فلزکاری ایران از ظهور اسلام تا دوره مغول

با ورود دین مبین اسلام به ایران در سده هفتم میلادی ، این آیین جدید در ایران رواج یافت . می توان گفت در اواخر سده اول هجری تا اوایل سده دوم هجری اغلب مناطق ایران ، به ویژه خراسان بزرگ ، به آیین جدید گرویده بودند . سواحل جنوبی دریای خزر تا سده سوم هجری ( نهم میلادی ) مستقل بود و خود مختاری خود را تحت حكومت حكام محلی حفظ كردند .
مسلمانان با استیلا بر منطقه خراسان بزرگ ، به شرق و شمال شرق ایران ، كه یكی از مراكز عمده فلزكاری در دوره ساسانی بود ، دست یافتند .
در این دوره هنرمندان با پیشینه ای كه از این هنر داشتند و تأثیرپذیری از آیین اسلام به ساختن اشیاء فلزی از آلیاژهای مختلف با تركیبات گوناگون ادامه دادند . در دوره اسلامی فلزكاران فلزات مختلف و آلیاژ آنها را به طور گسترده ای به كار گرفته اند .
لازم به ذكر است كه در این بین از آهن برای ساختن ظروف استفاده چندانی نشد و این فلز اغلب برای ساختن ابزار و ادوات جنگی ، قفل ، كلید و یا قاب در و پنجره به كار گرفته شده است . به دلیل نكوهیده بودن استفاده از ظروف گرانبها ( طلا و نقره ) نزد مسلمانان تعداد ظروف ساخته شده از طلا و نقره باقیمانده از این دوره یسیار محدود و انگشت شمار است . همچنین ذخایر و گنجینه های طلا و نقره كه توسط اقوام غالب به غارت رفته بوده ، مجداداً برای ضرب سكه و یا دوباره سازی اشیاء زینتی ذوب شدند و مورد استفاده قرار گرفتند .
در نهایت این دو فلز گرانبها برای ترصیع فلزات دیگر به كار گرفته شدند . نمونه های فلزكاری به جا مانده از اوایل اسلام و مقایسه آنها با آثار فلزی دوره ساسانی بیانگر تداوم این هنر به ویژه در منطقه خراسان بزرگ است كه در بعضی موارد تاریخگذاری این گونه اشیاء به دلیل این شباهتها دچار اشكال می شود و نیاز به بررسی موشكافانه دارد . اشیاء فلزی دوره اسلامی با روشهای قالب ریزی و چكش كاری صفحات فلزی ساخته شده اند . روشهای تزیینی دیگری نیز نظیر قلمزنی ، حكاكی ، ترصیع ، سیاه قلم ، برجسته كاری ، میناكاری و بندرت زراندود بر روی ظروف باقیمانده از اوایل دوره اسلامی دیده شده است .
با برافتادن حكومت بنی امیه در سال ۱۳۲ هـ . ق . ، بعد ا زچندی خراسان بزرگ تحت استیلای سامانیان قرار گرفته كه تا اواخر سده چهارم هـ . ق . ( ۳۹۰ هـ .ق .) نیز ادامه داشت . حكام این سلسله در تمامی هنرها سعی در ترویج هنر دوران ساسانی داشتند ، از این روی در اشیاء فلزی به جای مانده از این دوره ، تقلید و تداوم سنتهای ساسانی كاملاً محسوس است . به عنوان مثال دو نمونه از تنگهای ساسانی كه شكل آنها عیناً مورد تقلید هنرمندان سامانی قرار گرفته ارائه می شود :
برخی از این ظروف نقره ای دارای خط نوشته هستند كه بیان كننده نام صاحب ظرف و مشخصه وزن آن است . این ظروف كه تاكنون اطلاع دقیقی از محل ساخت آنها به دست نیامده دارای شكلهای مختلفی هستند كه رایجترین آنها عبارتند از :
الف) تنگ ساسانی با پایه بلند قیفی شكل ، بدنه گلابی شكل ، دهانه دارای آبریز منقار مانند و دسته بلند با تزیین برجسته قبه ای در بالای آن . این مشخصات را عیناً می توان با نمونه ساخته شده در دوره اسلامی مقایسه كرد .
ب) نمونه دیگری از تنگهای ساسانی كه در دوره اسلامی مورد تقلید قرار گرفته تنگی است با پایه بلند، بدنه گلابی شكل ، گردن بلند ، لبه به خارج برگشته با دو زائده تزیینی در طرفین آن ، دسته بلند با تزیینات گوی مانند كه برگی به شكل برگ نخل قسمت فوقانی دسته آن را تزیین كرده است.
شكل این تنگ نیز با همان برگ تزیینی بالای دسته و دیگر مشخصات ذكر شده ، در دوره اسلامی ساخته شده است .
تفاوت تنگهای این دو دوره در پر نقش و نگار بودن تنگهای دوره ساسانی و بی نقش بودن تنگهای دوره اسلامی است .
با گذشتن چهار قرن از استیلای مسلمانان بر ایران به تدریج در هنر فلزكاری از نظر شكل و همچنین تزیینات تغییراتی پدید آمد . به این تریتب هنر فلزكاری در منطقه خراسان به وضوح پیشرفت كرد، ویژگیهای خاص خود را یافت و مكتب فلزكاری خراسان به وجود آمد . این مكتب در دوره سلجوقی به اوج خود رسید .
تركان سلجوقی پس از مهاجرت از تركمنستان در اوایل سده پنجم هجری ( ۴۲۹ هـ .ق .‌) به ماوراءنهر آمدند ، در آنجا ساكن شدند و دین اسلام را پذیرفتند . سـلجوقیان تـوانستند خـراسـان امروزی ، بـغداد، شمال عراق ، سوریه ، ارمنستان و بالاخره آناتولی را به تصرف در آورند . گسترش هنرهای مختلف مورد توجه و حمایت بسیاری از سلاطین و حكام سلجوقی قرار گرفت و هنر فلزكاری در این دوره پیشرفتهای چشمگیری كرد .
در این دوره چهار شهر خراسان بزرگ ، نیشابور . مرو ( در تركمنستان امروز ) ، هرات و بلخ ( در افغانستان امروز ) به عنوان مراكز ساختن آثار فلزی شناخته شده اند . فلزكاری مكتب خراسان تا یورش مغول در این مراكز ادامه یافت . آثار فلزی دوره سلجوقی گویای تغییر و تحول هنر فلزكاری از دوره ساسانی به بعد و بیانگر ویژگیهای خاص مكتب خراسان است كه برای آشنایی بیشتر به نكاتی چند از خصوصیات این مكتب اشاره می شود :
۱) در مكتب خراسان با حفظ سنتهای پیشین فلزكاری ، در ساختن اشیاء تنوع و ابداعاتی پدید آمد
این تنوع را در شكل تنگها‌‌ ، كاسه ها ، سینیها ، پیه سوزها ، عود سوزها ، و … باقیمانده از این دوران می توان مشاهده كرد . نمونه مورد مثال بدنه محدب ترك دار تنگی است متعلق به سده چهارم ـ پنجم هجری قمری. این تنگ ار نظر شكل كلی مشابه تنگهای ساسانی است با این تفاوت كه بدنه و گردن آن دارای تركهای عمودی موازی است .
۲) جایگزینی طرحهای كوچك و متراكم به جای نقوش منفرد معمول در دوره ساسانی .
۳) قرار گرفتن پیچكها و خط نوشتهائی در تقسیمات مشهور به طرحهای بازو بندی كه مختص فلز كاری مكتب خراسان است .
۴) در دوره اسلامی خط ( مانند دیگر هنرهای اسلامی ) در هنر فلز كاری ، به خصوص در خراسان از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در اكثر ظروف فلزی ، كلمات دعا و آرزوی خیر برای دارنده ظرف نوشته شده است .
این نوشته ها به زبان عربی وخط كوفی ، نسخ و یا ثالث است . باید توجه داشت كه حروف بلند در خط كوفی نظیر حرف (( الف )) و (( ل )) در بعضی از نوشته های روی ظروف متعلق به این مكتب بلند تر از حد معمول است .
گاهی انتهای حروف به سر و بدن انسان یا حیوان ختم می شود.
۵) در دوره اسلامی خط ( مانند دیگر هنرهای اسلامی ) در هنر فلز كاری ، به خصوص در خراسان از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در اكثر ظروف ف از دیگر ویژگیهای مكتب خراسان نمایش انسان در حالتهای مختلفی مانند نواختن آلات و ادوات موسیقی ، رقص ، كشتی ، انسان نشسته بر تخت یا در قالب صور فلكی است .
۶) خرگوشهایی با دو گوش بلندتر از حد معمول .
۷) ردیف حیوانات چهارپا ، در حال حركت در زمینه نقوش گیاهی .
۸) پرندگان كوچك ، مانند پرندگانی كه در قاشقها دیده می شود . نقش این پرندگان در سفالینه های نیشابور نیز دیده می شوند .
۹) گیسبافته هایی متشكل از سه تا پنج نوار .
۱۰) پیچكها و برگهای مو، كه به صورت یكی از ردیفهای اصلی نقوش ویا زینتبخش زمینه نقوش دیگرند. این پیچكها بر ظروف سفالی به دست آمده از كاوشهای باستان شناسی نیشابور نیز نقش شده اند . در دوره سلجوقی ، به ویژه در مكتب خراسان ، توجه خاصی به ترصیع فلزات شده است و هنرمندان فلزكار از مفتولهای طلا و نقره و گاهی مس برای ترصیع ظروف مفرغی یا برنجی استفاده كرده اند.
۱۱) همانطور كه قبلاً اشاره شد ، در اواخر دوره ساسانی اشیاء ساخته شده از سفیدروی رواج بیشتری یافت . در خراسان بزرگ نیز در دوره اسلامی با این آلیاژ اشیاء متنوع فراوانی ساخته شده است .
شاید بتوان گفت كه توجه خاص به این آلیاژ در دوره اسلامی از آن جهت بوده است كه خوردن و آشامیدن در ظروف سیمین و زرین نهی شده بود . با بررسی تزیینات ظروف سفیدروی ساخت خراسان می توان اشاره كرد كه از دوایر نقطه چین با تركیبات مختلف به طور گسترده ای استفاده شده است . این دوایر نقطه چین را در اشیاء سنگی به دست آمده از كاوشهای نیشابور نیز می توان دید ( در حال حاضر در كارگاههای ساخت اشیاء سنگی خراسان نیز این روش تزیین متداول است ) .
این دوایر نقطه چین در نمونه های متقدم دوره اسلامی همراه با اشكال هندسی ( لوزی ، دایره ، نیمدایره و …) قلمزنی شده اند . در سده های بعد نیز این دوایر نقطه چین با نقوش متنوع دیگری نظیر نقش انسان، حیـوان { در بیشتـر موارد در تصـاویر منطقه البروج } ، نقـوش گیـاهـی ، نقوش هندسـی پیـچیـده و گره بندیهای كاملاً استادانه ظروف نقش شده اند .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی