
● استفاده از باگاس
در حال حاضر بیش از یک میلیون تن سالانه باگاس تولید می‌شود که در صورت تبدیل آن به کاغذ می‌تواند به‌عنوان ناجی بخشی از جنگل‌های شمال کشور ایفاء نقش شده و حدود نیمی از کاغذ مورد نیاز کشور (۳۷۵،۰۰۰ تن) را تأمین و جنگل‌های ارزنده شمال را از خطر نابودی برهاند.

مهندس محمدباقر گلستانه

منبع : ماهنامه سرزمین سبز