گبه، رنگین کمانی از هنر زنان ایلاتی

صدای چنگک به آرامی ولی ماهرانه بر خامه گبه فرود می آید. زن گبه باف روستایی، رج به رج تار و پود رنگ آمیزی شده زیرانداز چشمنواز را با شور و شوق به هم می تند که با هر گره استادانه، گبه قد می کشد. گبه نوعی فرش از جنس قالی است، اما رنگ یک دست و میزان ضخامت و نقوش گاه برجسته آن دلربایی این دست آفریده هنری بیشتر عشایری - ایلاتی را از قالی مجزا می سازد. «گبه» نقش و طرح شیدایی ولی استثنایی دارد. گاه زنان ایلاتی جنوب با بافت «گبه» رنگین کمانی از هنر بدیع را عرضه می کنند که در دیدگان شیفته هنردوستان موج تحسین به سان زلال اشک تموجی فریبالی دارد. «گبه»، شاهکار دست آفریده روستایی است که پیچاپیچ انگشتان ظریف و تحسین برانگیز زنان با نبوغ ایلاتی، گاه پرواز مرغان را چنان با مهارت بر قلب «گبه» نقش می زنند که از هر تابلوی ظریف نقاشی تماشایی تر است.
● دست آفریده های افسون کننده
«گبه»، زیراندازی هنری است، حیف که زیرپا قرار می گیرد، باید این دست آفریده شوق آمیز روستایی را به دیده های مشتاق نشان داد... گبه دست آفریده ای از جنس زیراندازهای مقاوم و استواری است که در قطع معمول قالیچه، توسط زنان هنرآفرین عشایری و ایلات لر و قشقایی با تبحر و نوآوری چشم افسا بافته می شود. گبه های بافته شده توسط زنان ایلات قشقایی و لر نرم و ضخیم تر از فرش است، اما دست آفریده های زنان گبه باف عشایری دارای پرزهای بلند و نقشه های بدیع و حیران کننده است، که رنگ آمیزی آنها دلنشین و گاه بهت آور است. زنان عشایری و ایلات لر و قشقایی که سراسر عمر و حیات آنان در پهنه های چشم نواز کوهستانی، در بطن مرغزاران باشکوه، جویباران و سبزه زاران طبیعت دلگشا و جان پرور می گذرد، بهره گیری از مناظر افسون کننده طبیعت و رنگ های باشکوه و دلفریب کوهپایه های حیات بخش در متن زیرانداز گبه شوقی وافر در دوستداران صنایع دستی روستایی و سنتی به جا می گذارد.
زنان خبره و کارکشته ایلی - عشایری که سالیان متمادی است گبه می بافند و دست آفریده های جذاب آنان اکنون در مغازه های فرش فروشی سراسر شهرهای اروپایی عرضه می شود، در پدید آوردن ابتکاری و خوش نقش گبه از تعداد پود فزون تری بهره می گیرند. چنین گبه هایی دارای شور و حال طبیعت افسون کننده مناظر کوهپایه ای زاگرس هستند این شیوه را با این هدف در دستور کار بافت گبه رعایت می کنند که در نرمی و لطافت گبه تاثیر آهن ربایی دارد، ولی تعداد پود برخی گبه ها از سه تا هشت واحد در هر رج متفاوت است و میزان بلندی پودها نیز گاه تا یک سانتیمتر فراتر می رود. گبه های مستحکم و استوار ایلی - عشایری در اندازه های مختلفی بافته می شود، ولی سه نوع آن بیشتر رواج دارد که عبارتند از: گبه در مقیاس قالیچه و بیشتر در اندازه ۱ / ۵ در ۲ متر و ۲۰ سانتیمتر، گبه پتویی و سرانجام گبه در اندازه قالی. گبه در مقیاس قالیچه که تا پنجاه درصد میزان بافت سالانه این نوع زیرانداز ایلی - عشایری ایران زمین را در برمی گیرد دارای پرز و خواب بلند است که تعداد پودهای آن در هر رج به هشت واحد می رسد. زنان و دختران گبه باف ایلی - عشایری، گبه در اندازه قالی های بزرگ، بالای چهار مترمربعی را با درخواست و سفارش قبلی در دست هنرآفرین می گیرند، چون این نوع گبه خریدار زیادی ندارد. هرگاه تعداد و شمار رشته های پود گبه در هر رج از سه واحد تجاوز نکند این دستبافت با پرزهای بلند را «قالی گبه» می نامند.
گبه پتویی، نرم و لطیف است و افراد خانوارهای ایلی - عشایری وقتی نیمی از سال را در نواحی ییلاقی به سر می آورند، از این وسیله در خواب به عنوان پتو استفاده می کنند. گبه های لطیف پتویی به دلیل بهره بردن از پود فراوان، نرمی مخصوص دارند و خواب پرز و پودهای اضافه آن از ظرافت بیشتری برخوردار است. زنان و دختران بافنده گبه های پتویی باید شکیبایی خاص را با ظریف بافی درآمیزند و گاه حوصله در کار را چنان فزون سازند که ۱۴ پود شگفتی ساز را ماهرانه در کنار هم نقش زنند که یک رج گبه پتویی را در برگیرد. این گونه بافت نیاز به مهارت فراوان دارد.
● شوق فراگیری
صنایع دستی روستایی، ایلی - عشایری در مجموع به عنوان دست آفریده های ملی به جهت بهره بردن از ارزش های اصیل و سنتی و هنری و فرهنگی آن از گذشته های دور تا به امروز در بین زنان ماهر بافنده و مردم میهن ما دارای جایگاه والایی است. سهولت در تهیه مواد اولیه طبیعی دست آفریده های روستایی، ایلی - عشایری به خصوص گبه های چشم نواز در آبادی ها و متن ییلاق و قشلاق و ابزارهای سنتی و محلی بافت زیراندازها، شرایط مناسبی را برای شوق فراگیری پدید آوردن دستبافته های هنری به وجود آورده است. از سوی دیگر نداشتن پیچیدگی در تولید این گونه دست آفریده ها موجب گردیده است که درحال حاضر خانوارهای کثیری در روستاها و مناطق دورافتاده و کوهستانی ایلی - عشایری برای تولید چنین دستبافته ها تلاش درخوری را به کار بندند. وسایل و ابزار مورد نیاز برای بافت گبه عبارتند از: دار مخصوص گبه بافی، چنگک، قیچی، شانه کوب فلزی و چاقو. در این میان مهمترین و اصلی ترین وسیله همان دار گبه بافی است.
زنان و دختران ماهر گبه باف، دار گبه را در اندازه های مختلف سفارش داده شده، به صورت افقی و برروی سطح کف محل بافت قرار می دهند. دار گبه در مناطق روستایی بیشتر از جنس فلز بوده ولی در نقاط ایلی - عشایری به علت وفور درختان ستبر، دار گبه را از چوب می تراشند. اکثر بافندگان گبه در بخش های گوناگون عشایری کار ظریف دست آفریده گبه را بدون طرح و یا نقشه های از پیش تهیه شده به انجام می رسانند. بعضی دختران عشایری که مهارت چندانی در پدیدآوردن گبه ندارند، معمولا برای شروع کار گبه بافته شده ای را در مقابل دیدگان خود قرار می دهند که در محل به این شیوه «دستور» می گویند. ولی مادران و مادربزرگ های باتجربه در مناطق ایلی - عشایری نیازی به طرح دستوری ندارند. آنان بافنده های قابلی هستند که ضمن بهره گیری از مناظر شیفته کننده طبیعت افسون گر، از سلیقه های جذاب، تنوع جذاب رنگ های سحرآمیز و نوآوری برای شکل دادن به تار و پود گبه استفاده می کنند. همین نگاه ها در هنگام بافت و انتخاب رنگ ها، ترکیب بندی افسون کننده پرزها با تار و پود گبه سبب می شود دست آفریده هایی پدید آید که دارای ویژگی های بسیار بوده و متفاوت با نمونه های قبلی ظاهر شود. چنین گبه هایی که همیشه با تنوع رنگ ها و نوآوری مستمر همراه بوده در بازارهای ملی و بین المللی به خصوص در نمایشگاه های دست آفریده های خاوردور و کشورهای اروپایی درخششی پرفروغ و ماندگار داشته باشد.
● دست آفریده های خلاق و رویایی
برای تار و پود بافت شکیل و جذاب گبه از نخ پنبه ای طبیعی و نخ پنبه ای مخلوط با موی بز استفاده می شود. زنان و دختران ماهر بافنده برای پود گبه های خوش نقش از پشم گوسفندان بهره می گیرند و با دستان هنرمند خود این پشم رمه های کوهستانی را می ریسند و برای بافت گبه آماده می کنند. مرغوب ترین پشم برای بافت انواع قالی و گبه های خوشرنگ، پشم دامنه های انتهایی کوهپایه های زاگرس در فراز استان فارس است که لطافت و استحکام آن زبانزد خاص و عام است. تعداد نخ های پود گبه به کار رفته در هر رج این دست آفریده هنری و چشم افسا که دارای ساختاری درشت است از سه تا هشت واحد و در انواع ریزتر گبه های نوع ظریف پتویی با مهارت فوق العاده حتی تا ۱۴ پود در تغییر است.
گبه برای عرضه در بازارهای ملی و بین المللی در اندازه های عرض یک متر و بیست تا طول ۲ متر و حداکثر ۲ متر و ۵۰ سانتیمتر بافته می شود. برای پدید آوردن یک گبه خوشرنگ در اندازه ۲ متر و ۲۰ سانتیمتر طول با عرض ۱ / ۵ متر بافندگان ماهر قشقایی و دختران و زنان بختیاری حدود هشت کیلوگرم پشم حلاجی شده گوسفند و تقریبا سه کیلوگرم موی بز را به هم می آمیزند.
دست آفریده های خلاق و رویایی گبه معمولا در اصطلاح بافندگان درشت بافت است و بلندای پود گبه دست کم تا یک سانتیمتر می رسد. البته بعضی مصرف کنندگان به تجار اروپایی و یا بازرگانان خاوردور سفارش های خاص از نظر طول و عرض، نحوه رنگ آمیزی و نقش های ویژه ارائه می دهند که ممکن است این اندازه ها تغییر کند. هنرمند خالق و چیره دست گبه با چهره و سیمایی برخاسته از روایت های ایلی و مضامین طبیعی و حتی بیان حالات روحی خانوارهای همیشه پراکنده در پهنه های کوهستانی، کنار آبشارهای مصفا و سبزه زاران دشت و کوهپایه ها می کوشد در بوم گبه، این واقعیت های روحانی را تجسم بخشد. طرح ها و نقوش طبیعی گبه به گونه ای با افکار و حالات روحی و روانی پدیدآورندگان این نوع دستبافته های هنری هماهنگی دارد. بسیاری از نقوش چشم افسا و افسانه ای گبه های پدید آمده در خانوارهای ایلی - عشایری چنین است. نقوش دلربا و انعکاس یافته در پهنه طبیعت سرگشته کوهستانی در متن گبه مشاهده می شود، اما طراحی در قالی به گونه ای است که بافنده در چارچوب طرح دستوری که در مقابل دیدگان خود دارد کار می کند، ولی پدیدآورنده هنرمند گبه به سان یک موسیقیدان ماهر و دلنواز، با دست های باز بافت این دست آفریده هنری را ادامه می دهد. باید گفت که نقش های جان گرفته بر متن گبه خودجوش است. این نقوش چنان با سادگی و حتی بیانی زلال و شفاف و آهنگین بر عرصه گبه می نشیند که هارمونی روح نواز چنین نقش های طبیعی و ماهر اصالت گبه های ایلی - عشایری را فریاد می کند.
● حکایت غم انگیز ترنج ایران
صنایع دستی ایران به عنوان نماد و تبلور فرهنگ غنی این سرزمین از دیرباز شهرتی جهانی داشته است. خمیر مایه اصلی آثاری که به دست هنرمندان خلاق و سختکوش ایرانی پدید آمده از عمق تاریخ کهن این مرز و بوم نشات گرفته است. در این میان فرش دستباف ایرانی با رنگ ها و نقشه های متنوع از جمله ترنج سرخ ارغوانی، شکارگاه، فرش گلدانی، فرش درختی، فرش گلدانی لری، فرش راور، قالیچه خشمه و فرش پیچ مو و ... از جایگاه ویژه ای در صنایع دستی کشور برخوردار است. تا چندی پیش آوازه فرش ایرانی، سراسر جهان از اروپا تا آمریکا و حتی شرق دور را در نوردیده بود، به طوری که بسیاری از فرش های تاریخی ایران زمین زینت بخش موزه های معتبر جهان است، اما هم اینک سرنوشت فرش دستباف ایران حکایت غم انگیزی دارد، به طوری که در صورت ادامه روند کنونی آینده ای جز اضمحلال در انتظار این هنر اصیل ایرانی نخواهد بود.
سرقت طرح های ایرانی و تلفیق طرح های اصیل و زیبای ایرانی با نیروی کار ارزان کشورهایی چون هند، پاکستان، چین، نپال و ... موجب شده تا فرش های بافت این کشورها بسیار ارزانتر از بافت های داخل ایران باشد و امکان رقابت را از فرش های دستباف ایرانی در بازارهای جهانی بگیرد. اوج شکوفایی فرش ایران تا سال ۷۲ بود و رکود آن نیز از سال ۷۴ با ورود پاکستان، افغانستان، نپال، چین، هندوستان و ترکیه به بازار فرش شروع شد و در همین سال ها عده ای از کارشناسان ایرانی برای تولید ارزان فرش در این کشورها سرمایه گذاری کردند و تجربیات ارزشمند چندصد ساله بافندگان ایرانی را نیز به آنان انتقال دادند. گرچه صنعت فرش یکی از کهن ترین صنایع دستی کشور است، غیر از تجار فرش، سایر عوامل و شاغلان این بخش هرگز منزلت و جایگاه واقعی خود را در جامعه به دست نیاوردند. صنعت قالیبافی در درون خود ۲۰ شغل جانبی از جمله رنگرزی، چله کشی، نقشه کشی، تهیه نخ های کرکی و ابریشمی و فروشندگان فرش دارد، به طوری که نزدیک به ۱۰ میلیون نفر در سراسر کشور به صنعت و هنر قالیبافی و حرفه های جنبی آن اشتغال دارند.
بنابراین نقش فرش در اشتغالزایی و کسب درآمد برای بافندگان غیر قابل انکار است. از آنجا که پیدایش رقیب، صنایع فرش دستباف ما در بازارهای جهانی توانایی خود را از دست داده و متاسفانه از رتبه اول به رده ۲۲ جهان نیز سقوط کرده، برای رونق بخشیدن به این صنعت هنری و به ویژه صادرات فرش دستباف و ایجاد اشتغال برای جوانان، نیاز به یک عزم ملی است. در این عزم، برنامه ریزی، حذف مقررات و ضوابط دست و پاگیر، هدایت و نظارت کارشناسانه و منطبق با نیاز بازار ضروری است. سلیقه سنجی، نیازسنجی، بازاریابی و به کارگیری مواد اولیه مرغوب و بافت نقشه های مناسب بازار لازمه رونق بخشی به این هنر دیرینه و صادرات فرش است.
از طرفی وقت آن رسیده است که فرش ایران جایگاه گذشته خود را در بازار جهانی به دست آورد و برای دستیابی به این هدف در گام اول رقبای فرصت طلب شبیه ساز باید از گردونه بازار جهانی پس زده شوند و فرش ایران همچنان با کیفیت و اصالت جای خود را باز کند. همچنین با توجه به اینکه اقتصاد و بازرگانی جهانی تغییر یافته است، ایران باید وضعیت تجارت و ارتباطات تجاری خود را با سیستم جدید جهانی متناسب کند، زیرا امروزه دیگر صادرات فرش به شکل سنتی امکان پذیر نیست. استفاده از شبکه اینترنت و ارتباطات خاص رایانه ای یکی از این راه هاست.
از طرفی اشتغال یکی از نیازهای انکارناپذیر جوانان است. جوانان جهت رشد و ارتقای پایگاه اقتصادی و اجتماعی خود به شغل نیاز دارند و بحث اشتغال در جامعه ایران از مقوله های اساسی و خاص است. رشد سریع بیکاران و ناکام ماندن تلاش مسئولان برای مهار بیکاری موجب فراهم کردن جوی شتابزده برای دسترسی آسان و سریع به کار شده است. این مسئله مدیران و برنامه ریزان را برای تصمیم گیری در تنگنا قرار داده و سبب شده است برای حل آن در سطح ملی، منطقه ای و محلی به مشاغلی روی آورند که نیاز به نیروی انسانی بالا و سرمایه گذاری اندک دارند. شغل بافندگی و صنعت فرش دستباف از جمله مشاغلی به حساب می آید که با کمترین سرمایه گذاری و امکان کسب مهارت طی حداکثر سه دوره کوتاه مدت در مقایسه با مشاغل دیگر، می تواند افراد زیادی را جذب کار کند.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران