حزب عدالت و توسعه، بودن یا نبودن

جدال اسلام‌گرایان و سکولارها در ترکیه، با دادگاهی شدن حزب عدالت و توسعه،‌ حزب حاکم کشور به جرم تخطی از قانون اساسی سکولار کشور وارد مرحله جدیدی شده است. این اقدام در پی آن صورت گرفت که دولت اسلام‌گرای رجب طیب اردوغان به استناد آموزه‌ها و اصول دموکراسی، ممنوعیت حجاب را برای زنان در دانشگاه‌های ترکیه لغو کرد. پس از این اقدام، سکولارهای ترکیه برآشفتند که زنان روسری‌به‌سر، نمونه‌ای از رسوخ موج اسلام‌گرایی رادیکالی است که در کشورهای خاورمیانه و عرب به راه افتاده است و بیم آن می‌رود که اسلام‌گرایان‌ ترکیه را بدل به ایرانی دیگر نمایند و کم‌کم ادعای تشکیل حکومت اسلامی در کشور نمایند، اما واقعیت آن است که دولت اسلامرگرای ترکیه، شباهتی به هیچ یک از همتایان عربی و منطقه‌ای خود ندارد، در واقع اسلام ترکیه، شکلی منحصربه‌فرد، کاملا بومی و فرهنگی دارد که در سال‌های اخیر مدعی ارائه مدلی از سازگاری اسلام و دموکراسی است که حزب حاکم یعنی «عدالت و توسعه» نماینده آن است.
کشاکش و محاربه اسلام و سکولاریسم در ترکیه سابقه ۸۵ساله دارد و به اصلاحات پایان دوره امپراتوری عثمانی و تشکیل جمهوری دموکراتیک ترکیه بازمی‌گردد که طی آن حکومت ملغی اعلام و دین از سیاست رسما جدا شد، سکولاریسم ترکی تشبیه نوع فرانسوی آن «لاتیسیته» است، به این معنا که مذهب از جامعه حذف نشد، بلکه نهادها و سازمان‌های مذهبی تحت‌کنترل دولت قرار گرفتند و از فعالیت سیاسی و دخالت در سیاست منع شدند. سکولاریسم ترکیه که بر پایه ناسیونالیسم ترکی بنا نهاده شده است، تا پایان جنگ دوم جهانی با سیستم تک‌حزبی اقتدارگرایانه اداره می‌شد. تمایلات اقتدارگرایانه «ماکیت»ها پس از مرگ آتاتورک، اعتراضات مردمی را مانند آتش زیر خاکستر باقی گذاشت و از سوی دیگر ناتوانی سکولاریست‌ها از نفوذ در بخش سنتی جامعه، سکولاریسم را اساسا به پدیده‌ای شهری مبدل کرد، به این ترتیب جامعه ترکیه به دو بخش شهری، سکولاریست و مدرن در برابر روستایی، مذهبی و سنتی تقسیم شد. این بخش اخیر میدان فعالیت و عمل اسلام‌گرایانی شد که پس از جنگ دوم در فضای بازتر شده سیاست ترکیه مجال بروز و ظهور یافتند.
اولین حزب ، اما سکولار به رهبری مندور که قدرت را در دهه ۵۰ به دست گرفت، هرچند اقدامات انقلابی انجام نداد، اما صرف تعهدش به دموکراسی و بازتر کردن فضای سیاسی و کنار گذاشتن شیوه اقتدارگرایانه حزب باعث مجال رشد به گروه‌های سیاسی اسلامی شد که از شبکه وسیع سنتی به عنوان پایگاهی بهره می‌بردند. در همین دوره بود که برای اولین بار یک حزب اسلامی یعنی حزب نظم اسلامی به رهبری نجم‌الدین اربکان تشکیل شد. این جریان را موج فعالیت گروه‌های چپگرا در ترکیه که سبب‌ساز هرج‌و‌مرج و ناآرامی وسیعی در کشور در دهه ۷۰ و ۸۰ شدند، تقویت کرد. ارتش برای مقابله با نفوذ کمونیسم و نیز تقویت ناسیونالیسم سکولار ناگزیر از تاکید بر اسلام شد و به این ترتیب مذهب برای تقویت ناسیونالیسم سکولار ترکیه به کار آمد. به این منظور دروس مذهبی به دروس دانش‌آموزان اضافه شد، کمک‌های دولت به مدارس و نهادهای مذهبی افزوده شد. در واقع قصد بر این بود تا با تاکید بر مفهوم فرهنگی و غیرسیاسی از اسلام ترکی، جامعه رایکدست و متحد گرداند و به ثبات دولت در خطر هم کمک کنند. اصلاحات و اقدامات تورگوت اوزال دیگر چهره دموکرات و اصلاح‌طلب در صحنه سیاسی از دیگر عواملی بود که به رشد اسلام‌گرایی و به قدرت رسیدن آنها در دهه ۹۰ کمک کرد. حزب رفاه که نام دیگر حزب نظم اسلامی نجم‌ اربکان بود در دهه ۹۰ به قدرت رسید. این حزب که اعضای آن را طبقه جدید متوسط، ترکیه تشکیل می‌دادند، توانست دو بخش سنتی و مدرن جامعه ترکیه را به هم نزدیک کند. اما تندروی نجم‌‌الدین اربکان در ادعای تشکیل دولت اسلامی، ضدیت با غرب و از طرفی ناکارآیی داخلی و متوقف ماندن برنامه توسعه اقتصادی که از دوره اوزال آغاز شده بود، مقدمات نارضایتی ارتش و سقوط دولت اربکان را فراهم آورد. اخلاف حزب رفاه مجددا در فکر فعالیت، تحت‌نام دیگری افتادند که حزب عدالت و توسعه یکی از آنها بود. در واقع هواداران و اعضای حزب رفاه پس از ممنوعیت فعالیت این حزب، به دو رشته تقسیم شدند، عده‌ای دور دولت وفادار اربکان که تفکری تندروانه مانند خود وی داشت جمع شدند و حزب فضیلت را تاسیس کردند و عده دیگری به رهبری رجب طیب اردوغان، شهردار استانبول که میراث اوزال را به عنوان الگوی رفتار سیاسی خود برگزیده بود، حزب عدالت و توسعه را تاسیس کردند. این عده اساس تشکیل حزب و فعالیت آن را بر عدم‌تکرار اشتباهات اربکان در دو دوره فعالیت در دهه ۷۰ و ۹۰ نهادند و تجربه دولت مستعجل حزب رفاه سر گرفتند که باید از مواجهه مستقیم با ارتش پرهیز کنند، به همین دلیل این حزب به‌رغم ریشه‌های اسلامی، از تعریف هر گونه دستور کار اسلامی که واکنش ارتش و نیروهای سکولار را دارد،‌ خودداری کردند، در عوض هم خود را مصروف اسلامی‌سازی در سطح محلی و برخی قوانین نمادین و سمبولیک مانند منع حجاب برای زنان دانشگاهی کردند.
در سطح سیاست خارجی آنها پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا را اولویت اول قرار دادند و از همین رو برنامه‌ای برای تحقق شرایط پیوستن به این اتحادیه تدوین کردند، آنها به عضویت ترکیه در ناتو ادامه دادند و از متحدان نزدیک آمریکا بیش از دوران سکولارها باقی ماندند. سکولارها و ارتش هرگز با این تصور که نزدیکی با غرب امنیت ترکیه را به خطر می‌اندازد به این اندازه مشتاق رابطه با غرب که اسلام‌گرایان حزب و توسعه نبودند. برنامه اقتصادی دولت اردوغان و پیشرفت محسوسی که در این زمینه دست پیدا کرده است هم به ثبات دولت و تحکیم رابطه با جامعه کمک کرده است. به این ترتیب حزب توسعه و عدالت در طول هفت سال زمامداری خود را به عنوان نمونه و بدیل حزب دموکرات مسیحی اروپا در ترکیه جا بیندازد و توانسته است حمایت بین‌المللی و به‌ویژه منطقه‌ای برای دولت خود کسب کند. تعهد به دموکراسی این حزب که از یک سو آن را به اتحادیه اروپا نزدیک می‌کند، از سوی دیگر باعث آزادسازی انرژی اسلامی شده است که در دل جامعه ترکیه نهفته است و به اسلام‌گرایی در کشور کاملا ویژگی ملی و ترکی داده است. در ترکیه به دلیل میراث معنوی گذشته ، همواره گرایش‌های اسلامی قوی بودند، اما در عین حال به دلیل تابع بودن مذهب به لحاظ تاریخی در امپراتوری عثمانی و پس از آن در جمهوری ترکیه نسبت به دولت، مجال رشد و نمو گرایش‌های سلفی و رادیکال وجود نداشته است. در واقع هرچند تابعیت مذهب در مقابل دولت باعث بروز اعتراضات اسلامی شده است، اما همین موضوع هم که شکلی سنتی پیدا کرده است، ترکیه را از گرایش‌های رادیکال و سلفی دور نگه داشته است، موقعیت جغرافیایی ترکیه و مجاورت با اروپا هم از دلایل دیگری است که تفاوت میان اسلام ترکیه و منطقه ایجاد کرده است.

امیر کوچک سرابندی

منبع : ماهنامه دنیای اقتصاد