سونامی ،بلای قرن ۲۱

● نحوه ایجاد و چگونگی عملکرد سونامی به زبان ساده
به امواج سهمگین که بر اثر حادث شدن زلزله،در زیر اقیانوس و دریا بوجود میایند به زبان ژاپنی سونامی یا تسونومی میگویند. این امواج عظیم ابتدا آب سواحل دریا را بسوی خود باز میکشد سپس با ارتفاع بسیار بلندی به سوی ساحل حمله ور میگردد اما اینبار با ارتفاعی که تا پنجاه متر و سرعتی که گاه تا هشتصد کیلومتر هم می رسد . دلیل ایجاد چنین حالتی در حقیقت رفتار بستر کف دریا در برابر امواج زلزله است در حالت اول وقوع حالتی شبیه به بهمن میباشد که در زیر دریا بوقوع می پیوندد و بر اثر جابجایی عظیم رسوبات که بر اثر زلزله همچون بهمن بروی دامنه رشته کوههای زیر دریا حرکت می نماید ، در محل وقوع خود ایجاد یک خلاء عظیم نموده و آب اقیانوس را بسوی خود میکشد وسپس به سرعت آبی که در محل انباشته میشود را باز بسوی ساحل باز میگرداند، در حالت دوم حرکت عمودی قطعه ای از پوسته زیر دریا میباشد در این حالت موجهای ناشی از زلزله میتوانند قطعات سنگی کف دریا را حرکت دهند . در این حالت وقتی حرکات سنگها بطرف بالا و پائین باشد؛ آن را جابجایی عمودی می نامند که این امر باعث میشود آب روی سنگها همراه با کف دریا بالا و پائین برود! اسم ژاپنی چنین امواجی سونامی میباشد یکی از عظیم ترین سونامی های جهان در تاریخ یکم نوامبر ۱۷۵۵ در شهر لیسبون پرتقال روی داد که بسیاری از خانه ها را ویران نمود ! آنچه بیش از هرچیز درسونامی میتواند باعث خسارت گردد . نادانی است !
در حقیقت بهت و حیرت مردم و عدم آشنایی و آگاهی از عملکرد ، خصوصیات و نحوه وقوع این حادثه است که بیشترین خسارات را بوجود میاورد خصوصا در کشورهایی که با محل وقوع زلزله فاصله ای مناسب و ارتباط از طریق ساحل دارند .مردم با عقب رفتن سریع آب که موجب خشک شدن ساحل به مدت چند ثانیه تا چند دقیقه می گردد آنچنان مبهوت میگردند که به جای فرار به سوی ارتفاعات به سمت ساحل میروند تا علت عقب رفتن بی دلیل آب را ببینند و درست همین لحظه است که با دیدن صحنه ای وحشناک مبهوت دیواره ای از آب به ارتفاع تا پنجاه متر میشوند که به علت رسوبات کف دریا سیاه به نظر میرسد و با سرعت تا هشتصد کیلومتر در ساعت میتواند در اقیانوس سرعت داشته باشد و اینگونه زمان را برای فرار از دست میدهند ! با توجه به آنکه امواج ثبت شده توسط زلزله نگارها و حتی خود لرزش زلزله خیلی زودتر از این امواج غول پیکر به ساحل میرسند و آثار خود را بر جا میگذارد ، با کمی درایت میتوان با اطلاع به موقع به مردم برای نجات جان آنان اقدام نمود . توجه به این نکته داشته باشید که روی دادن این پدیده با توجه به جنس بستر دریای خزر و خلیج فارس کشورمان تقریبا بسیار کم میباشد اما یادتان باشد که بیشتر ساکنین و توریستهایی که در ساحل دریای تایلند مردند هم مطمئنا از سونامی چیزی نشنیده بودند و آنرا قبلا در کشورشان تجربه نکرده بودند بنا براین یادتان باشد :
۱) تنها در صورتی که در کنار دریا ، تجربه زلزله داشتید به سرعت از ساحل دور شوید و در ارتفاعات پناه بگیرید .
۲) پائین رفتن یکباره آب دریا در عرض چند ثانیه جز بر اثر سونامی بوقوع نمی پیوندد فریب نخورید و حیرت نکنید
۳) هر ثانیه برای نجات جان شما مهم است . آنرا با برداشتن طلا و جواهر و سند و پول هدر ندهید
۴) هر چیزی که بتواند شما را بروی آب نگه دارد از بشکه پلاستیکی تا یک میز چوبی در جریان وقوع سیل و چنین پدیده هایی میتواند مفید باشد.
● احتمال وقوع سونامی در دریای خزر
سونامی های بزرگ عمدتا به دلیل زمین لرزه های بزرگ و ریزش مواد از خشکی به دریا ایجاد می شوند.
دوره تناوب سونامی از چند دقیقه تا چند ساعت ، طول موج آن از چند ده کیلومتر تا چند صد کیلومتر و ارتفاع آن از چند ده سانتی متر تا چند متر تغییر می کند. به دلیل این که سونامی ها طول موج بسیار بلند دارند، حتی اقیانوس ها با متوسط عمق ۴۳۰۰ متر برای این امواج محیطی کم عمق محسوب می شوند. بنابراین سونامی پس از تشکیل بر اثر زمین لرزه با انتشار در اقیانوس ها بر اثر ناهمواری بستر اقیانوس ها و نیروی ناشی از کرویت زمین (اثر کوریولیس) تغییر شکل می یابد. به همین دلیل نیز سرعت امواج سونامی وابسته به عمق محیط آبی است که در آن حرکت می کند.
اگر عمق متوسط اقیانوس یا دریایی که در آن زمین لرزه اتفاق افتاده حدود ۴ کیلومتر باشد ، سرعت حرکت سونامی حدود ۷۲۰ کیلومتر بر ساعت خواهد بود. ارتفاع چنین سونامی در داخل دریا حدود نیم متر است ؛ اما با نزدیک شدن به ساحل ، ارتفاع آن افزایش می یابد و با شکست موج و حرکت آب به سوی ساحل سبب تخریب ساحل می شود.
امکان تشکیل امواج بلند دریایی بر اثر زمین لرزه (سونامی) در دریاهای نیمه بسته و بسته همچون دریای مدیترانه و دریای خزر نیز وجود دارد. در چنین محیطهایی زمین لرزه هایی به بزرگی ۶.۲ ریشتر یا بیشتر از آن، می توانند سونامی ایجاد کنند.
در دریای خزر گسل هایی که توان ایجاد زمین لرزه های بزرگ را داشته باشند در برآمدگی آبشوران (حد فاصل جمهوری آذربایجان و ترکمنستان) و غرب دریای خزر (در سواحل داغستان روسیه) قرار دارند. این گسل ها در گذشته سبب رویداد زمین لرزه های بزرگ شدند که در پی آن سونامی بزرگ (در مقیاس خزر) ایجاد شد. در عین حال ، احتمال رویداد سونامی در آینده توسط این گسل ها نیز وجود دارد. مشاهدات تاریخی حاکی از تشکیل سونامی تا ارتفاع ۲ متر است.
برخی مطالعات نشانگر رویداد سونامی با حداکثر ارتفاع ۳متر در خزر است. سونامی قابل اندازه گیری با ترازسنج هر ۱۷-۱۸ سال یکبار در خزر اتفاق می افتد. امکان رویداد سونامی قوی در خزر هر ۶۰سال یکبار است. توسعه سونامی در خزر توسط برآمدگی آبشوران محدود می شود. در صورتی که زمین لرزه ای در این ناحیه روی دهد ، پس از حدود ۵ ساعت سونامی ناشی از آن به سواحل ایران می رسد. در این حال اثر سونامی به سواحل ایران تقریبا صفر است.
سواحل بخشهای میانی خزر بیشترین اثر را از سونامی دریافت می کنند. زمین لرزه تنها عامل ایجاد سونامی در خزر نیست ، زمین لغزه و فوران گل فشان ها در بستر دریای خزر دو عامل دیگر ایجاد سونامی در خزر هستند. با توجه به احتمال رویداد ضعیف زمین لرزه در خزر جنوبی ، دو عامل زمین لغزه و گل فشان در خزر جنوبی می توانند سبب تشکیل سونامی شوند.
بزرگی سونامی در خزر جنوبی ناشی از این دو عامل خیلی شناخته شده نیست. از آنجا که از هنگام رویداد منشا سونامی (زمین لرزه ، زمین لغزه ، آتشفشان و گلفشان) تا تشکیل سونامی و رسیدن آن به ساحل مدت نسبتا زیادی طول می کشد (از چند ده دقیقه تا چند ساعت ، بسته به فاصله منشا سونامی تا ساحل و عمق آب) بنابراین اطلاع رسانی بموقع به ساکنان نواحی ساحل مورد تاثیر سونامی ، می تواند سبب کاهش تلفات انسانی شود.
در مناطقی که سیستم هشداردهنده خودکار وجود ندارد ، این مهم می تواند توسط وسایل ارتباطی همچون رادیو ، تلویزیون ایمیل ، اینترنت و تلفن انجام شود. نکته مهم برای در امان ماندن از خطرات سونامی ، فاصله گرفتن از خط ساحلی به مقدار چندصد متر یا چند کیلومتر (بر حسب بزرگی سونامی و شیب ساحل) است. اما کاهش خسارت های مالی ، مستلزم رعایت حریم ساحل در خزر است ؛ ناحیه ای که در آن نوسان تراز آب به دلیل امواج ناشی از توفان ، امواج سونامی ، تغییرات بلندمدت تراز آب در فاصله زمانی کوتاه یا طولانی (از چند ثانیه یا چند سال) می تواند ناحیه ساحلی را تحت تاثیر قرار دهد و سبب تخریب تاسیسات ساحلی شود.

( برگرفته از سایت nashriat.net/shahed.htm)
( به کوشش : شهلا عباسی ، کارشناس ارشد جغرافیا )

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان