روش های مؤثر انتقاد سازنده

انتقاد پذیری و انتقاد كردن مؤثر دارای اهمیت زیادی برای موفقیت سازمانی است. اموری چون ارزشیابی عملكرد، مشاركت در تیمهای كاری، خدمات رسانی به مشتریان، كنترل كیفیت و اداره تضاد، بستگی به بكارگیری مطلوب انتقادپذیری و انتقادكردن دارد و كار پیچیده ای است. انتقاد با ابراز احساسات درباره موضوعات پیچیده و مشكل، می تواند تخریب كننده و حتی بسیار خطرناك باشد. بكارگیری ضعیف انتقاد، منجر به شكست افراد و سازمان ها می شود؛ از سوی دیگر استفاده آگاهانه و خردمندانه از انتقاد به شكوفایی افراد و سازمان ها منجر خواهد شد. در این نوشتار بیست روش مهم برای كمك به ارتقا مهارت انتقاد مثبت تشریح می شود. این روش ها به بیان جنبه ها و عوامل گوناگون مؤثر بر انتقاد می پردازد، ضمن این كه بكارگیری منسجم و اقتضایی این روش ها با یكدیگر دارای اهمیت است. با استفاده از این روش ها در صحنه های واقعی كار و زندگی می توان به نتایج ذیل دست یافت:
* ایجاد تحول اساسی از وضعیت انتقال منفی و غیر مؤثر به وضعیت انتقال مثبت و مؤثر
* دست یافتن به روحیه خونسرد و هوشیار به هنگام انتقاد كردن ومورد انتقاد قرارگرفتن
* به كارگیری انتقاد برای برانگیختن، اثر بخشی، یادگیری و ایجـادروابط مطلوب با دیگران
* انتقاد از افراد قدرتمند و مافوق بدون ترس و خشم
انتقاد نقش عمده ای در روابط اجتماعی ایفا می كند، از انتقادها می توان برای ایجاد تحرك در اشخاص و نفوذ در آن ها، آموزش، بیان نیازها و خواسته ها و یا محركی برای اصلاح و پیشرفت خود استفاده كرد. انتقاد پذیری مؤثر نتایجی چون؛ افزایش رضایت شغلی، ایجاد روابط كاری مناسب، تقویت سلامتی فكری و روحی، ایجاد عزت نفس، افزایش سطح بهره وری و افزایش رقابت، برای تضمین موفقیت را به دنبال دارد. اگر انتقاد كننده و انتقاد شونده می خواهند به هدف انتقاد سازنده كه همانا تغییر رفتار خاصی است دست یابند، باید با یك دیگر همكاری كنند برای دست یابی به نتایج مذكور و با توجه به اصول اشاره شده ضروری است تا از روش های انتقاد مؤثر و سازنده كه در ادامه تشریح شده است مطلع بوده و به بهترین نحو از آن ها بهره برداری به عمل آید.
۱ ـ انتقاد دوستانه و مشفقانه:
انتقاد اطلاعاتی است كه می تواند به رشد فرد كمك كند و دانش و مهارت های مناسب را به افراد آموزش دهد. افراد با مشاهده و درك نتایج ارزشمند انتقاد، پذیرای انتقاد می گردند و یا قادر به ارائهٔ انتقاد می شوند.
۲ ـ انتقاد برای بهبود:
محور اساسی هر انتقاد مؤثر توجه به نقش سازندگی است، بهبود و ارتقا؛ معادل تغییر دانش، تغییر نگرش و تغییر عملكرد فردی و سازمانی در جهت مثبت است. در واقع هدف انتقاد باید اصلاح و تكامل فكر و رفتار فرد مقابل باشد.
۳ ـ انتقاد استراتژیك:
انتقاد بایستی ضمن داشتن اهداف بلند مدت، راه های نیل به آن ها را نیز بیان كند. هر فردی قبل از انتقاد لازم است سؤالات زیر را از خود بپرسد:
* دقیقاً از برقراری ارتباط چه انتظاری دارید؟
* چه رفتار یا خصوصیتی باید تغییر كند؟
* انگیزه های انتقاد كردن چیست؟
* چه راه حل ها و اهداف خاصی را می توان ارائه كرد و چه فعالیت هایی برای دسترسی فرد به اهداف مورد انتقاد می توان انجام داد؟
۴ ـ ایجاد عزت نفس در افراد:
احساس عزت نفس یكی از نیازهای اساسی كاركنان است. آنان برای برآورد این نیاز ناچار به احترام گذاردن به دیگران هستند، بنابراین یك رابطه دو طرفه چرخشی مثبت و یا منفی را می توان در این خصوص ایجاد كرد.
۵ ـ انتقاد با كلمات مثبت، محترمانه و انگیزشی:
این امر منجر به بهبود برقراری ارتباط و در نتیجه پذیرش آن می شود. به این جهت لازم است كلمات مناسب برگزیده و بیان شود.
۶ ـ انتقاد از روش و محتوا:
در انتقاد محتوا و روش نیز بایستی لحاظ شود. با نهادینه سازی این نكته می توان از سیستم ارزشیابی خود استفاده نمود و به این وسیله از قدرت تفكر به شیوه ای غیر دفاعی بهره برداری كرد.
۷ ـ مشاركت طرف مقابل:
طرف مقابل خود را دخالت دهید، برای مشاركت دادن طرف مقابل رعایت نكات زیر ضروری است:
* بر اهمیت شغل فرد تأكید شود.
* شرایط انتقاد شناسایی شود.
* دقیقاً بیان شود كه چگونه انتقاد برای طرف مقابل مفید خواهد بود.
* از فرد خواسته شود كه چگونه می تواند برای اجرای طرح به او كمك كرد و چگونه می توان از او در این راستا حمایت كرد.
۸ ـ توجه به شایستگی ها:
به شایستگی های طرف مقابل توجه نمایید، بدون این كه از كلمه “اما” استفاده كنید. اغلب افراد برای انتقاد كردن ابتدا به بیان جنبه های مثبت فرد پرداخته و سپس از كلمه اما استفاده می كنند و به بیان نقاط ضعف وی می پردازند، در حالی كه كلمه اما حذف كننده ارزش پیام قبلی است؛ در صورتی كه اگر از حرف ربط “و” استفاده شود عكس این حالت است و با جملات قبلی انسجامی به وجود می آید. در مجموع كلمه “و” اثر بلند مدت و نیرومندتری را به جای می گذارد.
۹ ـ بیان شفاف :
آن چه را كه می خواهید مورد انتقاد قرار دهید به طور دقیق و شفاف بیان كنید، صراحت كلام انتقاد را مؤثر می نماید.
۱۰ ـ انتخاب زمان مناسب:
انتقاد در زمان مناسب منجر به پذیرش آن در طرف مقابل می شود. انتقاد بایستی برای عده ای بلافاصله بعد از خطا و برای عده ای دیگر با گذشت زمان انجام شود، ضمن این كه ضروری است در هنگام خشم از افراد انتقاد نشود.
۱۱ ـ استفاده از سؤال:
می توان انتقاد را در قالب طرح یك سؤال یا مجموعه سؤالاتی عنوان كرد كه جواب آن ها به هدایت طرف مقابل برای دریافت اطلاعات دقیق و اساسی منجر می گردد.
۱۲ ـ ناكارایی انتقاد شفاهی:
هنگامی كه به طور شفاهی قادر به انتقاد نیستید با عمل و رفتار خود انتقاد را طرح كنید، گاهی بهتر است از روش رفتاری بهره برداری شود یعنی به جای این كه چیزی بیان شود؛ كاری انجام گیرد و از طریق مداخلات رفتاری تفكر مورد نظر منتقل شود.
۱۳ ـ مشخص كردن انتظارات:
گاهی افراد انتظار دارند كه اشخاص همان رفتاری را دارا باشند كه از آن ها انتظار داریم، در این حالت انتظارات ما موجب می شود كه انتقاد زودرس و غیر مؤثر داشته باشیم چرا كه مخاطبین خود را به خوبی از توقعات خود آگاه نكرده ایم.
۱۴ ـ میزان ذهنی بودن انتقاد:
واقعیت ها نبایستی صرفاً در قالب ذهنیت فرد بماند، بلكه بایستی دیگران نیز آن را درك كرده و بپذیرند. مثلاً اگر طرف مقابل انتقاد شما جملهٔ “این انتقاد صرفاً اعتقاد شماست” را به كار برد، حتی اگر این انتقاد برای شما مبتنی بر واقعیت عینی باشد؛ معنی آن این است كه ارزشیابی ذهنی طرف مقابل برای قضاوت در مورد یك رفتار یا ویژگی خاص را لحاظ نكرده ایم.
۱۵ ـ ایجاد انگیزه در افراد:
یكی از وظایف اساسی انتقاد مؤثر برانگیختن افراد برای انجام بهتر كارهاست. انگیزه یك مفهوم روانشناسی است كه در اشكال و حالت های گوناگونی همچون افكار، احساسات، كلمات خاص و … مطرح می شود.
۱۶ ـ بهره برداری از نقشه های ذهنی طرف مقابل:
استفاده از اصطلاحات، احساسات و نقشه های ذهنی طرف مقابل منجر به شناخت و برقراری مناسب ارتباط با وی می شود، برای این منظور به سخنان كسانی كه در اطراف شما صحبت می كنند گوش كنید و از ارزش ها و علایق آن ها مطلع گردید تا در صورت نیاز به انتقاد با او همزبان شوید و راحت تر ارتباط برقرار كنید.
۱۷ ـ همگامی با انتقاد شونده:
همگامی با كسی كه مورد انتقاد قرار می گیرد، مقدمه رهبری مؤثر و در این جا پیش زمینه انتقاد مؤثر است.
۱۸ ـ شناسایی معیارهای انتقاد:
انتقاد صحیح مبتنی بر معیارهای خاصی است. قبل از انتقاد برای خدمت به مشتری و یا ارتباط با همكاران سؤالات زیر را ازخود بپرسید:
* آیا این انتقاد عملی است؟
* آیا می توان بلافاصله از آن استفاده كرد؟
* آیا منافعی را تأمین می كند؟
* آیا انتقاد پاسخگوی نیازهاست؟
* از چه معیاری استفاده شود؟
* آیا دیگران از معیاری كه برای قضاوت در مورد اعمال و نتایج كارهای آن ها استفاده می شود آگاهی دارند؟
* آیا معیارها ثابت اند یا طی زمان باید تغییر كند؟
جواب سؤالات فوق به بهبود و افزایش انتقاد مثبت و مؤثر منجر می شود.
۱۹ ـ گوش دادن به ندای درونی:
افراد همیشه با خود ارتباط ذهنی برقرار می كنند، این مكالمات درونی ساز و كاری است كه باعث می شود افراد از ارزشیابی ها و انتظارات خود آگاه می شوند. هنگامی كه انتقاد می كنید و یا مورد انتقاد قرار می گیرید به مشاهده و شنیدن دنیای درون خود بپردازید. وقتی به ندای درون خود توجه كنید و آن ها را مورد بازنگری و تجدید نظر قرار دهید، افكار بهره ور و متناسب با شرایط و محیط جدید بوجود می آید؛ زیرا احساسات برافروخته شما، كنترل شده و به شما كمك می كند تا صدای قدرت انتقاد مؤثر و مثبت را بشنوید.
۲۰ ـ حفظ آرامش و خونسردی:
نداشتن آرامش در زمان انتقاد به تضعیف انتقاد منجر می شود. اگر فردی قادر به حفظ خونسردی، آرامش و هوشیاری در زمان مواجهه با انتقاد باشد، می تواند احساسات خود را كنترل كند و بهره وری خویش را افزایش دهد. به علاوه فرد قادر به ارزیابی شرایط به طور دقیق بوده و پاسخ مناسبی را به آن شرایط خواهد داد.
در جهان امروز نقش احساسات و افكار انسانی در توسعه و تكامل انسان ها، سازمانها و جوامع پر رنگ گشته است و برقراری ارتباطات و هم اندیشی بین آن ها از اهمیت بیشتری برخوردار گشته است. اگر فردی آگاه و توانمند نسبت به احساس و عملكرد ضعیف و نامطلوب افراد یا واحدهای دیگر به طور مطلوب و مفید اظهار نظر كند از قدرت انتقاد مؤثر و مثبت بهره برداری كرده است، او به خوبی به نقاط قوت و ضعف طرف مقابل واقف است و درصدد تقویت نقاط قوت و حذف نقاط ضعف وی برمی آید، به علاوه به آگاه سازی وی از فرصت ها و تهدیدات محیط می پردازد. مدیران آگاه برای اصلاح و توسعه فردی، گروهی و سازمانی و نیز برای انتقال دانش و مهارت خود به دیگران و اصلاح آن ها لازم است تا از قدرت انتقاد مثبت برخوردار باشند چرا كه در فرایند مشاوره علاوه بر مهارت فنی، مهارت انسانی و رفتاری حائز اهمیت بسیاری است. از سوی دیگر هر انسانی كه مورد انتقاد قرار می گیرد با بكارگیری هوشمندانه و به دور از تعصب و احساس، می تواند به اصلاح دانش، نگرش و مهارت های خود اقدام كند. در مجموع انسان ها نیازمند انتقاد كردن و انتقاد پذیری مؤثر و مثبت برای تكامل خود، گروه و سازمان هستند. این نقد؛ افراد، سازمان ها و جوامع را به سوی تعالی سوق می دهد در حالی كه نقد منفی روحیه خصومت و پرخاشگری و تضاد را گسترش داده و افراد و سازمان ها را به سوی عدم بهره وری از منابع انسانی و مادی و در نهایت نابودی آن ها سوق می دهد.