«اخراجی ها» از منظر اجتماعی

فیلم «اخراجی ها» تا به حال از زوایای گوناگون بررسی شده است.در این مطلب نویسنده از منظر اجتماعی - سیاسی و البته با نگاهی همدلانه به فیلم پرداخته است که در راستای بازتاب آرای مختلف درباره این فیلم جنجالی، منتشر می شود.
«سینما ویترین جامعه است». سال ها پیش این جمله را یکی از بزرگان سینمای ایران گفته است. هرچند در اینکه آیا هر آنچه در جامعه هست را (به لحاظ اخلاقی و ملاحظات عقلی) می توان به ویترین برد، تردید وجود دارد لیکن باید گفت؛ «از کوزه همان برون تراود که در اوست».به رغم تمام ضعفی که در ساختار فیلم «اخراجی ها» مانند هر فیلم دیگر می تواند وجود داشته باشد تمام تلاش راقم این سطور دیدن نیمه پر لیوان است با این فرض که روزگاری اندک، نیمه پنهان ماه را دیده و دستی بسیار کوچک و دور بر آتش جنگ داشته است اما نه به دوری شماری از مدعیان امروز.
شاید اینکه فیلم با چه انگیزه یی ساخته می شود چندان برای بیننده اهمیتی نداشته باشد ولی میزان تاثیرگذاری فیلم همواره قابلیت تامل دارد. از آنجا که بحث فیلم مورد نظر نه از «انسان ها» و نه از «حوادث»، بلکه موضوع اصلی آن «ایده ها» است حاکی از اهمیت هدفی است که در پس ساخت فیلم وجود دارد و لذا دور از انتظار نیست که چنین ظرفی مظروف خود را ماندنی تر کند و میزان این ماندگاری بسته به میزان تاثیرگذاری فیلم، متغیر خواهد بود.
در فیلم «اخراجی ها» به نظر می رسد فیلمساز، آگاهانه یا ناخواسته یکی از قواعد بازی در دنیای مدرن یعنی پلورالیسم را پذیرفته و در این فیلم اشاعه می دهد و این نشانگر آن است که سازنده به دنیای روشنفکری گام نهاده است.
هر چند ورود به این عرصه به تنهایی کافی نیست و برای بروز جنبه های اثباتی نیاز به گام های موثرتری دارد که شاید تداوم گام های توام با دغدغه های دینی بتواند با نقبی بر پلورالیسم، ورودی موثر در عرصه تئوری های مبتنی بر پلورالیسم دینی داشته باشد.
در مورد فیلم اخراجی ها و تاملی در آمار فروش فیلم و بینندگان نسخ ویدئویی آن باید پرسید در این فیلم چه اتفاقی رخ داده که آن را به مرز پرفروش ترین ها رسانده است؟ پاسخ کم و بیش مشخص است. یکی از پارامترهای موفقیت فیلم روایی، ایجاد پلی بین گذشته و حال و آینده است که در روایت «اخراجی ها» پل گذشته و حال وجود دارد و فیلم بدون همراهی با مخاطب، او را به امتداد آینده امیدوار می سازد.
پارامتر دیگر برای شکار موفقیت در روایت، هم زبانی و همدلی با مخاطب است. اما همدل و هم زبان «اخراجی ها» چه کسانی هستند؟ اول؛ خود اخراجی های هر دوره که نسبت قابل توجهی به کلیت جامعه و هم طرازان خود در بهره مندی از حقوقی شهروندی دارند. دوم؛ کسانی که در تعامل با اخراجی ها، آنان را در دایره فراخ انسانیت (و البته نه به عنوان تاکتیک) پذیرفته اند. سوم؛ کسانی که می توانستند در کوران آخرین جنگ کلاسیک جهان در اردوگاه آزادمردان و لبیک گویان به رزم آوران خط مقدم بشتابند اما چنین نکردند و... بنابراین فیلم «اخراجی ها» مخاطبان عام و خاص دارد که به هر تقدیر توانسته است با زبانی ساده هر بیننده را مخاطب قرار دهد و از میان آنها مخاطب خاص خود را محترم، تحسین برانگیز و غرورآفرین جلوه دهد.این فیلم سعی دارد نگاهی متفاوت به مقوله جنگ در بین دیگر فیلم هایی که تاکنون از این مبحث ساخته شده داشته باشد.
این نگاه در عین نوگرایی در عرصه سینمای جنگ مبتنی بر نگرش های اجتماعی فیلمساز بوده و انصافاً مهندسی جامعه طبقاتی (از بعد فرهنگی، دینی و اقتصادی) را با موفقیت روایت کرده است. سازنده فیلم در تبیین مهندسی اجتماعی در واقع نوعی دسته بندی ارائه می کند که به رغم خطا در تدقیق ریاضی کمیت ها در عالم واقع، واقعیت سینمایی مورد نظرش را با موفقیت بیان می کند. اهتمام به ارائه هر دسته بندی از آنجا که می تواند مبنای دانشی جدید یا دریافتی نو از دانسته های گذشته باشد فی نفسه امری مبارک است.
نکته دیگری که فیلم اخراجی ها در ارزیابی، امتیاز مثبت به خود اختصاص می دهد، اصالت ندادن به ضعف های بشری در عین طرح موضوع ضعف است.
«اخراجی ها» با ظرافتی قابل تقدیر نقاط ضعف کاراکترهای اصلی خود را هدف قرار داده در حالی که با روشی تطبیقی ضعف ها را فاقد اصالت نشان می دهد. چه اینکه بیشتر به محاق بردن آن ضعف ها می توانست واقعیت فیلم سینمایی را با واقعیتی که در عالم واقع رخ داده است هم پوشا کند.میل به تعالی یکی دیگر از پارامترهایی است که در ارزیابی فیلم می توان به آن توجه کرد. فیلم اخراجی ها در متن خود سعی در به کمال بردن همه اجزا و اشیا دارد که در این کوشش تا حد بسیار زیادی موفق بوده است.
«اخراجی ها» نه شکست تابوهاست و نه حل مسائل حل شده و نه نقد فراکسیون قدرت است لیکن باید اذعان داشت در خلال فیلم کوششی مدبرانه و درخور تحسین وجود دارد برای آشتی قشر روحانیان و جوانان ایرانی که به لحاظ نبود تربیت غاسلامیف و مهیا بودن دیگر شرایط حاکم (اعم از اقتصادی و طبقاتی و سیاسی)، آنان را به نیروهای گریز از مرکز بدل کرده است تا آنجا که آن سید روحانی همواره با روش تسامح و تساهل برآمده از اندیشه های عرفان اسلامی پذیرای همه صورت های دینداری می شود که البته خود او نیز در جذبه محیط، همرنگ و همسان دیگر اجزا شده است.
و اما «عشق» که سرنوشت و سرانجام «اخراجی ها» را به آنچه در فیلم می بینیم رقم می زند. مضمون عشق با وجود تکرار مکررات در سینمای ایران، این بار سوژه یی زیباتر از خود آفریده است.فیلم اخراجی ها از عشق آغاز می کند و با عشق تداوم می یابد. عشقی که عاشق را به تلاطمی واقع گرایانه دچار می سازد و در نهایت عاشق را به قطع وابستگی اش از قیود، او را به فراتر از چیزی که خود می پنداشته می کشاند (وصال).

مصطفی ماهرخی

منبع : روزنامه اعتماد