فرش ایران از آغاز تا امروز

هوشنگ پادشاه ایران اولین كسی بود كهدر ملك خویش آهن آورد و برای صناعات از آن ابزار ساخت و بفرمود تا حیوانات درنده را بكشند و از پوست آنان لباس و فرش تهیه كنند. حسب روایات تاریخی، زندگی « هوشنگ » پادشاه ایران زمین به بیش از دو هزار سال پیش از میلات مسیح باز می‌گردد و در آنها به استفاده از پوست حیوانات به عنوان فرش اشاره شده است. می‌توان چنین نتیجه گرفت كه از پوست حیوانات به عنوان فرش استفاده می‌شد یا اینكه از پشم و موی آنها فرش می‌بافتند. این تاكید تاریخی می‌تواند مؤید تاریخ چهار هزار ساله فرش در ایران باشد. در متون تاریخی آمده است: از سال پنجاهم تا صدم بگفت تا ابریشم، پنبه و كتان و دیگر رستنی‌ها را بریسند و ببافند و رنگ كنند. همان گونه كه از این متون برمی‌آید هنگامی كه ایرانیان عهد جمشید با مفاهیمی چون عدالت، ظلم، سلاح، كاشت، برداشت، پرورش كرم ابریشم و بافت و رنگرزی آشنا می‌شوند، به یقین در فرشبافی به مرحله‌ای از رشد رسیده‌اند كه آن را با شكلی مشخص ببافند و براساس علائق، سلیقه‌ها، آروزها و تفاوت‌های قومی، رنگ آن را تعیین كنند. فرش ایران همواره یكی از مهمترین مسائل مورد علاقه شرق شناسان بوده است. اولین كشفیاتی كه دال بر وجود هنر قالیبافی در عهد مفرع است. یافتن كارد قالیبافی از گورهای عصر مفرغ در تركمنستان و شمال ایران است.
دوره هخامنشی
با اطمینان می‌توان گفت آنچه كه در سال ۱۹۴۹ میلادی كشف شد. تنها نادره فرشی از دوران هخامنشیان است كه تا به امروز به عنوان یگانه سند موجود از قالیبافی آن عهد، مورد توجه فرش شناسان و محققان شرقی قرار گرفته است. در سال ۱۹۴۹ میلادی سرگئی رودنكو، باستان شناس روس، هنگام كاوش در گروهای اقوام سكایی در منطقه پازیریك در دامنه جنوبی كوه‌های آلتای سیبری، دستبافته‌ای یافت كه تاریخ فرشبافی را یك باره دگرگون كرد. دره پازیریك، كه از نظر باستان شناسی بسیار غنی است. در دهه ۱۹۲۰ میلادی كشف شد و متعاقبا در ادامه كشفیات، پنج تپه در این دوره شناسایی و مورد اكتشاف قرار گرفت و فعالیت‌های اكتشافی بار دیگر در سال ۱۹۴۷ با حمایت آكادمی علوم روسیه و موزه آرمیتاژ آغاز شد و حفاری‌ها به چهار سرزمین دیگر بسط یافت. مدارك كشف شده از زیر تپه‌ها حاوی برخی یافته‌های اساسی مربوط به سال ۴۳۰ قبل از میلاد است و حكایت از زمانی دارد كه این قبایل از دره پازیریك به عنوان گورستان استفاده می‌كرده‌اند نوشته به دست آمده روی چوب حاكی است كه پنج گورستان طی دوره زمانی هشت ساله ساخته شده است. یافته‌های به دست آمده در این پنج گور عبارتند از: ده‌ها وسیله زندگی، ابزار شكار، لباس، زیور آلات و... كه در بازسازی روش زندگی این جوامع، یعنی قبایل بیابانگرد سكایی، نقش بنیادی دارند. اما مسحور كننده‌ترین عبارت است از فرشی به شكل تقریبا مربع به ابعاد ۸۹/۱ در ۹۸/۱ متر و از آنجا كه همراه این فرش ابزار و وسایل دیگری همچون یك دستگاه گاری نیز پیدا شده عده‌ای نظرات خاصی در مورد كاربرد این قالیچه‌ داده‌اند و حتی فرض بر این است كه از آن برای مفروش كردن سطح روی گاری استفاده می‌شده است. این فرش كاملا از پشم به طور شل، سه بار بین هر دو ردیف گره پیچیده شده است. رج شمار این فرش تقریبا برابر با ۳۶۰۰ گروه در هر دسیمتر مربع است و تعداد ۳۹ گره در هر ۵/۶ سانتی متر در مقایسه با فرش‌های امروزی در رده فرش‌های خوب و نسبتا نفیس قرار می‌گیرد. نوع گره مورد استفاده در این فرش از نوع گره معروف به تركی است. رنگ این فرش در طول زمان تعییر یافته و رنگ اصلی به سایه‌های صورتی روشن و سبز كم رنگ تبدیل شده و احتمالا در اصل، رنگ بسیار روشنی داشته است. اگرچه زمستان‌های پر از یخ سیبری باعث سالم ماندن این فرش شد، تابستان به اندازه كافی گرم بود تا اجازه دفن روسای قبایل و جادوگران در گذشته را به قبایل‌شان بدهد. هوای گرم تابستان همچنین به باستان‌شناسان قرن بیستم اجازه داد كه با گروه خود به این منطقه كوچ كرده و تخته سنگ‌های این گورها را جابه جا كنند و با كار تهور آمیز خود به كشف این دفینه‌ها بپردازند. آنها یخ‌ها را به كمك آب جوش آب كردند. پروفسور سرگئی رودنكو اولین كسی نبود كه به سراغ این قبرها می‌رفت. دزدان زمان كوتاهی پس از دفن برای غارت طلاهایی كه همراه مردگان دفن می‌شد به این مقبره‌ها دستبرد می‌زدند. خوشبختانه این دزدها اعتنایی به دیگر اشیای این مقبره‌ها از قبیل نمد و منسوجات نداشته‌اند. دزدان به طور ناخواسته و به واسطه كار خویش، بزرگ‌ترین لطف را در حق آیندگان انجام دادند؛ شكافی كه آنها ایجاد كرده بودند باعث ورود آب به این مقبره‌ها شد كه در سرمان زمستان این مقبره را به گورستان همیشگی از یخ تبدیل كرد و همین قطعات یخی سبب شد تا دو هزار و پانصد سال بعد از دفن این اشیا ما بتوانیم آنها را تقریبا سالم كشف كنیم و از مطالعه آنها لذت ببریم. رودنكو پس از مشاهده این قالیچه افسانه‌ای كه از گور پنجم بازیریك به دست آمد. به جهت شباهت بسیاری از تصاویر آن با شاهكارهای هنر هخامنشی، بی‌درنگ گفت: تخت جمشید را به یاد می‌آورد.
دوران ابهام
دوران حكومت طولانی و مهم پادشاهان اشكانی، كه حدود پانصد سال دوام یافت. از مبهم‌ترین روزگاران تاریخ ایران به ویژه در ابعاد هنری آن است و مهمترین دلیل آن معدود بودن اسناد لازم در خصوص موقعیت آن روز ایران و در نهایت هنر بافندگی و قالیبافی است. تنها سندی كه با تردید می‌توان به دوران حكومت اشكانیان نسبت داد، بافته‌هایی است كه در كاوش‌های سال ۱۹۶۷ در شهر قومس انجام شد. این كاوش‌ها، توسط دو تن از باستان شناسان غیر ایرانی به نام‌های دیوید استروناخ و جان هانسمان، بین سال‌های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۰ انجام شد. تا قبل از این كشفیات، عمده نظرات در مورد فرشبافی در زمان اشكانیان و ساسانیان منحصر به نوشت‌های مورخان عرب زبان بود. شهر قومس در صحرای خشك شمال شرقی ایران، نزدیك دامغان كنونی قرار داشت. باستان شناسان اعتقاد دارند. شهر قومس در كنار شهر صد دروازه، كه یونانیان فاتح بعد از اسكندر آن را ساختند. بنا شده بود. این شهر در سال‌های بین قرن سوم قبل از میلاد و قرن سوم بعد از میلاد در دوران پارتی‌ها (اشكانیان)، كه یونانی‌ها و رومی‌ها تلاش زیادی برای تصرف ایران به عمل آوردند. رو به آبادانی گذاشت. منطقه اطراف شهر قومس توسط جاده ابریشم قطع می‌شد و تجارت پرمنفعتی كه از این طریق انجام می‌شد، ابریشم و ادویه‌جات شرق را به غرب و شیشه‌های رومی و اسب را به مشرق زمین می‌رساند و این امر منطقه را تبدیل به ناحیه‌ای ثروتمند كرده بود. منسوجات شهر قومس در مكان‌های سه طبقه‌ای كه از خشت ساخته شده بودند، كشف شد در اواخر دوران پارتی‌ها این گونه بناها به عنوان گورستان استفاده می‌شد. دفن مردگان در این گونه بناها به جای دفن آنها در گورستان‌های زیرزمینی به یك سنت زرتشتی بازمی‌گردد كه باعث آلودگی كمتر زمین می‌شد. باستان‌شناسان از یمان این كشفیات، قدیمی‌ترین نمونه را به نیمه اول قرن یكم قبل از میلاد نسبت می‌دهند این قطعه نمدی پشمی و قهوه‌ای رنگ و قسمتی از یك جلیقه دارای آستین است. اندازه این جلیقه نمدی كه با بندی ابریشمی به اندازه دور گردن همراه است. آن را متعلق به یك بچه معرفی می‌كند و این قدیمی‌ترین لباسی است كه تا به حال در ایران پیدا شده است. همچنین بند ابریشمی به اندازه دور گردن همراه است، آن را متعلق به یك بچه معرفی می‌كند و این قدیمی‌ترین لباسی است كه تا به حال در ایران پیدا شده است. همچنین بند ابریشمی، این جلیقه قدیمی‌ترین تكه ابریشم ایرانی است. رنگ این بند ابریشمی آبی مایل به سبز است تكه‌های دیگر منسوجات از گورستان دومی به دست آمده است كه متعلق به قرن ششم میلادی است و این تاریخ براساس سكه‌های دوره ساسانی مربوط به هرمز چهارم، پادشاه ساسانی(۸-۵۸۷ میلادی) تخمین زده می‌شود. این قطعه‌ها به واسطه تنوع گوناگونی كه دارند شگفت آور هستند. یكی از این تكه‌های پشمی دارای رنگ قهوه ای سیر همراه با نوار سفید است.اما برجسته ترین و ناب ترین قطعه‌ای كه از حفاری‌های شهر قومس به دست آمده قطعه منسوجی است پرزدار به صورت پرزهای فرفری شكل كه اگرچه به عقیده عده‌ای خیلی بد شكل به نظر می‌رسد، شاید قدیمی ترین قرش پرزدار ایرانی باشد كه پیدا شده ‌است؛ البته تكه پرزدار و فردار دیگری كه از حفاری‌های منطقه حسنلوی ایران به دست آمده است و در موزه دانشگاه پنسیلوانیا نگهداری می‌شود، خیلی قدیمی‌تر و متعلق به ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است، ولی شاید نتوان آن را نوعی فرش قلمداد كرد از لحاظ ساختار و اسلوب بافندگی تكه فرش شهر قومس دارای پرزهایی است كه به طور ساده تارها را در میان گرفته‌اند، پرز این تكه فرش از پشم رنگ نشده ای است كه به رنگ كرم است. قطعه فرش مذكور پس از كشف بلافاصله‌ از گل و لای زدوده شد و نگهداری و آزمایش‌های مذكور در موزه متروپولیتن نیویورك بر آن آغاز شد. این تكه برای نمایش در كنفرانس بین المللی فرش‌های شرقی (ICOC) به موزه انسان شناسی لووی دانشگاه كالیفرنیا در بركلی قرض داده شد. در مورد دوران پادشاهی ساسانیان اطلاعات بیشتری از مورخان و تاریخ نگاران باقی مانده است. گفته می‌شود كه در تخت طاووس، ۳۰ قطعه فرش وجود داشته كه هر یك مخصوص ۳۰ روز ماه بوده و نیز چهار نوع فرش كه هر یك گویای یك فصل سال بوده است. اما مهمترین فرش ساسانی كه اطلاعات كاملی از آن توسط مورخان بر جای مانده فرش بهارستان معروف به بهار خسرو است. گفته شده كه این قالی را خسرو انوشیروان برای سرسرای كاخ ساسانی در تیسفون سفارش داده بود. براساس اطلاعات گزارش شده توسط مورخان پس از حمله اعراب و تسخیر غنیمت بین سپاهیان تقسیم شد.فرش، پس از ورود اعراب
منابع تاریخی كه از قرون اولیه هجری بر جای مانده حكایت از آن دارد كه در قرون اولیه اسلامی و در فاصله سال‌های قرن ۱و ۵ هجری قمری، كه سلسله‌های مختلف ایرانی همچون طاهریان، سامانیان، آل بویه و ... در مناطق مختلف ایران و تحت امر خلفای عرب حكومت می‌كردند، در بسیاری از مناطق ایران قالیبافی وجود داشته است. از مهمترین این منابع كتاب حدود العالم است كه در سال ۳۷۲ هـ . ق تألیف شده است. مؤلف این كتاب در بخش‌های مختلف و متعدد در وصف شهرها به محصولات هر شهر اشاره می كند، از جمله می نویسد: آمل شهر عظیم و قصبه طبرستان است . از وی جامه كتاب و دستار خیش و فرش طبری و حصیر طبری خیزد. كه به همه جهان، جای دیگر نبود و گلیم سه گوش و گلیم دیلمی زربافت و دستارچه زربافت.؛ پارس ناحیتی است كه مشرق آن كرمان است و از آن جامه‌های گوناگون از كتان و پشم و پنبه و... بساط و فرش‌ها و زیلوها و گلیم‌های با قیمت خیزد. و جهرم شهری است خرم و از وی زیلو مصلای نماز، نیكو خیزد. نویسنده این كتاب از دیگر شهرها و ولایات ایران كه قالیبافی در آنها رواج داشته نیز نام برده كه از جمله آنها سیستان، آذربایجان و فارس است.
اوج دوران فرش
به شهادت تاریخ، اوج هنر فرشبافی ایران را باید در دوران حكومت سلسله صفویان جست و جود كرد. در واقع برخی از عالی‌ترین قالی‌های ایران، كه تنها نمونه‌های باقی مانده از دوران عظمت این هنر است، متعلق به دوران حكومت پادشاهی صفوی است. در دوره حاكمیت سلسله صفویان و در زمان حكومت شاه اسماعیل (۹۳۱-۹۰۸ هـ . ق) و شاه طهماسب (۹۸۴- ۹۳۱ هـ . ق ) شهر تبریز یكی از بزرگ‌ترین مراكز هنر از جمله قالیبافی شد. مراكز مهم دیگر عبارت بودند از: كاشان، همدان، شوشتر و هرات. در زمان سلطنت طولانی شاه طهماسب، قالیبافی رشد قابل توجهی كرد؛ وی علاقه وافری به فرش داشت و آن را تا مقام یك هنر ارتقا داد. فرش معروف اردبیل كه از بزرگ‌ترین گنجینه‌های موزه ویكتوریا و آلبرت در لندن است و در سال ۹۴۲ ، یعنی ۱۲ سال پس از به سلطنت رسیدن شاه طهماسب بافته شده و فرش شكارگاه در میلان كه حتی از آن هم قدیمی‌تر است و به سال ۹۲۹ یعنی سال‌های آخر سلطنت پدر طهماسب (اسماعیل اول) تعلق دارد. بر این امر صحه می‌گذارند. گفته می‌شود فرش اردبیل به سفارش شاه طهماسب و برای هدیه به مقبره اجدادش كه در شهر اردبیل قرار داشت. بافته شد. در مورد بافندگی فرش در دوران شاهان صفوی، اطلاعات تا به‌ آن حد است كه حتی موقعیت یكی از كارگاه‌های شاهی در میدان با شكوه نقش جهان (میدان امام امروز) حد فاصل عمارت هشت بهشت و مسجد شاه بوده است. به هر تقدیر توجه و التفات شاهان صفوی به انواع هنر، باعث شكوفایی هنر ایرانی در آن عهد شد. نقاشی، تذهیب، خطاطی، صحافی، كتاب سازی، معماری، قالیبافی، نساجی و قلمزنی از مهمترین آنها بودند كه قالیبافی در میانشان از اهمیت بالایی برخوردار است. خوشبختانه تعداد نسبتا زیادی از قالی‌های عهد صفوی باقی مانده و نمونه‌هایی نیز در موزه فرش ایران موجود است.
قالی ایران پس از صفویه
پس از حمله افغان‌ها به سال ۱۱۳۵ هـ ق سلسله صفوی به طور كامل فروپاشید و كشور دچار هرج و مرج و آشفتگی شد. از وضع قالیبافی دوره مذكور اطلاع دقیقی در دست نیست. چرا كه به جز اندك شماری قالی چیزی بر جا نمانده است. نادر شاه كه در سال ۱۱۴۸ هـ .ق قدرت را به دست گرفت و تا سال ۱۱۶۰ هـ . ق پادشاهی كرد، چنان در تلاش برای توسعه كشور پهنانورش بود كه كمترین توجهی به ترویج امور هنری از خود نشان نداد. وی تنها به بر پا كردن كلات نادری در شمال خراسان همت گماشت و نیز در ضمن اجرای آن برنامه ساختمانی، دستور داد دیوارهای كوشك نوبنیادی را به سلیقه او بانگاره یك بوته گلدار، مقتبس از شیوه نگاری گری هند بیارایند. چنان كه مشهور است نادرشاه در بازگشت از نبرد پیروزمندانه هند، بسیاری از هنرمندان از جمله نگارگران آن سامان را در التزام ركابش به ایران آورد. یك پرده چهره سازی از نادر شاه كشیده شده كه وی را به زانو نشسته بر روی یك تخته قالی زعفرانی رنگ نشان می‌دهد و حاشیه‌اش با نقش گل‌هایی ملهم از نگارنگری هندی تزیین شده است. در زمان نادر به رغم بسیاری از ناآرامی‌های ناشی از نبردها و لشكركشی‌های او، براساس آثار باقی مانده می‌توان بر تداوم سنت قالیبافی در برخی مناطق تاكید بیشتری داشت. كرمان از جمله این مناطق است كه در آن تا اواسط قرن دوازدهم، به روال دوره صفوی قالی‌های بزرگ و مرغوب بافته می‌شد. حتی شمار دیگری از قالی‌های كرمان كه تاكنون محفوظ مانده است، گواه آن است كه قالیبافی به رغم آشفتگی‌های همچنان به فعالیت‌ خود ادامه می‌داده است. در سال ۱۱۷۲ بود كه صلح و آرامش دست كم در جنوب كشور برقرار شد و این مهم به دست كریمخان زند انجام گرفت كه شیراز را پایتخت پادشاهی خود قرار داد و در اندك مدت آن را تبدیل به شهری زیبا و دلگشا كرد. قاب بندی‌های از سنگ كنده كاری و كاشی‌های منقوش به گل و گیاه، كه بازتابی بود از تزئینات شیوه هوندی به كار رفته در كلات نادری ، هر چه بیشتر زینت بخش مساجد و كاخ‌ها شدند.
قاجاریان در اوایل قرن سیزدهم بیرحمانه زندیان را از صفحه تاریخ حذف كردند و دست به كار وحدت كشور شدند (۱۲۱۰- ۱۳۴۳ هـ ق). آنها تهران را پایتخت خود قرار دادند و دوره قدرت و رونق تازه‌ای را به وجود آوردند. هنرها تحت سرپرستی بهتری قرار گرفتند و قالیبافی نیز به تدریج جان تازه‌ای یافت. زندگی پر شور و تجمل دربار قاجاری در پرده‌های رنگارنگ بزرگ بازتاب یافت و در نقوش قالی‌ها به تصویر درآمد. در این دوره قالی های خراسان خوش درخشیدند و توجه بسیاری به آنها جلب شد. قاین و بیرجند از مراكز عمده و معروف قالیبافی در سده سیزدهم هجری به شمار می‌آمدند. طبق گزارش، كمپانی هند شرقی در سال ۱۷۹۰ میلادی (۱۲۰۵ هـ . ق ) می‌كوشید تا پس از چند دهه متاركه معاملات ، از نو روابط تجاری خود را با ایران برقرار كند: قالی خراسان كه به خاطر تابناكی رنگ‌ها و برتری بافتش به حق در سراسر جهان مقامی شامخ یافته، اكنون هر چه بیشتر مورد تقاضای اروپاییان قرار گرفته است. البته به نظر می‌رسد قاجاریان در اوایل توجهی به قالیبافی نشان نمی دادند. حتی مراكز بزرگ قالیبافی شهرهایی همچون كاشان و اصفهان كه از این بابت در دوره صفوی رونق شایان یافته بودند، آن زمان دچار انحطاط شدند. فقط خراسان در مقام معتبر باقی ماند و كرمان نیز در سطحی هر چند اندك و نازل‌تر، به بافتن قالی‌های خود ادامه داد. اما در پایان سده سیزدهم افزایش ناگهانی تقاضای اروپاییان برای قالی‌های ایران، آن هم به مقدار زیاد، باعث شد تا فرش ایران احیا شده و در همه جا مقدمات تولید انبوه و در پی آن توجه دولتمردان به آن فراهم شود. در واقع از آن هنگام كه صادرات فرش ایران بنا به تقاضای غرب برای اولین بار از تبریز آغاز شد، فرش ایران به مرحله دیگری قدم نهاد كه اهمیت آن در تجارت و درآمد ارزی امروز ایران انگار ناپذیر است. از همان زمان كه اولین محموله‌های فرش ایران در زمان ناصرالدین شاه از طریق تبریز به تركیه صادر شد. وقوع این حادثه آنچنان مهم بود كه در اولین كارت پستال‌های ایرانی در دوران قاجار، لحظه شكوهمند عدل بندی و حمل فرش توسط تجار تبریزی منعكس و به عنوان اخباری مهم به اقصی نقاط دنیا ارسال شد. فرش در زندگی و فرهنگ اجتماعی ایرانیان در اواخر دوره قاجار جنان اهمیت و حرمتی یافت كه بازتاب آن را در نقاشی‌ها و مهمتر از آن در عكس‌های قاجاری می توان دید؛ آن گونه كه فرش عنصر تزیینی و در تمام مجالس و اجتماعات از ضروریات شد. به همین روال بر روی عكس‌های قاجار می توان تعداد بی‌شماری از فرش‌های آن عهد را دید در تعداد زیادی از عكس‌های دوران قاجار كه مربوط به اجتماعات و حتی شخصیت‌ها است. فرش دستباف دیده می‌شود حتی اگر عكسی از اشرار و محكومان درالخلافه گرفته می‌شد. در زیر پای آنان فرشی گسترده بود در اواخر دوران قاجار و دو دهه اول قرن چهاردهم هجری ، تقاضای زیادی برای فرش ایران و تجارت موفق آن باعث شد تعداد زیادی از شركت‌های خارجی از كشورهای چون انگلیس، آمریكا، سوئیس، یونان و ... به سرمایه گذاری در فرش ایران و تولید انبوه آن ترغیب شوند و فصل دیگری به تاریخ فرش ایران، خاصه تاریخ معاصر آن اضافه شود. بخشی از مهمترین و نفیس‌ترین فرش‌های ایران در همین ایام و به دستور همین شركت‌ها در شهرهایی چون كرمان، اراك، همدان، تبریز و مشهد بافته شد. شركت تولید كنندگان قالی شرق (O.C.M) عطیه بورس و زیگلر از بزرگ‌ترین این شركت‌ها بودند.
ناشر:پایگاه اندیشه اسلامی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران