محمدعلی شاه مستبد

اولین همسر مظفرالدین شاه ام خاقان دختر امیركبیر بود كه محمدعلی میرزا از وی متولد شد. برخی مطبوعات دوران مشروطیت به خاطر ضدیت با محمدعلی شاه نسبت های ناروایی به مادرش دادند و او را زنی هرزه و خودكامه معرفی كردند یا برخی نطفه محمدعلی شاه را منسوب به یك قاطرچی دانستند، اما نویسنده كتاب روزشمار تاریخ ایران وی را زنی متدین و پاك و عفیفه دانسته است. محمدعلی میرزا از زمان ولیعهدی و حكمرانی آذربایجان مردی ستم پیشه بود. اما مدتی كه در زمان سفر مظفرالدین شاه به فرنگ نایب السلطنه شده و در تهران حضور داشت با مشروطه خواهان به ظاهر همراهی می كرد.
حتی زمانی كه در تبریز بود نیز از آنان پشتیبانی كرد. محمدعلی شاه پس از جلوس به سلطنت نه چندان مانند پدرش مظفرالدین شاه و بیشتر شبیه پدربزرگش ناصرالدین شاه حكومت كرد. با دعوت نكردن نمایندگان به مراسم تاجگذاری خود، به آنان بی اعتنایی كرد. بیهوده كوشید نوز را ابقا كند. به وزرایش سفارش كرد مجلس ملی را نادیده بگیرند و به والیان خود دستور داد به انجمن های ایالتی بی توجه باشند. به جای مشیرالدوله صدراعظم میانه رو امین السلطان، صدراعظم محافظه كار سابق را گماشت. همچنین برای تضعیف مخالفان سعی در ترویج اختلافات قومی و مذهبی در كشور نمود.
اما مبارزه اصلی بین شاه و مجلس ملی حول ساختار آینده حكومت شكل گرفت. شاه كه می دید همه اقتدار شاهی زایل شده است، از تائید متمم قانون اساسی امتناع كرد و در عوض چهار تن از رهبران مخالفین، ملك المتكلمین، جمال الدین اصفهانی، میرزاجهانگیرخان صوراسرافیل و محمدرضا شیرازی را بابی های ملحد و توطئه گران جمهوریخواه نامید و اعلام كرد به عنوان مسلمان حقیقی، لفظ اسلامی مشروعه را می پذیرد اما اصطلاح بیگانه مشروطه را نمی تواند بپذیرد. در پی این پیشنهادها در شهرهای بزرگ اعتصاب و راهپیمایی شكل گرفت و سرانجام شاه مجبور شد متمم را بپذیرد. دیری نپایید كه میان نمایندگان بر سر لوایح اختلاف افتاد.
در نتیجه موقعیت شاه و طرفدارانش بهبود یافت. در پی راهپیمایی های متوالی و درگیری میان طرفداران شاه و شیخ فضل الله با مشروطه خواهان، شاه مجبور به عقب نشینی شد و از حامیانش خواست كه متفرق شوند. پذیرفت كه بریگاد (فوج) قزاق به وزارت جنگ ملحق گردد. قول داد شركت لوطی ها و درباریان را در تظاهرات قدغن كند و دوباره به قانون اساسی سوگند خورد. او نتوانسته بود انقلاب را براندازد اما موفق شده بود حامیانی را بر ضد آن گرد آورد. اما معاهده روس و انگلیس بر سر تقسیم مناطق نفوذ در ایران دوباره موقعیت سلطنت طلبان را بهبود بخشید و روحیه مشروطه خواهان را ضعیف كرد. تعدادی از روسای قبایل نیز به طرفداری از شاه وارد تهران شدند. شاه نیز به حمله پرداخت و بریگاد قزاق مشروطه طلبان را به گلوله بست و جماعتی عظیم، مجلس ملی، دفاتر انجمن های مختلف و خانه مشروطه خواهان مهم را غارت كردند. ملك الشعرای بهار بعدها در این باره نوشت كه «در جریان آشوب ها طبقه اعیان و طبقات پایین تر حامی استبداد بودند. فقط طبقه متوسط به مشروطیت وفادار ماند.»
●مطبوعات و آزادی
تصویب متمم قانون اساسی در سال ۱۳۲۵ قمری نشانه پیروزی مجدد مشروطه خواهان بود كه بر اساس اصل ۲۰ آن «كلیه انتشارات به جز كتاب های مخالف اسلام... آزاد و مشمول توقیف نمی گردد.» با این شرایط چاپ روزنامه ها و مجلات فكاهی بسیار زیاد شد. سرآمد این نشریات تمدن، حبل المتین در تهران (چاپ كلكته نیز ادامه یافت)، صوراسرافیل و مساوات بودند كه آگاهانه می كوشیدند تا سوءاستفاده ها را برملا ساخته و دموكراسی نوظهور را حراست كنند.
سایر ارگان ها مانند برخی انجمن های جدید كه باشگاه های سیاسی را تخطئه می كردند، در شیوه كار خود كمتر متعهد بودند. برای شاه، مطبوعات چون مار چندسری بود كه تعطیل كردن یك روزنامه به معنای نادیده گرفتن اصل ۲۰ متمم قانون اساسی بود، اما نشریات هم به چاپ كاریكاتورهای زیادی از پادشاه قاجار و دوستان او دست می زدند كه بر ترس شاه می افزود. چاپ شبنامه ها در تهران و دیگر شهرها افزایش یافت و انجمن های زیادی در حمایت از مشروطه و ضدشاه تشكیل شد. در نتیجه محمدعلی شاه تعدادی از انجمن ها مانند انجمن تبریز، حبل المتین، روح القدس، عدالت، مجاهد و... را تعطیل اعلام كرد. به دفاتر روزنامه ها در تهران حمله شد و تابلوی پاره ای از نشریه ها شكست. همچنین مسئولان تعدادی از روزنامه ها نیز محاكمه و محكوم شدند. كار بالا گرفت و در پی اعتراضات مشروطه خواهان به بی عدالتی های شاه توقیف و ترور مدیران مطبوعات شدت گرفت. به توپ بستن مجلس اوضاع مطبوعات را وخیم تر كرد تا حدی كه تعدادی از مدیران آنها دستگیر، زندانی، تبعید، ترور یا اعدام شدند.
شاه حكومت نظامی اعلام نمود، كلیه انجمن ها و اجتماعات عمومی از جمله تعزیه و عزاداری را ممنوع ساخت و مجلس ملی را منحل كرد.
۳۹ نفر از مخالفان خود را كه موفق به فرار یا تحصن در سفارت عثمانی نشده بودند دستگیر كرد. شدت جنایات محمدعلی شاه به حدی بود كه واكنش علمای نجف را برانگیخت. آیت الله خراسانی و آیت الله مازندرانی پس از شنیدن اخبار و وضع ایران فتوایی بدین شرح صادر كردند: « به عموم ملت حكم خدا را اعلام می داریم. الیوم همت در دفع این سفاك جبار (محمدعلی شاه) از اهم واجبات و دادن مالیات به گماشتگان او از اعظم محرمات و بذل توجه در استحكام و استقرار مشروطیت به منزله جهاد در راه امام زمان- ارواحنا فداه- و سر مویی مخالفت و مسامحه به منزله خذلان و محاربه با آن حضرت است.» در شهرهای مختلف شورش و آشوب برپا شد و مردم به سمت تهران حركت كردند. در ۲۲ تیر سال ۱۲۸۸ گروهی از آنها وارد تهران شدند و شاه مجبور شد در سفارت روسیه متحصن شود. از میان فاتحان تهران مجلسی تشكیل شد و محمدعلی میرزا را از شاهی عزل كرد.

احسان رشیدی

منبع : ایران یکصد سال پس از مشروطیت