کتانی بافی در بین ترکمنها

●روایتی در بارهٔ پیدایش هنر کتانی بافی در بین ترکمنها
هرملّتی در تاریخ فرهنگی و اجتماعی خود جهت زینت بخشیدن به آداب و رسوم ملّی خویش دارای دستبافت های ِهنری می باشند. مردم ترکمن برای حفظ این آداب و رسوم و انتقال این هنر به نسل آینده ، روشهای ویژه ای را برگزیده اند. آنها این دستاوردهای تجربی خود را که در طول قرنها از طریق فعّالیّتهای اجتماعی خویش کسب کرده اند، در صنایع هنری گوناگون بصورت قالیبافی، گلیم بافی، سوزندوزی و یا دیگر وسائل زندگی اجتماعی، به شکل نقش و نگارهای هماهنگ هندسی از خود به یادگارگذاشته اند. هنر کتانی بافی نیز از جمله یکی از آن روشهای قدیمی در صنعت بافندگی و دوزندگی اقوام ترکمن محسوب می شود. مبداء این هنر نفیس ، به دوران باستان بر می گردد و در بارهٔ پیدایش آن روایات مختلفی در بین مردم رواج دارد. یکی از این روایات چنین است :
در زمان های بسیار قدیم ، فرزندان پیر زنی جهت مداوای بیماری مادر پیر خود در جستجوی طبیب و دارو ، بسیاری از جاها را گشته اند اما برای وی هیچ دارریی نیافته اند. روزی از روزها پسران این پیرزن با پیرمرد دانایی روبرو شده، با او به مشورت پرداختند. پیرمرد دانا به پسران آن پیرزن چنین گفته است: "اگر شما از الیافی که توسط کرمهای ابریشم از برگ درخت توت بدست می آید، پوشاکی بافته و به مادرتان بپوشانید، به زودی از این بیماری خلاص خواهد شد." پسران پیر زن طبق مصلحت پیرمرد دانا، پیله هایی را که بر روی برگهای درخت توت از کرمهای ابریشم باقیمانده بود، جمع آوری کرده و الیاف آنها را از هم جدا و پارچه ای از آن درست می کنند. از این پارچه بافته شده ، پوشاکی تهیه و به مادر پیرشان می پوشانند. مادر آنها طی چند روز پس از پوشیدن آن لباس ، از بیماری نجات می یابد. پس از آن ، پیرزن از پسران خویش می پرسد که چگونه او را از این بیماری نجات داده اند؟ پسرانش موضوع را بازگو می کنند. بعد از آن ، پیر زن از برگ همان درخت با استفاده از کرم ، موفق به دریافت ابریشم می گردد. او از ابریشمهای بدست آمده ، آرام آرام به بافتن پارچه ای از آن که بعدها آنرا "کتانی" نامیده اند، ادامه می دهد. آنها با پوشانیدن لباسی که از این پارچه تهیّه شده است ، بسیاری از بیماران را از بیماریهایشان نجات می دهند. با گذشت زمان ، با استفاده از رنگهای طبیعی گیاهان گوناگون ، پارچه های کتانی را به رنگهای مرغوب و دلپذیر رنگ آمیزی کرده اند. به همین دلیل پارچه های کتانی را داروی دردها نام نهاده اند. بعدها به کتان این پارچه ، خطوط سفید و زرد انداخته اند تا از چشم زخم محفوظ دارد و آنرا "راه ترکمن" نام نهاده اند. تولید پارچه های کتانی یکی از ثروتهای ملی ترکمنها می باشد.
●رنگ کردن کتانی
هنر کتانی بافی که پیدایش آن به دورانهای بسیار قدیم تاریخ باز می گردد ، از سوی مادران دلسوز برای نسلهای امروز به میراث گذاشته شده است. در حال حاضر یکی از فعالیّتهای مهم ترکمنها ، بافتن این نوع از پارچه های کتانی است. رنگهای این پارچه ها روز بروز غنای بیشتری می یابد. به عبارت دیگر رنگ طبیعی این پارچه ها از شاخه های درختان کاج، دانه های اسپند، پوست انار ، پوست گردو ، پوست پیاز و همچنین از دیگر گیاهان مختلف بدست می آید. پارچه های کتانی پس از بافته شدن ، چنان با این رنگهای طبیعی رنگ آمیزی شده اند که مرغوبیت و زیبائی خاصی بدان می بخشد. چون این رنگهای طبیعی، بدون ترکیبات شیمیائی است و پارچه ها نیز از ابریشم خالص بافته شده اند ، برای سلامتی انسانها نیز مفید هستند. در روزهای داغ تابستان بدن انسان را خنک نگه می دارند. در هنگام زمستان نیز باعث عدم نفوذ هوای سرد شده و بدن انسان را گرم نگه می دارند. رنگهای طبیعی را هر چقدر بشویند ، رنگ پس نمی دهند.
● پیراهن کتانی
کتانیها با مدل ها، نقش و نگارها و نیز تنوعی که دارند ،‌ با دیگر پارچه ها و لباسها بطور آشکار متمایز دیده می شوند و فرق دارند. بانوان مسن پیراهنهای مخصوصی از کتانیهای جوهری به رنگ بنفش را می پوشند. دختران در ترکمنستان کتانیهای سبز، آبی و قرمز را بیشتر ترجیح می دهند. لباسهای قرمز کتانی را اغلب دخترانی که دم بخت هستند و می خواهند ازدواج بکنند، می پوشند. یکی از نصایح پدران و مادران به دختران دم بخت خود در ترکمنستان در موقع ازدواج، پوشیدن لباس کتانی قرمز می باشد. گلدوزی هائی که بر روی لباسهای کتانی ملی ترکمن دوخته می شوند، آرایش و جلوه آنها را دوچندان افزایش می دهند.
مادران و بانوان ترکمن در بافتن نقوش بر روی پارچه ها ، از گلزارهای سبز صحرای ترکمن الهام گرفته اند. آنها بدون رفتن به آموزشگاه ها ،‌ بصورت خودجوش ، کارهای دستی و حتی نحوه سوزندوزی را از مادران خود یاد می گیرند.
زنان ابتدا کرتهٔ گلدوزی شده را می پوشند و بعد ، همساز با آن ، پیراهن کتانی قرمزی و خلعت قرمز رنگ را نیز می پوشند. دختران و بانوان ترکمن در گذشته تنها کرته های گلدوزی شدهٔ قرمز را می پوشیده اند ولی اکنون آنها کرته های گلدوزی شده ای را که دارای رنگهای مختلف هستند، می پوشند. متناسب با رنگهای آنها ،‌ خلعت پیراهنی را نیز می پوشند. در وحله اوّل برروی پارچه ها انواع نقش ونگارهای زیبا را رسم می کنند. سپس آنها را گلدوزی می کنند. این کار تا هنگامیکه همه نقش و نگارها با گلدوزیهای آرایش داده شده، کامل شوند، به اتمام می رسد. امروزه برروی کرته های قرمز ،‌ نقشهای "چانگا، (چنکک)" و " تگبنت، (تکبند)" را گلدوزی می کنند. جهت یقه گذاری آن ،‌ باید نقش پارو انتخاب و گلدوزی بشوند. نقش های اصلی و عمده کرته از دوران قدیم باقی مانده اند. اینکار مدّت و حوصله زیادی می طلبد. برای این کار باید ریشهٔ آن را بدوزند. لباسی که تا آستین پرداخت شده است ، "آراگردی" نامیده شده است. نقشها و پرداختهای آراگردی از ایّام قدیم تا به امروز مورد گلدوزی بانوان ترکمن بوده است. بنابه سلیقه ، دختران و زنان ترکمن در آن آویزه های مختلف درست می کنند.

پژوهشگر تاریخ: خان گلدی اونق

منبع : فصلنامه یاپراق