کار اقتصادی در پرتو بینش و ارزش‌های اسلامی

اعتقادات‏اسلامی و اخلاقیات آن، مسلمان را به انجام کار اقتصادی ترغیب ساخته، انگیزه‏های متعدّدی را در او ایجاد می‏کند.برخلاف آن‌چه درباره آموزه‌های دینی گفته شده، مبانی ارزشی و اعتقادی مسلمان توانایی ایجاد برآیند رفتار توسعه‏زا را در خود دارد.
روابط حاکم بر بازار کار، متأثّر از دیدگاه مکتب اقتصادی به کار است. اعتقادات، اخلاقیات و روش‌های عملی، آثارشدیدی بر رفتار دارد. نوع رفتار در بازار کار، آثار خود را در بخش تولید و بر رشد جامعه پدید می‏آورد. اعتقادات‏اسلامی و اخلاقیات آن، مسلمان را به انجام کار اقتصادی ترغیب ساخته، انگیزه‏های متعدّدی را در او ایجاد می‏کند.برخلاف آن‌چه درباره آموزه‌های دینی گفته شده، مبانی ارزشی و اعتقادی مسلمان توانایی ایجاد برآیند رفتار توسعه‏زا را در خود دارد. متون دینی و عملکرد اولیای دینی، کار اقتصادی را مطلوب و محبوب معرّفی کرده است و اعتقاد به قضا و قدر الاهی، رزاقیت خداوند، شفاعت، قیامت، توکّل، زهد، و صبر فقط تضادی با انجام کار نداشته، بلکه درک صحیح از موارد پیش‌گفته، اثر مثبت آن را بر کار و ایجاد زمینه رشد و توسعه اقتصادی نشان می‏دهد.
بازار کار، از مهم‌ترین بازارهای اقتصادی است. خصوصیات منحصر به فرد نیروی کار و اثر آن بر دیگر بازارها و بر کل‏ّ اقتصاد جامعه اهمیّت خاصّی به آن داده است. دیدگاه مکاتب گوناگون بشری به پدیده کار و نیروی کار متفاوت است. جایگاه ارزشی کار در هر جامعه، زمینه فرهنگی اصیلی برای تأثیر بر پدیده‏های اقتصادی است. تغییر دیدگاه به‏کار اقتصادی در دوران قرون وسطا تا دوران جدید، باعث رشد جامعه غربی در بُعد اقتصادی شد. برخی، توسعه ‏اقتصادی قرون جدید را مرهون تغییر نگاه بنیادین جامعه به کار اقتصادی و کسب ثروت، و عقب‏ماندگی دیگر جوامع را ناشی از کمبود بنیادهای فرهنگی دانسته، عقاید دینی و نگرش‏های سنتّی به کار، کسب روزی، قضا و قدر، و مانند آن‏ را از عوامل مهمّ عقب‏افتادگی اقتصادی می‏شمارند. داوری نادرست درباره مکتب اقتصادی اسلام به طور عمده ناشی ‏از عدم اطّلاع از مبانی دینی در این امور است. نوشته حاضر درصدد است با مراجعه به متون دینی اصیل (قرآن وسنّت)، دیدگاه کلّی دین مبین را به کار اقتصادی نشان دهد. حجم مطالب مربوط به کار در اسلام، بسیار گسترده ومتنوّع بوده و قرار گرفتن آن در یک مقاله امر دشواری است. ابواب گوناگون جوامع روایی، این مباحث را در خود جای‏ داده است. امید است نوشته حاضر بتواند نمایی کلّی از آن مجموعه را در معرض دید دوستداران اقتصاد اسلامی قراردهد. دیدگاه دین درباره کار در گستره هستی و ویژگی‌های کلّی کار، رابطه عقاید خاص دینی مثل قضا و قدر الاهی، رزاقیت الاهی، تضمین روزی، و معاد با کار اقتصادی، ارتباط خصوصیات اخلاقی مثل توکّل، صبر، زهد و قناعت با کار و توسعه اقتصادی، بیان اسوه‏های عملی در این زمینه، اثبات مطلوبیت ذاتی کار اقتصادی، و تفاوت دیدگاه اسلام با دیگر مکاتب و اهداف و انگیزه‏های کار اقتصادی فرد مسلمان، مطالب آمده در نوشته حاضر است.
۱) کار در گستره هستی
جهان هستی جلوه کار خدا است. کار را آفرید؛ آن‌گاه عالم را به حق رقم زد (دخان (۴۴): ۳۸). آسمان‌ها وزمین را در شش روز پدید آورد (اعراف (۷): ۵۴)، و بدون تکیه‏گاه ظاهری سپهر نیلگون را رفعت بخشید(رعد (۱۳): ۲)، و با توان و قدرت و بدون سستی از آن محافظت کرد (فاطر (۳۵): ۴۱). زمین‏را همچون گاهواره در اختیار انسان قرار داد (طه (۲۰): ۵۳) تا در پهنه سفره آن قرار گیرد (نوح‏(۷۱): ۱۹؛ غافر (۴۰): ۶۴)، و طعام و عزّت خود را به چنگ آرد (مرسلات (۷۷): ۲۵).ستارگان را زیور و زینت آسمان قرار داد (صافات (۳۷): ۶)، و ماه تابان و خورشید جهان افروز را برای‏روشنایی زمین نمایان ساخت (فصلت (۴۱): ۱۲)؛ آن‌گاه همه را در مدار خود حرکت داد (یس‏(۳۶): ۴۰) تا شب و روز را در پی هم و هر یک را از دل دیگر بدرآرد (فرقان (۲۵): ۶۲ و آل‏عمران‏(۳): ۲۷). زمین را با کوه‌های استوارش از هیجان و لرزه باز داشت (انبیاء (۲۱): ۳۱)، و باد را فرستاد (اعراف (۷): ۵۷؛ حجر (۱۵): ۲۲) تا ابرهای رحمت را بر هم بکوبد و از دل آن، همراه با تندر و مهیب آسمانی قطرات حیات را بر زمین تشنه بریزد (نور (۲۴): ۴۳) تا در مجاری آن فرود رود (مؤمنون‏(۲۳): ۱۸؛ زمر (۳۹): ۲۱) و چشمه‏ها از آن سرازیر شود (یس (۳۶): ۶۴) و دریاها پدیدآید تا از دل آن تازه‏ها برگیرند و زینت به چنگ آرند (نحل (۱۶): ۱۴؛ رحمن (۵۵): ۲۲). کشتی‌ها برآن روان سازند و بر گستره آن غالب شوند (جاثیه (۴۵): ۱۲). آب‌های گونه‏گون را با هم در آمیخت بدون آن‌که‏ یکی شوند (رحمن (۵۵): ۱۹ و ۲۰). با آب رحمت خود، زمین تفتیده را طراوت بخشید و جوانه‏های گیاه را بر آن رویانید. باغ‌ها را ثمر داد و خوشه‏های گندم و خرما را نمایان ساخت (ق (۵۰): ۹ ـ ۱۱؛ انعام ‏(۶): ۹۹). زنبوران را فرمان لانه‏سازی در کوه‌ها و درختان داد و پرندگان را در فضای آبی حافظ شد و چارپایان را برای غذا و پوشاک و یاری و زیبایی آفرید (نحل (۱۶): ۶۸ و ۶۹ و ۷۹و ۶۶ و ۵ ـ ۸). تا آن‌گاه ‏که اراده او بر خلقت احسن قرار گرفت، و او را از آب و خاک بر فطرت خود در زمین صورت داد، و بر عالمیان، خلیفه ‏خود ساخت (حجر (۱۵): ۲۸؛ روم (۳۰): ۳۰؛ بقره (۲): ۳۰). عالم را مسخّر انسان کرد تا با کار و تلاش خود و با عمل صالح، راه خدا را بپیماید و وارث زمین شود (لقمان (۳۱): ۲۰؛ زمر (۳۹):۷۴)؛ زمین را آباد سازد و بر دوش آن سوار و آن‌را رام کند. (هود (۱۱): ۶۱؛ ملک (۶۷): ۱۵). راه‌های آن‌را بیابد و از آن بهره گیرد (زحرف (۴۳): ۱۰). همچون کار خدا که بر شاکله ذات او است (اسراء(۱۷): ۸۶)، آدمی هم بر مثل شاکله و فطرت الاهی خود کار کند تا آن‌گاه که به خاک بر می‏گردد، زمین مرده را ‏حیات بخشیده، و شکرگزار این همه نعمت باری تعالی باشد. تمام عزّت و قدرت از آنِ خدای قادر عزیز است که به اشاره‏ای، عالم بدیع را رقم زد و انسان را برای آباد ساختن این مزرعه زندگی، جانشین خود ساخت (یونس (۱۰): ۶۵؛ بقره (۲): ۱۶۵). خداوند با صنعتگری تمام، خلقتی را رقم زد که هدایت، آن‌را به‌دنبال دارد (طه (۲۰): ۵۰). همه مقهور امر او و ملائکه، مأمور و مطیع اشاره اویند (نحل (۱۶): ۴۹ و ۵۰). در سراسر وجود عالم، حرکت سریان دارد و فعل الاهی در عالم مادّی سکون بر نمی‏تابد. جوهره عالم در تب وتاب به‌سر می‏برد و در پی هدف خود روان است. بیکاری و بی‏هدفی در هیچ ذرّه‏ای از عالمیان راه ندارد. همه در مسیرحق روان، و از او به سوی او در حرکت و تلاشند (انشقاق (۸۴): ۶). هدف آفرینش، کار نیک انسان‌ها است، وکار نیک انسان‌ها در صفحه وجود گم نمی‏شود و آثار آن‌را در دو سرا مشاهده می‏کند (ملک (۶۷): ۲؛ کهف ‏(۱۸): ۳۰).
کار همچون وجود، در تمام شؤون عالم دخالت دارد. کار و کارگر در وجود تمام اشیا مؤثّر است. کارگران، جلوه کار الاهی‌اند. حق تعالی، مبدأ کارگری است و فعّال است (امام‏خمینی، ۱۳۷۹: ج ۷، ۱۷۲). کار او هر دم نو و تازه‏ است و تکرار در کار او راه ندارد (رحمن (۵۵): ۲۹). او زنده می‏کند و می‏میراند؛ حکمت القا می‏کند و وحی را ارسال و از زبان پیامبرانش به همه مژده می‏دهد که عمل صالحِ انسان، اندیشه پاک او را ارتقا می‏بخشد (فاطر (۳۵): ۱۰).
افعال بسیاری به خداوند در قرآن و احادیث نسبت داده شده است که می‏توان برخی را ذکر کرد. فالق الحبّ والنوی‏ (شکافنده دانه و هسته)، بارئ (پدید آورنده)، بدیع‏السموات و الارض، رزّاق، شدیدالمحال‏ (نیرومند)، فاطر (خالق)، قیّوم (به پادارنده)، مصوّر (صورت ده)، الصانع، الباسط، المبدئ، المعید، الباعث، الضّار، المعطی، و ده‌ها اسم و صفت که دلالت دارد خداوند در آفرینش عالم و تغییر آن فعّالیت می‏کند (الطباطبائی، ۱۴۱۷: ۳۵ ـ ۶۲)؛ بنابراین افعال الاهی هم در تعریف کلّی کار قرار می‏گیرد.
از طرف دیگر، ملائکه هم به امر الاهی مطیع هستند و اوامر او را انجام می‏دهند (نحل (۱۶): ۵۰). آن‌ها وظیفه ‏تبلیغ را به عهده دارند (یس (۳۶): ۱۷). گاه امداد الاهی را به مؤمنان می‏رسانند (آل‏عمران (۳):۱۲۵) و گاه عذاب را بر ناسپاسان فرود می‏آورند (حجر (۱۵): ۵۸). آن‌ها کارگزاران نظام آفرینش و به‏وظایف خود آشنا و عامل هستند.
عمل انسان‌ها در نظام ارزشی دین، گاه عمل صالح و گاه عمل زشت، و جزای هریک مثل و عین آن است (غافر (۴۰): ۴۰؛ کهف (۱۸): ۸۸؛ یس (۳۶): ۵۴، زمر (۳۹): ۷۰). عمل صالح، حیات‏طیبه را در پی دارد و خیر آن به عامل آن باز می‏گردد (نحل (۱۶): ۹۷؛ فصلت (۴۱): ۴۶)، و در مقابل آن ‏زیان عمل بد است که اوّل متضرّر آن، انسانی است که آن‌را انجام می‏دهد. کار و عمل صالح مطلوب دین است و برای‏اصلاح عمل باید کارها را در مسیر حق و متناسب با نظام آفرینش قرار دهد. هر عملی که از ایمان او سرچشمه بگیرد و نشانه ایمان قلمداد شود، عمل صالح است.
گرچه نمونه‏های بارز عمل صالح اعمال عبادی است (نماز، حج، جهاد و...)، صلاحیت عمل به‏جهت‏دهی آن بستگی دارد، نه به نوع آن؛ پس کار کشاورزی گاه عمل صالح است، و عملی که به ظاهر عبادت است، گاه‏ عمل صالح‏ نیست.
بر اساس آن‌چه گذشت، آشکار می‌شود که کار در یک تعریف کلّی، شامل هر نوع فعّالیت می‏شود چه به قصد دریافت ما به ازای مالی آن انجام شود یا نه؛ هدف آخرتی داشته باشد یا دنیایی؛ عملِ موجود مادّی باشد یا مجرّد؛ کار یدی‏باشد یا کار فکری؛ کار صنعتی و تولیدی باشد یا کار خدماتی؛ عمل عبادی باشد یا عمل اقتصادی.
۲) کار و قضا و قدر الاهی‏
در دیدگاه توحیدی، خداوند، عالم را به‌صورت علّی و معلولی پدید آورده است؛ یعنی برخی پدیده‏ها معلول و متأثّراز دیگر پدیده‏هایند. نظام عالم بر اساس قانون علّت و معلول استوار است و سلسله علل به خدا منتهی می‌شود. به‏عبارت دیگر، تمام موجودات، معلول خدا هستند و از فیض او بهره می‏گیرند. در دیدگاه حکمت اسلامی، موجودات‏ عین فقر و ربطند و سلسله علل و معالیل مجرای فیض هستند، نه علّت و هستی بخش. معنای توحید افعالی هم این‏است که نظام عالم را مشیت الاهی در تمام مراتب به جریان می‏اندازد.
قضا به معنای حکم و قطع و فیصله دادن، و قدر به معنای اندازه و تعیین است. حوادث جهان از آن جهت که ‏وقوع آن‌ها در علم و مشیّت الاهی قطعیّت و تحتّم یافته است، مقضّی به قضای الاهی هستند و از آن جهت که حدود و اندازه و موقعیّت مکانی و زمانی آن‌ها تعیین شده است، مقدّر به تقدیر الاهی‌اند. حوادث عالم بی‏ارتباط باهمدیگر نبوده و آن چنان نیست که نظام اسباب و مسبّاب در کار نباشد و تمام حوادث مستقیم از ناحیه باری تعالی‏آفریده شوند. بنابر اصل علیّت عمومی، پیوند ضرور و قطعی حوادث با یک‌دیگر و این‌که هر حادثه‏ای تحتّم و قطعیّت‏ خود و همچنین تقدّر و خصوصیات وجودی خود را از اموری مقدّم بر خود گرفته، امری مسلّم و غیرقابل انکاراست. اصل علیّیّت و اصل ضرورت علّی و معلولی و اصل سنخیّت از اصول متعارفه علوم بشری است. طبق این نظر، سرنوشت هر موجودی به دست موجودی دیگر است که علت او است و ضرورت وجود و خصوصیات او را ایجاد کرده، و آن هم معلول نعمت دیگری است.
اعتقاد به قضا و قدر عمومی و این‌که هر حادثه‏ای و از آن جمله اعمال و افعال بشر به قضا و قدر الاهی است، مستلزم‏جبر نیست. این استلزام آن‌گاه رخ می‏دهد که بشر و اراده او را در کار دخیل ندانیم و قضا و قدر را جانشین قوّه و نیرو و اراده بشر بدانیم؛ زیرا ذات حق با اسباب و از راه علل خاصّی در جهان تأثیر می‏بخشد. قضا و قدر الاهی چیزی جز سرچشمه گرفتن نظام سببی و مسببّی جهان از علم و اراده الاهی نیست؛ بنابراین، عقیده جبر به اعتقاد به قضا وقدر الاهی ارتباطی ندارد.
همچنین قبول اصل علّیت عمومی با آزادی و اختیار بشر منافاتی ندارد. بشر دارای اختیار و آزاد آفریده شده است. به اوعقل و فکر و اراده اعطا شده تا در مواجه با راه‌های متعدّد، بدون اجبار، یکی را برگزیند. انتخاب یکی از آن‌ها به نظر و فکر و اراده و مشیّت شخصی او مربوط می‌شود. طرز فکر و انتخاب او است که راه خاصّی را معیّن می‏کند. در این‏جا شخصیّت‏ و صفات روحی و اخلاقی و سوابق تربیتی موروثی و میزان عقل و دوراندیشی بشر تأثیر خود را به جا می‏گذارد. قطعیّت یافتن یک راه و یک کار فقط به خواست شخصی او مرتبط است (ر.ک‏: مطهری، ۱۳۴۵).
مقصود از قضا و قدر حتمی و غیرحتمی که در متون دینی از آن یاد شده (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۱، ۱۵۱؛ مجلسی، ۱۳۷۴: ج ۵، ۱۲۴)، این نبوده است که اختیار را انکار کنیم یا قضا و قدر در جریان عالم و دست‌کم در افعال و اعمال بشر را منکر شویم. مقصود از قضا و قدر حتمی، قضا و قدر مربوط به موجودات مجرّد است که یک‏نحو وجود دارند و تحت تأثیر علل گوناگون قرار نمی‏گیرند؛ بنابراین، یک نوع سرنوشت بیش‌تر ندارد؛ چون امکان ‏جانشین شدن سلسله‏ای از علل به جای این سلسله نیست؛ امّا در غیرمجردات که امکان هزاران نقش و رنگ را دارند وتحت قانون حرکت هستند و همواره بر سر چند راهی قرار می‏گیرند، قضا و قدرهای غیرحتمی وجود دارد؛ یعنی ‏یک نوع قضا و قدر، سرنوشت آن‌ها را معیّن نمی‏کند؛ زیرا سرنوشت معلول در دست علّت است و چون این امور با علل‏ گوناگون سروکار دارد، سرنوشت‏های مختلف در انتظار آن‌ها است. مادّه طبیعی، استعداد تکامل دارد و با علل وعوامل مختلف مواجه می‏شود و تحت تأثیر هر یک، حالتی می‏یابد که مخالف حالت متأثّر از دیگری است. بیماری‏که مرضی سبب درد او شده است اگر دوا مصرف کند، دوا علّت دیگری است که سرنوشت او را تغییر می‏دهد. سرنوشت‌های گوناگون در مواجهه با شخص است و او می‏تواند یکی را برگزیند. اگر دوا بخورد و شفا یابد، به سبب قضا و قدر الاهی است و اگر دوا نخورد و بیماری او را از پای درآورد، این هم به سبب سرنوشت و قضا و قدر الاهی است (مطهری ۱۳۴۵: ۵۳).
قضا و قدر، عاملی در عرض سایر عوامل جهان آفرینش نیست؛ بلکه مبدأ و منشأ و سرچشمه همه عامل‌های جهان‏ است؛ از این رو محال است قضا و قدر، در شکل یک عامل در مقابل سایر عامل‌‌ها و مجزّا از آن‌ها ظاهر شود و جلو ‏تأثیر عامل خاصّی را بگیرد یا عامل خاصّی را به کاری وادارد. جبر به معنای این‌که اکراه و اجبار ازطرف قضا و قدر بر انسان باشد، محال است؛ زیرا در عرض سایر عوامل نیست. بلی، برای مظاهر قضا و قدر ممکن است‏که یکی دیگری را به کاری وا دارد؛ مثل این‌که انسانی دیگری را به کار وا می‌دارد؛ امّا این غیر از جبر اصطلاحی‏است که تأثیر قضا و قدر به طور مستقیم بر اراده انسانی است.
در هیچ یک از آیات قرآن و روایات اولیای دین و عملکرد مسلمانان، نشانی از ارتباط بین کار نکردن و آباد کردن دنیا واعتقاد به قضا و قدر الاهی وجود ندارد. در قرآن، آیات متعدّدی است که انسان را بر سرنوشت خود مسلّط قلمداد می‏کند و می‏فرماید:
إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی‏ یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ (رعد (۱۳): ۱۲).
خدا وضع هیچ مردمی‏ را عوض نمی‏کند، مگر آن‌که خود آن‌ها وضع نفسانی خود را تغییر دهند.
إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً (رعد (۱۳): ۳).
ما انسان را راه نُمودیم؛ او خود سپاسگزار است یا ناسپاس.
ظَهَرَالْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ (روم (۳۰): ۴۱).
در صحرا و دریا به واسطه کردار بد مردم‏فساد و تباهی پدید شده است.
در روایات آمده است که امیرالمؤمنان علیه‌السلام در سایه دیوار کجی نشسته بود. از آن‌جا حرکت کرد و زیر سایه دیوار دیگری قرار گرفت. به حضرت گفته شد: از قضا می‌گریزی؟ فرمود: از قضای الاهی به قدر الاهی پناه می‏برم (الصدوق، ۱۳۹۸: ۳۶۹). پیامبر اکرمصلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم هم در آموزه‌های خود، برای یاران خود مسأله قضا و قدر را به گونه‏ای توضیح داد که با جبر فاصله بسیاری داشت. مسلمانان می‏دانستند که اگر خدا را یاری کردند، خدا آنان را یاری می‏رساند. (محمد(۴۷): ۷؛ حج (۲۲): ۴۰)، و خداوند هر روز دست در کاری است (رحمن (۵۵): ۲۹) یا این‌که خداوند هر چه را بخواهد که پیش‌تر ثبت شده است، محو می‏کند و هر چه را بخواهد که پیش‌تر ثبت نشده است، ثبت ‏می‏کند (رعد (۱۳): ۳۹)؛ از این رو با اعتقاد به قضا و قدر الاهی هیچ‌گاه از کار و تلاش باز نمی‏ایستادند و عقب‏افتادگی خود را خواسته خداوند نمی‏داستند.
به تعبیر مرحوم سیدجمال‏الدین اسدآبادی، غافلان فرهنگی می‏پندارند اعتقاد به تقدیر میان هر ملّتی شایع و راسخ شود، همّت و قوّت و شجاعت و دیگر فضایل از میان آن ملّت رخت بر می‏بندد و صفات‏ناپسندیده مسلمانان اعمّ از فقر و ضعف نظامی و سیاسی و فساد اخلاقی و تفرقه و جهل و تسلیم، همه نتیجه اعتقاد به‏ قضا و قدر است؛ در حالی‌که آنان میان جبر و قضا و قدر تفاوت قائل نشده‏اند (مطهری، ۱۳۴۵: ۲۴ ـ ۲۵)، و متأسّفانه عقب‏ماندگی مسلمانان را به اعتقادات آن‌ها نسبت دادند. روشن نیست چرا آن زمان که دروازه‏های اروپا را علم و تمدّن و سپاهیان اسلام فتح کرد، کسی علّت ترقّی آن‌ها را اعتقادات اسلامی ندانست؛ امّا آن‌گاه که اوضاع داخلی وخارجی تغییر کرد و عمل به اسلام ضعیف شد و زمینه سلطه مغرب زمینیان را فراهم کرد، همه داد سخن برآوردند که‏ عامل عقب‏افتادگی مسلمانان، دین آن‌ها است و با تحقیقات عرشی و مطالعات عمیق، نسخه نجات مسلمانان را گرایش به‏ افکار غرب مطرح کردند! و چه زشت و قبیح است که بین ما هم این آموزه‌های مستشرقین ترویج شود و به‌صورت علم وپژوهش گسترش یابد (مطهری، ۱۳۴۵: ۱۰۲ ـ ۱۱۷).
در خاتمه این بحث این نکته هم تذکّر داده شود که طبق جهان‏بینی توحیدی افزون بر علل و اسباب طبیعی، ‏عوامل غیرمادّی هم می‏تواند در قضا و قدر الاهی مؤثّر باشد یا به عبارت صحیح‏تر، قضا و قدر جدیدی را رقم زند. دراحادیث آمده است که دعا، قضای مستحکم را بر می‏گرداند یا این‌که گناهان، مرگ زودرس می‏آورد و احسان و نیکی‏عمر را طولانی می‏کند (مجلسی، ۱۳۷۴: ج ۴، ۱۴۰؛ کلینی، ۱۳۶۲: ج ۲، ۴۶۹).
۳) کار و رزاقیّت الاهی
خداوند رزق و روزی را برای هر کس که می‏خواهد گسترده می‏سازد یا محدود می‏کند. اللَّهُ یَبْسطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ (رعد (۱۳): ۲۶) و هیچ جنبده‏ای در زمین نیست جز آن‌که رزق و روزی او بر عهده خدا است. وَمَا مِن‏دَابَّه فِی الْأَرْضِ إِلاَ عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا (هود (۱۱): ۶) و خداوند هر که را بخواهد، بدون حساب روزی می‏دهد. وَاللَّهُ ‏یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ (بقره (۲): ۲۱۲). در آیات متعدّدی از کتاب خدا این مضامین به چشم می‏خورد. ازطرفی در احادیث عدیده‏ای آمده است که «رزق انسان مضمون است و کسی نمی‏تواند مانع رزق مضمون شود» (مجلسی ۱۳۷۴: ج ۷۷، ۱۸۷). «رزق دو نوع است: رزقی که انسان به‌دنبال آن است و رزقی که انسان را می‌طلبد و اگر به آن نرسد، او را در می‏یابد» (رضی، ۱۳۹۵: حکمت ۳۷۹). «در پی رزق فردا مباش که‏ خداوند فرموده هر جنبده‏ای رزقش بر عهده او است» (طبرسی، ۱۳۹۲، ج ۲، ۳۵۶). امام ‏صادقعلیه‌السلام‏ فرموده‏:
امیرالمؤمنانعلیه‌السلام بسیار می‏فرمود: بدانید یقیناً که خداوند برای بنده‏اش بیش از آن‌چه برای او در نظرگرفته، قرار نمی‏دهد؛ هر چند بکوشد و چاره‏اندیشی کند (مجلسی، ۱۳۷۴: ج ۱۰۳، ۳۳ و ۳۵ و ج ‏۷۷، ۶۸؛ مفید، ۱۴۰۳: ۲۰۷؛ رضی، ۱۳۹۵: حکمت ۲۳۷). از این مطلب ممکن است کسی توهّم کند که‏ کوشش او هیچ اثری در رزق و روزی او ندارد. اگر خدا ضامن روزی است، و سهم هر کس در هر صورت به اوخواهد رسید، تلاش در کسب روزی چرا؟ در این‌جا معنای رزاقیّت الاهی باید مشخّص شود و همچنین اگر درمتون دینی مواردی یافت شود که آیات و احادیث پیشین را توضیح و تفسیر کند، باید کنار هم قرار گیرد تا معنای کلّی ‏آن‌ها روشن شود؛ البّته با روشن‏شدن معنای قضا و قدر الاهی و ارتباط آن با اختیار و عملکرد انسان، اشکال تا حدّی رفع‏ شده است.
تعهّد و ضمانت الاهی در روزی رساندن با تعهّد انسانی یکسان نیست که برای فرزند و افراد تحت تکفّل خود غذا را فراهم می‏سازد. رزّاقیت خدا در جهت نظام عالم تکوین است. هر موجودی به اموری مجهّز است که او را هدایت ویاری می‏کند تا خود را حفظ کند. کفایت الاهی در روزی رساندن به افراد به این صورت است که میل و غرایز و قوای‏جذب و دفع و هضم و لذّت و... را دارد و به حفظ جان خود مایل است. این‌ها مظهر رزّاقیت الاهی هستند وباعث شده است که آدمی به طور طبیعی به دنبال گیاه برود تا سفره خود را از آن پر کند یا با بهره‏گیری از عقل و ابتکارخود، راه حفظ ساختمان بدن را می‏یابد.
رازق بودن او به این است که موجودات نیازمند رزق هستند و رزق آن‌ها از دیگر موجودات تأمین می‏شود و موجود دیگر، به شکل و ترتیبی در وجود او تحلیل می‌شود. روزی بچه‏شیرخوار را در سینه مادرش قرار داده، شیر مادر در بدن بچه جذب و هضم و تحلیل می‏شود و هر چه فرد بزرگ‌تر می‏شود، روزی خود را باید به گونه دیگر به‌دست آورد. گیاهان را به گونه‏ای ساخته است که میل به آب و مواد معدنی زمین دارند و از هوا ونور بهره‏مند می‏شوند. حیوانات برای کسب روزی، وسیله حرکت دارند تا بتوانند غذا و آب خود را نه از دل زمین، بلکه ‏از روی درختان و روی زمین به چنگ آورند. برای انسان که موجود برتر به‌شمار می‌رود، فاصله بین روزی و روزی خود افزون است؛ بنابراین، وسائل بیش‌تری در اختیار او نهاده شده و دستگاه هدایت او با عقل و علم و وحی و نبوّت تقویت شده و وظایف انسان را مقرّر کرده‏اند. روزی رساندن خداوند از این مجاری صورت می‏گیرد. انسان باید از تمام قوا و استعداد خود برای یافتن روزی بهره گیرد تا روزی خود را به‌دست آورد (مطهری، ۱۳۵۹: ۱۰۱ ـ ۱۱۱).
افزون بر مطالب پیش‌گفته با دقّت در مضامین آیات و روایات و سیره اولیای دین، روشن می‏شود که معنای روایات و آیات‏گذشته بیکاری و رها کردن طلب روزی نیست. همان‌طور که در مباحث آینده متذکّر می‏شویم، سیره اولیای دین مشحون ازمواردی است که امامان‌علیهم‌السلام خود، کار اقتصادی انجام می‏دادند و در این راه بسیار می‌کوشیدند.
یکی از یاران امام ‏صادقعلیه‌السلام به حضرت گفت: از خدا بخواه که روزی مرا بر دستان بندگان خود قرار ندهد. فرمود: خداوند ابا دارد از این امر و روزی هر یک را به دست دیگری قرار داده است؛ ولی دعا کن که روزی تو را بر دستان‏ بهترین بندگان قرار دهد (مجلسی، ۱۳۷۴: ج ۷۸، ۲۴۴). در روایات بسیاری، افراد به طلب روزی با انجام‏کار بدنی تشویق شده‏اند (همان: ج ۱۰۳، ۱۳۶؛ عاملی، ۱۳۸۳: ج ۱۲، ۱۱) و با ‏کسانی که از طلب روزی دست می‏کشند با دید منفی برخورد شده است؛ البتّه برخی از متون دینی تأکید می‏کند که‏ چنان‌چه انسان، راه تقوا و نیکوکاری و عمل به وظایف دینی را پیشه سازد، از روزی خاص خداوند که در گمان و فکرنمی‏گنجد، بهره‏مند خواهد شد:. وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَهُ مَخْرَجاً وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ‏ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَی‏ءٍ قَدْراً (طلاق (۶۵): ۳)؛ امّا باید توجّه کرد برای کسی که توان کار دارد، انجام‏ کار، نشانه تقوا و کار نکردن نشانه بی‏تقوایی است. اگر انسان مسیر حق را بپیماید و بر خدا توکّل کند و در راه سختی‌ها صبور باشد، امداد الاهی هم فرا می‏رسد.
۴) شفاعت، تقیّه، انتظار فرج و اعتقاد به معاد و ارتباط آن با کار
در ذهن برخی افراد، اعتقاد به شفاعت، تقیّه، انتظار فرج و معاد و قیامت، باعث کاهلی می‏شود؛ یعنی فرد با اتکّا به‏این‌که هر کاری انجام دهد و هر گونه رفتار کند، به سبب در دل داشتن محبّت اولیای دین مورد شفاعت آن‌ها قرار می‏گیرد یا با تکیه بر تقیّه می‏توان با هر نوع مشکل و درد و رنج و بی‏دینی کنار آمد. یا مؤمن فقط وظیفه دارد در انتظارگشایش و تحوّلات مثبت آینده باشد و به کوشش نیاز ندارد و فرد به جهت اعتقاد به قیامت هر سختی رامی‏پذیرد و به هر امری تن می‏دهد چون می‏داند در دیگر عالم پاداش بهشت خواهد داشت و او باید فقط در فکر ساختن آخرت خود باشد، نه آباد کردن دنیای زودگذر.
متون دینی روشن می‌سازد که هیچ‌کدام از این اعتقادها با کار و تلاش مباین و متنافی نیست. این‏ اعتقادها، فردِ در صحنه عمل را امیدوار می‏کند تا با رخ دادن امور غیراختیاری میدان را ترک نکند. در احادیث متعدّد آمده‏ است: هر آن‌که بدون انجام عمل در حدّ توان در فکر شفاعت باشد، نصیبی از شفاعت نخواهد برد و پیرو واقعی اولیای دین، کسی است که خدا را اطاعت و تقوا پیشه می‏کند و فرایض و وظایف را انجام می‌دهد (امام‏خمینی، ۱۳۷۲: حدیث ۳۳).
انتظار فرج هم نوعی صبر برای شخصی است که باید در مواجهه با عقاید باطل و تسلّط اهل ظلم به آینده درخشان‏ اهل تقوا امیدوار باشد و تسلیم بی‏دینی و بی‏ایمانی نشود؛ پایدار بماند تا زمینه‌های تغییر اوضاع فراهم آید. پرهیزگاران بر زمین حاکم شوند و دین را اجرا کنند. این انتظار فرج، سازنده و تحرّک بخش است و افراد را متعهّد می‏کند که دردوران حاکمیت باطل، از راه حق دست برندارند و با کوشش، زمینه ظهور منجی واپسین را پدید آرند. با این‏ امیدها است که جامعه دینی در اوضاع نامساعد خود را نگه داشته، هیچ‌گاه در فرهنگ غیرخودی هضم نمی‌شود تا هرگاه فرصت بیابد، با نیروهای آماده، اهداف دینی را اجرا کند. (مطهری، ۱۳۶۱: ۶۱ ـ ۶۸).
اعتقاد به معاد نه تنها انسان را از کار باز نمی‏دارد، بلکه هر گاه شخص معتقد است عملکرد او فقط در دنیا اثر ندارد، بلکه در عالم دیگر به صورت ابدی اثر خود را می‏گذارد؛ کار خیر فقط پاداش دنیایی ندارد و بهشت عدن را پدید می‏آورد و کار زشت، اثرش پدید آمدن دوزخ الاهی است، مؤمن در عملکرد خود دقّت بیش‌تری می‏کند و آن‌گاه که ‏در می‏یابد کم‏کاری و بیکاری افزون بر ذلّت دنیایی، مطرود دین است و در حیات آخرتی او اثر سوء دارد، دست به‏فعّالیت می‏زند و در انجام بهترین عمل می‌کوشد. در مباحث آینده دستورهای دین درباره ارزش کار اقتصادی را مطرح می‏سازیم و بر اساس آن، روشن می‏شود اعتقادهای پیشین، به طور کامل با تلاش در جهت ساختن دنیا سازگاراست.
۵) نظام اخلاقی دینی و هماهنگی با کار اقتصادی
در نظام اخلاقی اسلام به مواردی از خصوصیات مثبت اخلاقی تأکید شده و گاه این موارد، منافی کار اقتصادی‏قلمداد می‏شود. برخی از این اخلاقیات عبارتند از توکّل، زهد و ترک دنیا، صبر بر مصیبت‌ها و بلایا، قناعت. اکنون توضیح مختصری درباره هر یک خواهیم داد تا ارتباط آن با کار اقتصادی و گسترش تولید جامعه مشخّص‏ شود.
۱-۵) توکّل‏
توکّل تضمین الاهی است برای کسی که حامی و پشتیبان حقّ است به این معنا که انسان به آن‌چه مقتضای حق‏ّ است عمل، و در این راه به خدا اعتماد کند. خداوند به همه اعلام کرده، هر کس راه حق را پیش گیرد، به نتیجه ‏می‏رسد و خداوند نتیجه را تضمین، و از راهروان طریق حق حمایت می‏کند؛ یعنی در اعمال باید در راه حق کوشید و از راه خداوند منحرف نشد و به حمایت او اعتماد کرد.
معنای توکّل، تعطیل کردن قوا و اعتماد به خدا که او به جای شخص عمل انجام دهد نیست. کار نکردن وسکون، تضمین الاهی را در پی ندارد. در آیات قرآن. توکّل در موردی مطرح شده که مسلمان امر خطیری را باید انجام ‏دهد و خداوند دلهره و نگرانی او را با ایجاد اطمینان معنوی از بین می‏برد. مؤمن، وکالت خدا را کافی می‏داند و اعتماد به او را بر اعتماد به دیگران ترجیح می‏دهد: «وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَی‏ءٍ قَدْراً»(طلاق (۶۵): ۳). این آیه به مسلمان تذکّر می‏دهد که باید در امر مربوط به خانواده، قوانین الاهی را مراعات کند تا عاقبت خیر برای او پدید آرد. مسلمان با فارغ شدن از خود و تمایلات نفسانی فقط به حقیقت اعتماد می‏کند. غیر متوکّل بر خدا، کسی است که به‌سبب عدم سرپرستی خداوند به حال خود رها، و از طریق حق منحرف ‏شده است. «إنَّ أَبْغَضَ الْخَلاَئِقِ إِلَی اللَّهِ رَجُلاَنِ رَجُلٌ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی نَفْسِهِ فَهُوَ جَائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِیلِ مَشْعوفٌ بِکَلاَمِ بِدْعَةٍ...» (الرضی، ۱۳۵۹: خطبه ۱۷، ۵۹). چنین کسی به سبب پیمودن راه خدا و عدم توکّل و اعتماد به اوبه دنبال هوای نفس گمراهی را می‌پیماید و از هدایت‌های حق در راه زندگی محروم می‏شود. پیامبران الاهی در جریان‏ دعوت مردم به دین می‏فرمودند: إِن نَّحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ وَلکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلَی‏ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا کَانَ لَنَا أَن نَّأْتِیَکُم‏بِسُلْطَانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ وَمَا لَنَا أَلاَّ نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَی‏ مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَی اللَّهِ ‏فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ (ابراهیم (۱۴): ۱۱ ـ ۱۲). پیامبران در مقام صبر بر آزار مشرکان، هدایت الاهی و وظیفه تبلیغ را انجام می‏دادند و بر خدا اعتماد می‏کردند. با توکّل عوامل سست کردن اراده نابود می‏شود (مطهری، ۱۳۵۹: ۱۱۲). همچنین خداوند به پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم دستور می‏دهد که با مؤمنان در امور مشورت کن و آن‌گاه که‏ تصمیم و عزم بر کاری گرفتی، بر خدا توکّل نما: «فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی‏اللَّهِ إِنَّ‌اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ» (آل‏عمران‏(۳): ۱۵۹).
توکّل مربوط به مقام کار و تصمیم‏گیری مهّم اجتماعی است.
۲-۵) زهد، قناعت و ترک دنیا
از ویژگی‌های پسندیده مؤمنان خدا بی‏اقبالی به دنیا و زخارف آن است. به همان اندازه که دین مردم را به آخرت وحقیقت سوق می‏دهد، از دنیا و زینت آن گریز می‏دهد؛ امّا معنای زهد و ترک دنیا این نیست که شخص در امور دنیایی‏مثل کسب مال و تولید کالا و... فعّال نباشد. اهل دنیا کسی است که هدفی جز دنیا ندارد: «لَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیَاه الدُّنْیَا» (نجم (۵۳): ۲۹). آن‌که علاقه به مال و زن و فرزند، او را از راه خدا باز دارد، اهل دنیا است؛ امّا آن‌که از تمام‏ تنعّمات دنیایی برای گسترش راه حق استفاده می‏کند، اهل آخرت، و عمل او ستوده است. علاقه به فرزند باعث نمی‏شود که اگر مانع راه حق شد، او را نراند یا ادب نکند. آن‌که در کسب مال، هر راهی را برگزیند و به حلال وحرام آن توجّه نکند، اهل دنیا است. انسان ذاتاً دوستدار لذّت‌های دنیایی است؛ ولی برخی آن‌را بر امر الاهی ترجیح‏می‏دهند. در مقابل، گروهی دنیا را مسجد و مزرعه آخرت می‏کنند.
قناعت هم که از ویژگی‌های مؤمنان و خردمندان به‌شمار می‌رود، معنای درست مصرف کردن و جلوگیری از اسراف و تبذیرمال است نه آن‌که در بُعد تولید باید قناعت، و کم تولید کرد؛ البتّه هر گاه کاری با امور معنوی تزاحم یافت ومشغول شدن بیش از حدّ به آن باعث ضرر معنوی به شخص شد، بی‏شک دین مبین ضرر معنوی را قابل مقایسه باعقب‏افتادگی اقتصادی نمی‏داند و مانع دوری انسان از ارتقای روحی می‏شود.
زهد به معنای کم مصرف کردن برای بازده بیش‌تر است. دنیایی که زاهد آن را ترک می‏کند، سرگرم‏شدن به تنعّم وتجمّل و دور افتادن از کمال انسانی است. دعوت به زهد در دین، به معنای ترک تلاش و کار و ساختن دنیای آباد ومستقل نیست. روایات فراوانی را در مباحث آینده ذکر می‏کنیم که همگان را به کار فرمان داده است. سرور زاهدان‏ عالم بیش از همه کار و تلاش اقتصادی انجام می‏داد و استفاده از خانه گسترده را در جهت خیررسانی به همنوعان ودستگیری بیچارگان امر آخرتی می‏دانست (مطهری، ۱۳۵۴: ۲۱۶ ـ ۲۱۷؛ رضی، ۱۳۹۵: خطبه ۲۰۹، ‏۳۲۴)؛ البتّه گاه شخصی به جهت مسؤولیتی که بر عهده دارد، باید در مصرف به حدّاقل ممکن بسنده کند؛ زیرا امور مهمّی وجود دارد که در اجتماع باید مراعات شود. همچنین گاه برای کسی تحصیل علم واجب می‏شود؛ از این رو به جهت تزاحم‏ کار اقتصادی با کار مهم‌تر مجبور است از کار اقتصادی دست بکشد و به گسترش دین بیندیشد و کار سخت‌تر را انجام‏ دهد، نه این‌که بیکار بماند.
زاهد مصرف خود را کم می‏کند تا زمینه ایثار و کمک به غیر برای او فراهم شود. از لذت‌های دنیایی دست می‏شوید تا به‏دیگرانی که نیازمند هستند، کمک کند و نیازمندان جامعه را تأمین کند. نه آن‌که در افزایش درآمد و تولید کوتاهی‏ می‏کند؛ بلکه هر چه می‏تواند فعّالیت دارد؛ ولی به آن دل نمی‏بندد. گاه زهد به‌سبب همدردی با دیگر افراد است. مؤمن در استفاده از نعمت‌ها زهد می‏ورزد تا همدردی خود را با دیگران نشان دهد. همان‌طور که گفته شد، این هدف زهد برای زمامداران نقش اساسی دارد و گاه برای آزادگی و نفی هر گونه وابستگی است. بهره‏مندی از حلال به هرصورت نوعی دلبستگی را برای انسان پدید می‏آورد و آزادگی و آزادی او را تحت شعاع قرار می‏دهد. به همین جهت، ‏پیامبران و اولیای دین خفیف‏المؤونه و سبک خرج بودند. زهد زمینه بهره‏مندی لذّات معنوی نیز هست. امور پیشین ‏اهداف زهد مثبت است، نه آن‌که زهد زمینه تن‏پروری و کسالت باشد (ر.ک: مطهری، ۱۳۵۹: ۱۶۰ ـ ۱۷۰؛ همو، ۱۳۶۵: ۱۲۵ ـ ۱۷۵؛ همو، ۱۳۵۴: ۲۱۰ ـ‌ ۲۵۴؛ رضایی، ۱۳۸۰).
۳-۵) صبر بر بلا و رضا به قضای الاهی‏
با توجّه به آیات و روایات روشن می‏شود این سجیّه اخلاقی هم مانند توکّل برای کسی ستوده است که در صحنه ‏عمل و زندگی با همه کوششی که دارد، گاه به نتیجه دلخواه نمی‏رسد. از آن‌جا که انسان نمی‏تواند مجموع عوامل‏ مؤثر بر طبیعت و دنیا و روحیات انسان‌ها را در اختیار خود بگیرد، گاه با همه زحمت، انتظار او برآورده نمی‌شود و خلاف‏ خواسته او رخ می‏دهد، در این‌جا باید تن به این علل و اسباب بدهد، از این رو حسین‏بن‏علی‏علیه‌السلام در صحنه جهاد در سخت‏ترین وضع پس از تحمّل شداید بسیار، جمله «رضی بقضائک» را بر زبان راند و به یاران خود صبر را توصیه ‏می‏کرد. دستور به صبر و امر به تحمّل شداید در مسیر فعّالیت است. خداوند به پیامبر مکرّم اسلام می‏فرماید:
فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ (احقاف (۴۶): ۳۵).
پیامبران بزرگ خداوند در راه تبلیغ پیام الاهی از معاندان وبی‏خبران آزار فراوان می‏دیدند و در آن راه صبر پیشه ساختند. با صبر، ثمره فعّالیت به‌دست می‏آید. باغبان با تحمّل زمستان و رسیدگی به درختان، ثمره درخت را می‏چیند. خداوند در آیات متعدّد به مجاهدان در میدان نبرد، دستور صبر می‏دهد و با صبر، هر نفر مؤمن، بر ده نفر غالب می‏شود. (انفال (۸): ۶۵‌ـ ۶۶؛ بقره (۲): ۲۴۹؛ آل‏عمران (۳): ۱۲۰، ۱۲۵). همچنین از دعاهای مؤمنان این جمله است:
رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْراً وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا (بقره (۲): ۲۵۰).
مؤمن از خداوند در مقام ثبات قدم، صبر می‌طلبد. در موقعی که باید سختی را تحمّل کرد و از عمل و فعّالیت خسته نشد، صبر می‏طلبد و آن‌گاه که توان تغییر اوضاع و چاره‏ای جز تحمّل‏ مصیبت و بلا را ندارد، به صبر استقامت می‏جوید و فعّالیت را ادامه می‏دهد.۶) اسوه‏های عملی
ارزش کار اقتصادی در متون دینی چنان است که برترین انسان‌ها به آن می‏پرداختند. آیات و احادیث، از آدم تا خاتم را به صورتی معرفّی می‏کند که برای تأمین زندگی، کار اقتصادی داشتند.
امام صادقعلیه‌السلام فرمود: آن‌گاه که آدم به زمین هبوط کرد، نیازمند به غذا و آشامیدنی شد. مشکل را با جبرئیل‏ طرح کرد. جبرئیل گفت: کشاورزی کن (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۵، ۲۸)، و فرمود: خداوند روزی پیامبران را در کشت و زراعت (دامداری) قرار داد تا هیچ‌گاه از باران ناخرسند نباشند. (همان). شغل شبانی را همه انبیا انجام می‏دادند تا چگونگی راهبری انسان‌ها را بیاموزند (مجلسی، ۱۳۷۴: ج ۱۱، ۱۵؛ هندی، ۱۴۰۹: ج ۴، ۱۱).
درباره پیامبر اسلام روایات دلالت دارد که افزون بر شبانی گوسفندان در اطراف مکّه، به تجارت هم‏می‏پرداخت. قبل از نبوّت در جایگاه عامل تجاری، در کاروان حضرت خدیجه فعّالیت داشت و پس از بعثت، گاه برای‏تأمین زندگی خرید و فروش می‏کرد (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۵، ۷۵؛ هندی، ۱۴۰۹: ج ۴، ۱۱؛ مجلسی، ۱۳۷۴: ج ۱۶، ۹؛ ج ۱۷، ۳۰۸)؛ و گاه نهال می‏کاشت (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۵، ۷۴).
زندگی امیر مؤمنانعلیه‌السلام مشحون از مواردی است که برای تأمین زندگی به کار رو می‏آورد. از حضرت نقل‏شده است که روزی گرسنگی شدیدی به من دست داد. در اطراف مدینه در جست‌وجوی کار بر آمدم. به زنی برخوردم که‏کلوخ برای گل کردن جمع کرده بود. قرار گذاشتم که در مقابل هر خشت، یک دانه خرما مزد بگیرم. شانزده عدد ساختم‏ تا آن‌که دستانم تاول زد؛ آن‌گاه شانزده دانه خرما گرفتم و به خدمت پیامبرصلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم رسیدم و با من از آن خرما خورد (حکیمی، ۱۴۰۸: ج ۵، ۳۲۴). حضرت از مال و زحمت بازوی خود هزار برده آزاد (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۵، ۷۴)، و باغ‌های بسیاری احداث کرد. چاه‌های متعدّدی پدید آورد و به آب رساند و آنان را در راه خدا وقف کرد (طوسی، ۱۴۰۱: ج ۹، ۱۴۸؛ کلینی، ۱۳۶۲: ج ۵، ۷۵). هر گاه از جهاد فارغ می‏شد، برای ‏آموزش به مردم و داوری بین آن‌ها فرصت می‏یافت و آن‌گاه که فراغت می‏یافت، در باغ خود کار می‏کرد، در حالی که‏ ذاکر خدا بود (حکیمی، ۱۴۰۸: ج ۵، ۳۴۴). امام سجادعلیه‌السلام هر صبح برای طلب رزق از منزل بیرون می‏رفت. به او‏ گفته شد کجا می‏روی؟ فرمود: برای گرفتن صدقه خدا برای خانواده‏ام می‏روم؛ هر کس طلب مال حلال کند، به منزله کسی است که خداوند به او صدقه داده است (حرّ عاملی، ۱۳۸۳: ج ۱۲، ۴۳؛ ر.ک: حسینی، ۱۳۸۰: ۲۸۶ ـ ۳۰۱).
امام صادقعلیه‌السلام نقل می‏کند که محمّد بن منکدر می‏گفت‏: گمان نمی‏کردم از علی بن‏الحسینعلیهما‌السلام فرزندی برتر از اوبه جا بماند تا آن‌که روزی محمد بن علیعلیهما‌السلام را در اطراف مدینه در گرمای شدید دیدم که بر دو غلام خود تکیه کرده ‏است. با خود گفتم، سبحان‏اللَّه بزرگی از بزرگان قریش در این وقت و با این وضعیت در طلب دنیا و کسب مال است؛ او را موعظه خواهم داد. سلام کردم و او در حالی‌که عرق از سر و رویش می‏ریخت؛ پاسخ داد. گفتم خداوند خیرت ‏دهد. تو بزرگ قریش با این وضعیت در این موقع، اگر هم اکنون مرگت فرا رسد، چه می‏کنی و چه پاسخی در مقابل ‏خداوند خواهی داشت. فرمود: اگر مرگم در این حال رسد، در حال اطاعت و بندگی خدا هستم. خود و خانواده‏ام‏ را از تو و مردم بی‏نیاز می‏سازم. من می‏ترسم که مرگم فرا رسد و در حال معصیت باشم (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۵، ۷۳ ـ ۷۴).
امام صادقعلیه‌السلام به یاران سرمایه می‏داد تا با آن کار کنند و گاه در باغ با بیل راه آب را باز می‏کرد؛ در حالی‌که هوا به‌شدت گرم بود. و می‏فرمود: دوست دارم شخص برای کسب روزی‏ از حرارت خورشید به سختی بیفتد (همان، ۷۶ ـ ۷۷).
یکی از اصحاب امام کاظمعلیه‌السلام حضرت را در حال کار در زمین مشاهده کرد؛ به‌گونه‏ای که پاهایش غرق در عرق‏ بود. به اوگفت: غلامان و کارگران کجایند؟ (چرا خود را به زحمت انداخته‏ای؟) فرمود: ای علی! کسانی با دستانشان بر زمین کار کرده‏اند که از من و پدرم بهتر بوده‏اند. گفتم آنان کیانند. فرمود، رسول خداصلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم امیرمؤمنان و پدرانمعلیهم‏السلام تمام آن‌ها با دستان خود کار می‏کردند و این از شیوه پیامبران و رسولان و اوصیا و صالحان است (همان: ج ۵، ۷۵ ـ ۷۶). سلمان فارسی صحابی بزرگ پیامبر زمانی که فرماندار مدائن بود، با بافتن زنبیل و فروش آن زندگی خود را اداره می‏کرد و می‏فرمود: دوست ندارم جز از دسترنج خود بخورم (ابن ‏ابی‏الحدید، ۱۴۰۴: ج ۱۸، ۳۵).
موارد پیشین و دیگر احادیث (رضایی، ۱۳۷۷: ۲۷ ـ‌ ۳۷) به صراحت بیان می‏دارد که اولیای دین با این‌که برای ‏آن‌ها امکان داشت یا برخورداری از کمک دیگران و تأمین مالی زندگی کار اقتصادی انجام ندهند، با این باور که کاراقتصادی امری مطلوب است، آن‌را انجام می‏دادند و این، نشانه مطلوبیت و ارزش ذاتی کار در نظام دینی است که توضیح بیش‌تری درباره‌اش خواهیم داد.
۷) مطلوبیت و ارزش ذاتی کار اقتصادی
انجام کار بدنی سخت است و به صرف انرژی نیاز دارد. بدن با کار خسته می‏شود و برای رفع‏خستگی نیازمند استراحت و کسب انرژی دوباره است؛ از این رو گفته می‏شود کار برخلاف مطلوبیت است و آن‌چه برای انسان‏ مطلوبیت دارد، استراحت و فراغت و انجام تفریح است. آن‌چه انسان به‌طور طبیعی به آن روی می‏آورد، راحتی است و طبع‏ بشر از انجام کار دوری می‏کند. فقط زمانی به کار روی می‏آورد که کار درآمدزا باشد. از آن‌جا که درآمد، باعث توان خرید کالا و خدماتی می‏شود که برای انسان لذّت می‏آورد و او را از سختی و درد و رنج راحت می‏سازد، درآمد مطلوبیت‏ دارد. برای کسب درآمد راهی جز کار کردن نیست؛ بنابراین، کار، مورد توجّه انسان نیست؛ ولی به جهت درآمدزا بودن‏، انسان به آن رو می‏آورد. به طور معمول، این مطلب فرض اوّلیه در استخراج منحنی‌های عرضه نیروی کار است. منحنی‏ بی‏تفاوتی شخص بین مقدار درآمد و استراحت ترسیم می‏شود و چون مجموع استراحت و ساعات کار به‏ ساعات شبانه‏روز محدود است، تعیین ساعات استراحت به تعیین ساعات کار می‌انجامد. شاید غیرمطلوب بودن کار در ابتدا صحیح به نظر آید. برخی قائل هستند:
در اندیشه فلاسفه یونان قدیم و آثار افلاطون و ارسطو، کار فعّالیتی‏ از نوع پست و تحقیرآمیز تلقّی می‏شد.
چون کار بدنی بر عهده بردگان بود، از این رو به تداعی انجام دهندگان آن ‏فعّالیت پست به شمار می‏آمد. خوار شمردن کار در یونان باستان از این ناشی می‏شود که فعّالیت برای زنده ماندن یکی‏از وجوه مشترک حیوانات و انسان‌ها است. داشتن برده‏ها کار را از شرایط زندگی انسان آزاد حذف می‏کند. میل به ایجاد فاصله با زندگی حیوانی موجب شد که یونانیان قدیم، اهمیّت چندانی برای وسایل معیشت و به طور کلّی ثروت مادّی ‏قائل نشوند. آن‌ها در واقع جنبه مادّی زندگی را تحقیر می‏کردند و شأن را در زندگی سیاسی معنوی و اندیشمندانه‏ می‏پنداشتند. این نگاه به کار تا دوران جدید ادامه می‏یابد. در دید قدما انسان یک حیوان فکر کننده است و غایت ‏انسان در فعّالیت فکری است و در دوران جدید، انسان را حیوان کار کننده تصوّر می‏کردند که با کار کردن، سرنوشت و سعادت (رفاه) خود را به وجود می‏آورد. تولید ثروت‌های مادّی که برای قدما پست و تحقیرآمیز بود، از دیدگاه‏ متجدّدین خصلت مهمّ جامعه متمدّن است؛ البتّه با این‌که کار بدنی نزد قدما دون شأن تلقّی می‏شد، گاه در مواردی به‏شدّت آن‌را توصیه می‏کردند؛ زیرا مصلحان اجتماعی، نبود فعّالیت و بیکاری را منشأ فساد می‏شمردند؛ از این رو کاربدنی را برای کسانی که قادر به فعّالیت‌های فکری (سیاسی) نبودند، لازم می‏دانستند. تأکید کلیسای قرون وسطا برکار کردن، ناشی از این دوراندیشی اخلاقی بود؛ در این‌جا کار کردن به مفهوم بد در مقابل بدتر(بیکاری) است و هدف از به‌کار بردن تولید، افزایش ثروت‌های مادّی نیست؛ امّا در اندیشه مدرن، کار به خودی خودفضیلت به شمار می‏آید و ذاتاً فعّالیتی هدفمند در جهت ایجاد و تکاثر ثروت تلقّی می‏شود و آن از لحاظ اخلاقی‏مذموم نیست (غنی‏نژاد، ۱۳۷۶: ۷۲ ـ ۷۴).
از آن‌چه نقل شد، به‌دست می‏آید که به نظر نویسنده، تا دوران جدید، کار اقتصادی برای کسب درآمد و ثروت مطلوبیت‏ نداشت. فقط بهتر از بیکاری است که فسادآور بود؛ امّا در دوران جدید تکاثر ثروت مطلوبیت یافت و کار برای آن امر خوب تلقّی شد. آن‌چه در این کلمات دیده نمی‏شود، دیدگاه ملل شرقی، به‌ویژه دین اسلام درباره کار وکسب ثروت است. گویا هر چه پیش از رنسانس در اروپا حاکم بوده، فرهنگ حاکم بر تمام جهان آن اعصار است و توجّه به کار اقتصادی فقط پس از رنسانس به عالمیان عرضه شد. قرون تاریک اروپا را قرون تاریک تمام عالم ‏به‌شمار می‏آورند و اروپایی نماینده جهان، و این خطایی بزرگ است و از عدم توجّه به فرهنگ اسلام و شرق دنیا نشان دارد.
افزون بر این، تغییر دید به کار را منشأ توسعه جهان غرب می‏دانند. ظهور آیین پروتستان به‌ویژه فرقه ‏کالوین زمینه تعریف رابطه جدید بین خداوند و انسان، و ساختن دنیا وظیفه انسان شد. این تکلیف الاهی برای ‏انسان، جامعه عقب افتاده را حرکت داد. کار عبادت شد و قبح و زشتی کسب ثروت از بین رفت. ماکس وبر، جامعه‏شناس شهیر آلمانی، در آثار خود به ویژه در کتاب مشهورش، اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‏داری این‏نظریه را مطرح ساخت. مسأله اصلی وبر، شکل خاص و جدید سرمایه‏داری غربی است. او عوامل گوناگونی همچون ‏رشد شهرسازی خود مختار و صنعتی شدن را علّت ظهور سرمایه‏داری می‏داند و روح سرمایه‏داری، زمینه رشد عوامل‏ پیشین را ایجاد می‏کرد. وبر، عنصر اصلی را فهم نوع خاصّی از باورهای مذهبی می‏داند. او با پژوهش‏های آماری خود نشان می‏دهد که در مناطقی از آلمان که گروه‌های مذهبی متفاوت به‌سر می‏بردند، پروتستان‌ها در وضعیت نامتعادلی ازثروت به سر می‏برند و مهم‌ترین موقعیت‌های اقتصادی را در اختیار دارند.
در دیدگاه لوتر فرد باید همواره در همان شغل و وضعیتی که خدا برایش مقرّر کرده است، باقی بماند؛ ولی در دیدگاه‏ کالوینیسم، سرنوشت بشر، یک‌بار برای همیشه تعیین شد، و شایستگی فرد هیچ تأثیری در تغییر آن ندارد. چنین اعتقادی،‏ احساس تنهایی درونی را در فرد تقویت می‏کند. فرد با روبه‏رو شدن با سرنوشت محتومش مجبور است به تنهایی این‏راه را بپیماید و آیین مذهبی و شعایر و کشیش کمک و وسیله نیل به رستگاری نیستند. جهان به منظور ستایش‏عظمت خدا وجود دارد و مسیحی رستگار، با عمل خود می‏تواند این عظمت را افزایش دهد. مؤمن برای یقین به‏آمرزش خود با سخت‏کوشی در حرفه، اعتماد به نفس می‌یابد و به رستگاری خود یقین می‌یابد. تبیین ‏فعّالیت شغلی دنیایی به‌صورت مناسب‏ترین وسیله تحصیل چنین یقینی وجه تفاوت کلیسای اصلاح شده با آیین‏لوتری است که زندگی مذهبی را به سوی عرفان و احساس گرایی می‏کشاند. وبر، با استناد به متون دینی نمایندگان‏ پروتستانتیسم تأکید فوق‏العاده آن را بر کسب ثروت مورد اشاره قرار می‏دهد. ثروت فقط در صورتی ناپسند است که درجهت دنیایی، تن آسایی و وسوسه‏های جسمانی باشد؛ امّا اگر فعّالیت شغلی فعّالانه تلاش برای افزایش عظمت خدا باشد، نه تنها مطلوب است، بلکه مانع اتلاف وقت می‌شود؛ از این رو نه فقط تحصیل ثروت که لازمه شغل است، توجیه‏ اخلاقی می‌یابد، بلکه کسب سود در قلمرو مشیت الاهی قرار می‏گیرد و کامیابی در شغل، نشانه آمرزش الاهی و بهشتی بودن فرد است. (مهدوی‏زادگان، ۱۳۷۸: ۳۱ ـ ۳۸).
ماکس وبر، در تحقیقات جامعه‏شناسی مربوط به ادیان، فقط فرقه پروتستانی را درایجاد نظام سرمایه‏داری توانا دید. او درباره اسلام تحقیقات ناتمامی را انجام داد و در آن، علّت عدم پیدایی نظام‏سرمایه‏داری را در ممالک اسلامی، وجود مفاهیمی مثل قضا و قدر در متن دینی می‏داند و به نظر او، اسلام نیز مانند مذهب کاتولیک از زمینه‏سازی توسعه اقتصادی ناتوان است. دیدگاه وبر درباره تمام مذاهب از جمله اسلام، نقد و بررسی و در دیار اسلام از زمان‏سیدجمال‏الدین اسدآبادی تا کنون نقدهایی بر آن گفته شده که ورود به آن خارج از حیطه این نوشته است (ر.ک‏: عنایت، ۱۳۵۳). آیا زمینه‌های تحقّق توسعه اقتصادی آن‌گونه است که وبر می‏گوید یا عوامل دیگری‏ هم هست که بدون آن امکان ندارد توسعه رخ دهد؟ در برخی نقدها بین عملکرد اسلام و مسلمانان تفاوت قائل ‏شده، و فرهنگ اسلامی را مضادّ توسعه ندانسته‏اند (رودنسون، ۱۳۵۸).
ما در این‌جا درصدد اثبات مطلوبیت کار ازدیدگاه اسلام هستیم. کار افزون بر این‌که به جهت ثروت زا بودن مورد رغبت است و از این جهت می‏تواند زمینه توسعه‏ را فراهم سازد، ارزش ذاتی نیز دارد و این مرتبه بالاتری است و شاید بتوان نظیر این فرهنگ را در برخی ملل خاور دور مشاهده کرد که بدون درخواست مزد هم گاه حاضر هستند اضافه‌کاری انجام دهند (نقی‏زاده، ۱۳۷۶: فصل اول؛ درّداری، ۱۳۷۳: بخش دوم). در متون دینی، مواردی نقل شده که به ما نشان می‏دهد فرهنگ دین، کار را ذاتاً ارزشمند می‏داند و طبعاً انسان مؤمن‏ علاقه‏مند به اجرای مطلوب دینی است. آن‌چه می‏توان از آن برای ارزش ذاتی کار بهره برد، عبارتند از:
۱) کار اقتصادی در متون دینی عبادت و به مثابه جهاد در راه خدا شمرده شده است (صدوق، ۱۳۸۳: ۳۶۶؛ عاملی، ۱۳۸۳: ج۱۲، ۱۱). امام صادق‏علیه‌السلام از یاران خود درباره وضعیت معیشت فردی پرسید گفتند: به ‏عبادت می‏پردازد و معاش او را برادرش تأمین می‏کند. فرمود: «واللَّه الذی یقوته اشدّ عباده منه» (کلینی،۱۳۶۲: ج۵، ۷۸). سوگند به خدا! آن‌که معاش او را تأمین می‏کند، عبادت برتر را انجام می‏دهد. در این زمینه ‏روایات بسیاری است.
۲) خداوند، عمران و آبادی زمین را از بشر خواسته است؛ بنابراین، عمران و آبادی مطلوب خداوند متعالی است: «هُوَ أَنشَأَکُم مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیَها» (هود (۱۱): ۶۱). او شما را از زمین پدید آورد و در آن شما رااستقرار داد [و عمران آن را خواستار شد]. «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَنَاکِبَها وَکُلُوا مِن رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ‏النُّشُورُ» (ملک (۶۷): ۱۵). او است کسی که زمین را برای شما رام کرد؛ پس در فراخنای آن رهسپارشوید و از روزی «خدا» بخورید و رستاخیز به سوی او است.
۳) خداوند کار و تلاش اقتصادی را طلب فضل الاهی می‏نامد و مؤمنان را پس از انجام عبادت به آن فرا می‏خواند: «وَجَعَلْنَا آیَه النَّهَارِ مُبْصِرَه لِّتَبْتَغُوا فَضْلاً مِن رَبِّکُمْ» (اسراء (۱۷): ۱۲)، و نشانه روز را روشنی بخش کردیم ‏تا «درآن» فضلی از پروردگارتان بجویید. «فَإِذَا قُضِیَتِ الصلوه فَانتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ» (جمعه‏(۶۲): ۱۰) و چون نماز گزارده شد، در «روی» زمین پراکنده، و فضل خدا را جویا شوید.
ابتغای فضل‏ الاهی همان کار اقتصادی است که پس از انجام عبادتی مثل نماز جمعه باید به آن پرداخت. کار نباید مزاحم اوقات ‏عبادت شود: «فَاذا نُودِی للصلوه مِن یَوْمِ الْجُمُعَه فَاسْعَوْا إِلَی‏ ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ» (همان‏: ۹)؛ ولی پس از انجام ‏عبادت، کار نه تنها ناپسند نیست، بلکه طلب فضل و رحمت الاهی قلمداد می‏شود. در توضیح آیه، امام صادق‏علیه‌السلام فرمود من درباره حاجتی که خداوند آن‌را کفایت کرده است، حرکت می‏کنم و فقط قصدم این است که خداوند مرا در حال طلب حلال مشاهده‏ کند. آیا کلام خدا را نشنیده‏ای که فرمود: «فاذا قضیت الصلوه فانتشروا فی‏الارض و ابتغوا من فضل‏اللَّه» (طبرسی، ۱۴۱۲: ج۱۰، ۲۸۹).
۴) در برخی روایات آمده است که امامان‌علیهم‏السلام کار اقتصادی را فقط به جهت امتثال امر الاهی نه کسب سودانجام می‏دادند. افزون بر روایت پیشین، از امام صادق‏علیه‌السلام نقل شده که فرمود:
انی لاعمل فی بعض ضیاعی حتی اعرق ‏و انّ لی من یکفینی لیعلم اللَّه عزوجل انی اطلب الحلال (کلینی، ۱۳۶۲: ۵/ ۷۷)
من در زمین زراعتی کارمی‏کنم تا عرق کنم با این‌که افرادی هستند که به جای من کار کنند. هدف من این است که خداوند مرا در حال کسب‏روزی حلال مشاهده کند.
در حدیث دیگری نقل شده است که امام صادق‏علیه‌السلام هزار و هفتصد دینار به یکی از یاران خود به نام عذافر داد وفرمود:
اتجر بها ثم قال‏: أما إنّه لیس لی رغبه فی ربحها و ان کان الربح مرغوباً فیه و لکنی أحببت ان یرانی اللَّه‏عزوجل متعرضاً لفوائده (همان: ۵/ ۷۳).
با این اموال تجارت کن؛ سپس فرمود: همانا من‏رغبتی به سود تجارت ندارم. هر چند سود انگیزه و مورد رغبت است، علاقه‌مندم خداوند مرا در معرض کسب ‏منافع آن مشاهده کند.
عذافر در تجارت صد دینار سود برد. حضرت خوشحال شد و فرمود سود را به سرمایه بیفزا.
۵) در کلام اولیای دین ترک تلاش و کار عامل بی‏خردی و بی‏اعتباری و تبعیت از دستور شیطان قلمداد شده است. معاذ بن کثیر از یاران امام صادق‏علیه‌السلام پارچه‏فروش بود. به حضرت گفت: تصمیم دارم بازار را ترک کنم؛ زیرا به اندازه ‏کافی مال دارم. امام فرمود: با این عمل بی‏اعتبار می‏شوی (همان، ۱۴۸). در حدیث دیگر آمده است که‏حضرت به معاذ گفت‏: توان تجارت را از دست داده‏ای یا به آن بی‏رغبت شده‏ای؟ معاذ گفت‏: منتظربرقراری دولت شما هستم (در زمان قتل ولید بن عبدالملک) و مال فراوانی دارم و بدهکار کسی هم نیستم و گمان نمی‏کنم تا وقت مرگم هم صرف شود. حضرت فرمود:
لا تترکها فإن ترکها مذهبةللعقل اسع علی عیالک و ایاک ان‏یکون هم السعاه علیک.
تجارت را رها نکن که زمینه نابودی خرد است. برای خانواده‏ات بکوش و آنان را برخود با این عمل تحریک مکن (همان).
۸) اهداف، انگیزه‏ها و آثار کار
انسان در فعّالیت و تلاش اقتصادی اهداف گوناگونی می‏تواند در نظر داشته باشد. انگیزه فرد ممکن است فردی یا اجتماعی باشد؛ مالی یا غیرمالی باشد. انگیزه ممکن است از روی طبع و سرشت انسانی ابتدا در ذهن و فکر انسان‏شکل بگیرد یا به جهت پذیرش اعتقاد یا هدف خاصّی انگیزه ایجاد شود. آثار کار گاه امری مقصود است و گاه اثر به‏صورت قهری بر کار مترتّب می‏شود. از لابه‌لای متون دینی، آن‌چه را به‌صورت هدف، انگیزه و اثر کار است، مطرح می‌کنیم. اهداف و آثار، یا دنیایی یا آخرتی و در دنیا، یا فردی یا اجتماعی است.
۱-۸ )اهداف و آثار دنیایی فردی‏
الف) کسب درآمد و تأمین معیشت زندگی خود و خانواده‏: شاید نخستین انگیزه هر شخصی در انجام کار این است که‏به‌واسطه کار، نیازهای خود را تأمین کند. انسان، نیازمند آفریده شده است و برای غذا، پوشاک، مسکن، باید از طبیعت‏ بهره ‏گیرد. محصول طبیعت اغلب آماده مصرف نیست؛ گرچه برخی محصولات این‌گونه هستند. در متون دینی، هرگاه کسی به همین قصد سراغ کار رود تا نیاز خود را برطرف سازد، کار او عبادت شمرده شده و طبق دیدگاه فقهی، کار برای تأمین معاش واجب است و انسانی که در راه کسب درآمد برای تأمین زندگی سختی می‏بیند، خداوند به او ثواب ‏می‏دهد و پیامبر گرامی اسلام بر چنین دستی بوسه می‏زند. از امام صادق‏علیه‌السلام نقل شده که وقتی پیامبرصلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم از جنگ‏تبوک مراجعت کرد، سعد انصاری به استقبال وی آمد. حضرت با او مصافحه کرد، دست او را زبر و خشن دید. فرمود: چه صدمه‏ای و آسیبی به دستت رسیده است؟ گفت‏: با طناب و بیل کار و درآمد آن‌را صرف‏معاش خانواده‏ام می‌کنم. حضرت دست او را بوسید و فرمود:
هذه ید لاتمسّها النار.
این دستی است که آتش‏جهنّم به آن نمی‏رسد (جزری، ۱۳۷۰: ج ۲، ۳۳۷).
کسب درآمد فقط برای تأمین ضروریات زندگی نیست‏؛ بلکه شخص می‏تواند برای تأمین وسایل رفاهی خود و خانواده کار کند.
پیامبرصلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم فرمود:
از سعادت‌های مسلمان، داشتن‏ منزلی گشاده، همسایه صالح و وسیله سواری مناسب است. (حرّعاملی، ۱۳۸۳: ج ۳، ۵۵۸)،
و امام صادق‏علیه‌السلام ‏فرمود:
هرچه برای خرید عطر بپردازی، اسراف نیست و مخارج مربوط به عطر پیامبر اکرم‏صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم بیش از مخارج ‏خوراکی او بود (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۶، ۵۱۲؛ طبرسی، ۱۳۹۳: ۴۱).
در این زمینه روایات بسیاری وارد شده و مؤمنان را به لباس زیبا، غذای مناسب، مرکب راهوار، خانه راحت، انگشترهای عقیق، فیروزه... و غیر آن‏ترغیب کرده و همه دلالت دارد که تأمین موارد پیشین از اهداف کسب درآمد است.
ب) عزّت و شخصیت یافتن‏: یکی از آثار کار، عزّت یافتن فرد است. شخص با کار کردن نیاز خود را برطرف‏ ساخته، نیازمند کار دیگران نمی‌شود؛ از دیگران درخواست نمی‏کند و هزینه او بر عهده دیگری نیست. امام‏ صادق‏علیه‌السلام ‏به یکی از یاران خود که دیر به بازار رفته بود فرمود: اُغدُ إلی عزِّک.
پگاه صبح در پی عزّت خود [= کار و کسب] برو (عاملی، ۱۳۸۳: ج ۱۲، ۳، ر.ک‏: ج ۴، ۱۰، ۵). پیامبر گرامی فرمود:
اگرکسی هیزم جمع‏ آورد و بر دوش بگیرد، آن‌را بفروشد و نیاز خود را برطرف سازد از درخواست از دیگران بهتر است‏(همان، ج ۶، ۳۱۰). مؤمن نباید چشم امید به بیت‏المال داشته باشد. باید با کار و تلاش، شخصیت خود را حفظ کند. درخواست کمک از بیت‏المال هم، عزّت و شخصیت فرد را از بین می‏برد. یکی از یاران پیامبر که در سختی‏ به‌سر می‏برد، نزد حضرت رفت تا کمک بخواهد. پیامبر وقتی او را دید، فرمود:
هر کسی از ما چیزی درخواست کند، به او می‏دهیم؛ ولی اگر به دنبال ثروت برود، خدا او را بی‏نیاز می‏کند. مرد برگشت تا سه بار نزد حضرت رفت و همان‏ سخنان را شنید؛ سپس کلنگی عاریه کرد و از کوه مقداری هیزم آورد و به مقداری آرد فروخت و ادامه داد تا اموالی‏فراهم ساخت. جریان را به پیامبر گفت فرمود: به تو گفتم اگر کسی درخواست کند به او عطا می‏کنیم؛ ولی اگر به‏دنبال ثروت رود، خداوند او را بی‏نیاز می‏سازد (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۲، ۱۳۹).
ج) رشد عقلانی‏: کار، وسیله تجربه آموختن انسان است و بر رشد عقلانی و اجتماعی او افزوده ی‏شود. امام‏صادق‏علیه‌السلام فرمود:
ترک التجاره ینقص العقل (همان: ج۵، ۱۴۸)، رها کردن تجارت، عقل را کاهش‏ می‏دهد.
التجاره تزید فی العقل (همان)، تجارت عقل را رشد می‏دهد.
این روایات گرچه درباره تجارت آمده است، به آن اختصاص ندارد. اصولاً تفکّرات انسان در جریان کار و عمل شکل می‏گیرد و بر حسب‏ آن‌چه انجام داده، درباره آینده تفکّر می‏کند. اگر انسان از محیط عمل جدا شود، مسائل جدید برای او رخ نمی‏دهد ونمی‏تواند زمینه رشد علم را فراهم کند. با کار و تلاش، انسان در تعامل با طبیعت قرار می‏گیرد؛ قوانین آن‌را درک می‏کند ورمزهای آن را کشف می‏کند. این تعامل باعث رشد عقلانی بشر می‏شود.
د) کسب آرامش روحی‏: انسان با کسب درآمد از نظر روحی آرامش می‏یابد و فرد نیازمند از نظر روحی در اضطراب و نگران است. پیامبرصلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم فرمود:
انسان هر گاه نیازمندی‌های خود را تأمین کرد، آرام می‏گیرد (همان: ۸۹).
امام ‏رضاعلیه‌السلام فرمود:
انسان آن‏گاه که مواد خوراکی سالانه‌اش را تأمین کرد، آرامش می‏یابد (همان).
هـ) سلامت جسم‏: از آثار کار، برخورداری شخص از سلامت و نشاط جسمی است. بیکاری و عاطل بودن، باعث ‏استراحت بیش از حدّ و پدید آمدن روحیه خمودی و یأس و افسردگی در شخص می‏شود. با کار، اعضای انسان توان ‏خود را بروز می‏دهد. امیر مؤمنان‏‌علیه‌السلام فرمود:
من یعمل یزدد قوة، (حکیمی، ۱۴۰۸: ج ۵، ۲۹۱ ـ ۲۹۲)، هر کس کار کند، توان او افزوده می‏شود.
من یقصّر فی العمل، یزدد فتره (همان)، هر که در عمل کوتاهی‏ کند، سستی و ناتوانی او افزوده می‏شود.
امام صادق‏علیه‌السلام به فضل فرمود:
اگر تمام نیازهای مردم تأمین شده بود، از زندگی لذّت نمی‏بردند. اگر انسانی مدّتی ساکن مکانی شود و همه نیازهای او فراهم باشد، از بی‏کاری خسته می‏شود ومایل است خود را مشغول کند. (مجلسی، ۱۳۷۴: ج ۳، ۸۷).
و) ارزش ذاتی کار: در بحث مطلوبیت کار گذشت که از جمله انگیزه‏های کار برای افراد مطلوبیت داشتن ذات ‏کار است.
۲-۸) اهداف و آثار دنیایی، اجتماعی‏
کار اقتصادی، آثار خاصّی برای اجتماع دارد؛ از جمله‏:
الف) تأمین نیازهای اساسی اجتماع‏: افراد با کار می‏توانند نیازهای افراد جامعه را برطرف سازند. فرد نمی‏تواند تمام نیازهای خود را برطرف سازد؛ بنابراین هرکس با انجام کار خاصّی می‏تواند نیاز مردم را برطرف سازد و درمجموع، نیازهای تمام افراد تأمین شود (عاملی، ۱۳۸۶: ج ۱۳، ۲۴۴).
ب) رفع فقر و تأمین اجتماعی نیازمندان‏: با کار و تلاش، فقر اجتماعی از بین می‏رود و فرد با کسب درآمد می‏تواند به دیگران کمک کند. مسؤولیت اجتماعی، شخص را به کار فرامی‏خواند؛ حتّی اگر به درآمد آن نیاز نداشته باشد. فرد باید در بُعد اجتماعی فرد مفید و مؤثّری باشد. در روایات بسیاری آمده است که حضرت امیرمؤمنان با کار خود باغ‏ احداث، و چاه و قنات حفر می‏کرد و آنان را برای مردم و کمک به نیازمندان وقف می‏کرد یا آن‌که بردگان بسیاری را با کار و درآمد آن رها ساخت. (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۵، ۷۴ ـ ۷۵؛ طوسی، ۱۴۰۱: ج ۹، ۱۴۸).
روایات متعدّدی درباره حقوق مؤمن بر مؤمن رسیده است. امام صادق‏علیه‌السلام فرمود:
مسلمان برادر مسلمان است. حق‏ّ مسلمان بر برادر مسلمانش آن است که سیر نشود و برادرش گرسنه بماند؛ سیراب نشود و برادرش تشنه باشد، و ازپوشاک بهره‏مند نباشد و برادرش بی‏بهره بماند (کلینی، ۱۳۶۳: ج ۵، ۷۲).
مؤمن که در اجتماع زندگی می‏کند، باید حقوق دیگر افراد را به‏جا آورد و از جمله این حقوق آن است که در امور مالی به او مواسات داشته باشد و در استفاده از امکانات مالی او را دریابد.
ج) گسترش اخلاق اجتماعی و کاهش مفاسد اجتماعی‏: یکی از انگیزه‏های مهم برای کسب درآمد، توانایی شخص در کمک به دوستان و دعوت از آن‌ها و ارتباط با بستگان و همسایگان است؛ هر چند آن‌ها نیازمند و فقیر نباشند. اگر شخصی‏توان مالی نداشته باشد، برای او امکان پذیرایی از دوستان نیست و نمی‏تواند با بذل هدیه بین آنان که اختلاف دارند، دوستی برقرار کند و نمی‌تواند از درآمد در جهت گسترش اخلاق اجتماعی بهره ببرد.
از سوی دیگر، بیکاری منشأ بحران اخلاقی فرد و اجتماع است. زمینه تمایل به فساد در فرد بیکار فراهم است. نفس‏آدمی اگر مشغول کاری نشود، انسان را به خودش مشغول می‏کند و در پی افکار و خیالات باطل می‏برد. امروزه درجوامع انسانی، پدیده اشتغال فقط از بُعد اقتصادی مورد توجّه نیست؛ بلکه بحران بیکاری زمینه مفاسد گوناگون ‏اجتماعی از قبیل اعتیاد، سرقت، اعمال ضدّاخلاقی و تعرّض به زنان، قمار و استفاده از نوشابه‏های الکلی است؛ بنابراین از آثار کار و انگیزه روی آوردن به کار، حفظ و سلامت روح انسانی و گسترش اخلاق در اجتماع است. بخش‏ مهمّی از درآمدهای خانواده‏ها صرف پر کردن ساعت فراغت فرزندان می‏شود. از امیرالمؤمنین‏علیه‌السلام نقل شده است که ‏فرمود:
سستی و تنبلی، کلید غم و بدبختی است و ناتوانی و تنبلی همراه نیازمندی و فقر است و ثمره آن‏ نابودی و بدبختی است. آن‌که طلب و تلاش نکند، چیزی نمی‏یابد و به فساد کشانده می‏شود (ولایی، ۱۳۷۸: ج ۲، ۶۳).
د) افزایش توان اقتصادی جامعه‏: هر گاه بخش‌های اساسی مردم به کار اشتغال داشته باشند، اقتصاد جامعه رشدخواهد داشت. تولید و درآمد ملّی افرایش می‏یابد. درآمد دولت به جهت مالیات‌ها فزونی یافته و امکان ارائه خدمات‏عمومی به مردم فراهم می‏شود. نیروی کار همراه با سرمایه، تولید جامعه را رقم می‏زند. هر گاه نیروی کار بیکار باشد، سرمایه بالقوّه یا بالفعل هم معطّل می‏ماند و توان اقتصادی جامعه ضعیف می‏شود. افزایش توان اقتصادی جامعه، ‏بدون شک از آثار کار شمرده می‌شود و انگیزه مناسبی برای مسلمان در روی آوردن به کار است؛ به همین جهت هرگاه جامعه به‏کاری نیاز داشت، شخص باید این‌گونه «واجبات نظامیه» را انجام دهد و از تلاش خود در این زمینه خودداری ‏نکند که گاه تلاش در انجام مشاغل مورد نیاز جامعه واجب می‏شود (صدر: ۱۰۸). امروز جایگاه نیروی انسانی‏و سرمایه انسانی در رشد و توسعه اقتصادی از مباحث مهم و کلیدی اقتصاد کلان و توسعه است. یکی از انگیزه‏های ‏اصلی شخص، رشد اقتصادی است و تقویت این انگیزه میان نیروی کار، آثار پربرکتی دارد. فرد از توجّه به خود خارج‏شود و حتّی اگر به مال احتیاج ندارد، برای اعتلای جامعه بکوشد. در دیدگاه دینی، انسان نه‏تنها در کار خود باید به‏فکر دیگر انسان‌ها و جامعه باشد، بلکه اگر از ثمره کار او دیگر موجودات هم استفاده کنند، در نزد خداوند مطلوب ‏است و برای او پاداش آخرتی خواهند نوشت. کمک به عمران و حیات طبیعت و محیط زیست ارزش والایی‏ دارد. از پیامبر اکرم‏صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم نقل شده که فرمود:
ما من مسلم یغرس غرساً أو یزرع زرعاً فیأکل منه انسان أو طیر أو بهیمه الاّ کانت له به صدقه (نوری، ۱۴۰۷: ج ۱۳، ۴۶۰).
مسلمانی که نهالی بکارد یا زراعتی به‏عمل آرد و ازآن انسان، پرنده، چارپا استفاده کند، در نامه اعمال او ثواب صدقه نوشته می‏شود.
در یک حدیث بی‏نظیر از پیامبر اسلام، مطلبی نقل شده که بر جایگاه والای آبادی و عمران و حفظ محیط زیست دلالت دارد. حتّی اگر از ثمره کار انسان، کسی بهره نبرد و حیوانی هم استفاده نکند، زمین آباد می‏شود. همین‏امر انگیزه بسیار خوبی برای مؤمن است که از کار دست نکشد. فرمود:
ان قامت ‏الساعه و فی ایدیکم الفسیلة،فان‏استطاع ان لاتقوم الساعه حتی یغرسها فلیغرسها» (همان: ۴۶۰).
هرگاه نهال خرما جهت‏کاشتن در دستتان بود و قیامت برپا شد، اگر قادر بر کاشت آن تا وقوع قیامت بودید، آن‌را بکارید. آبادی و عمران زمین برای انسان مطلوبیت دارد، گرچه کسی از آن بهره نبرد (ر.ک‏‏: القرضاوی، ۱۴۱۷: ۱۴۹ ـ ۱۵۸).
۳ـ ۸) اهداف، انگیزه‏ها و آثار آخرتی کار اقتصادی‏
اعتقاد دینی، عامل بسیار مهم در ایجاد انگیزه است و چنان چه در کلام اولیای دینی، آثاری برای عملی خاص عنوان‏ شده باشد، مؤمن به جهت باورهای خود در جهت کسب آن می‌کوشد و فعّالیت خود را در همان سو قرار می‏دهد. انسان‌های معتقد به عالم ماورا، کارهای بسیاری را برای نتایج آخرتی انجام می‏دهند. از بذل جان جهادگران تا صرف‏مال دارایان در طول تاریخ، بسیار دیده شده است. هم‏اکنون مکان‌های وقف شده به‌وسیله نیکمردان و نیک زنان در جهان‏ به حدّی است که نهادهای گوناگون در سرپرستی صحیح آن می‌کوشند. مطلب پیشین روشن است و ما در این‏قسمت آن‌چه را در متون دینی به‌صورت هدف یا اثر کار در آخرت مطرح شده می‏آوریم تا نشان دهیم کار اقتصادی چگونه‏ حلقه واسط بین دنیا و آخرت می‏شود و شخص با کار اقتصادی بهشت عدن را به چنگ می‏آورد و رضوان الاهی را نصیب می‏شود.
الف) بخشش گناهان‏
کار اقتصادی، شخص را از آمرزش الاهی بهره‏مند می‌کند. پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود:
من بات کالاً من طلب الحلال ‏بات مغفوراًله (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۵، ۷۸).
آن‌که در راه کسب حلال زندگی او می‏گذرد، مورد مغفرت الاهی‏ است.
إنّ من‏الذنوب ذنوباً لایکفّرها صلاه و لاصدقه قیل یا رسول‏اللَّه. فما یکفّرها. قال‏: الهموم فی طلب‏المعیشة. (النوری، ۱۴۰۷: ج ۱۳، ۱۳).
برخی از گناهان با نماز و صدقه پاک و جبران‏نمی‏شود. یاران گفتند چه چیز آن‏را پاک می‏کند؟ فرمود: تلاش در کسب روزی.
ب) حفظ و یاری دین فرد
انسان اگر بخواهد دیندار واقعی باشد و بتواند در معنویت پیشرفت کند نمی‏تواند از نعمت‌های دنیا و نیازهای دنیایی ‏چشم‏ بپوشد. مؤمن به‌دنبال خیر دنیا و آخرت است: «آتنا فی‏الدنیا حسنه و فی‏الآخره حسنة» (بقره (۲):۱۹۷) و خیر دنیا همان برخورداری از معیشت است. (کلینی، ۱۳۶۲: ج ۵، ۷۱). از پیامبر گرامی نقل شده است که‏خداوندا! در نان برکت ده و بین ما و نان جدایی مینداز. اگر نان نداشتیم، توان نماز و روزه و انجام واجبات الاهی را نداشتیم (همان: ۷۳).
● نتیجه‏گیری
از آن‌چه ذکر شد، امور ذیل استفاده می‏شود:
۱) کار در نگاه دین، در گستره هستی جاری است و شخص با کار با مجموعه عالم هستی و خالق آن هماهنگ می‌شود.
۲) هر نوع کار حلال مطلوب است؛ گرچه برخی از کارها و فعّالیت‌های اقتصادی به جهت اهمیّت آن در متون دینی مورد ترغیب بیشتر قرار گرفته است.
۳) اولیای الاهی به انواع کارها مثل کارگری، خیاطی، زره‏بافی، صنعتگری، تجارت، کشاورزی، می‏پرداختند و کار را فضیلت انسانی وعبادت الاهی می‏دانستند.
۴) اعتقادات اسلامی، ترغیب‏کننده فعّالیت اقتصادی است و چون دنیا مزرعه آخرت و از بهترین اعمال صالح، کسب درآمد حلال است، با کار آخرت شخص و ارزش انسانی او تضمین می‏شود.
۵) اخلاقیات دینی هیچ‌گونه تنافی با تلاش اقتصادی ندارد و عواملی همچون زهد و قناعت مصرف را متعادل می‏کند، نه آن‌که به تولید ضربه بزند؛ از این رو، این امور در جوامع در حال توسعه باعث افزایش پس‏انداز و افزایش سرمایه جهت تولید بیش‌تر می‌شود.
۶) انجام بسیاری از فضایل اخلاقی مثل سخاوت، دستگیری از فقیران، صله رحم، وقف، کمک به همنوع، نیازمند کسب درآمد بیش ازحدّ نیاز و صرف آن در موارد پیشین است. بدون کار نمی‏توان به فضایل اخلاقی دست یافت.
۷) کار اقتصادی به علل گوناگون مورد رغبت مسلمان است. تأمین معاش، رفع احتیاج اجتماع، عزّت نفس، رشد عقلانی، سلامت‏جسم، زدودن چهره زشت فقر، گسترش اخلاق و نابودی مفاسد اجتماعی، حفظ دین و کسب ثواب آخرتی به همراه مطلوبیت کار، مؤمن رابه کار ترغیب می‏کند.
۸) گسترش فرهنگ دینی درباره کار زمینه تلاش همه‏جانبه افراد برای رشد اقتصادی را فراهم می‏کند و افراد توجّه جدّی به نفس کاردارند تا نوع آن؛ بنابراین خواهند کوشید بیکاری را به هر صورت از خود دور سازند و هر کار حلالی را عزیز داشته، به بیکاری ترجیح‏ ‌دهند.
۹) حاکمیت فرهنگ دینی، اثر مثبت بر بهره‏وری نیروی کار و کاهش هزینه‏های اضافی مثل اسراف منابع، و اتلاف وقت دارد و روابط انسانی در بازار کار را بهبود می‏بخشد (رضایی، ۱۳۷۷: ۲۲ ـ ۲۶).
۱۰) کار اقتصادی پیوند دنیا و آخرت است و با آن می‏توان حسنه در دنیا و آخرت را کسب کرد.

نویسنده:مجید رضایی
منابع‏ و مأخذ
۱. قرآن مجید.
أ. فارسی‏
۱. امام‏خمینی، سیدروح‏اللَّه: چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‏خمینی، ۱۳۷۲ ش.
۲. ــــــ : صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‏خمینی، ۱۳۷۹ ش.
۳. حسینی، سیدرضا: سیره اقتصادی امام ‏علی‏علیه‌السلام، دانشنامه امام علی‏علیه‌السلام، ج ۷، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ‏اسلامی، ۱۳۸۰ ش.
۴. درّداری، ن. مدیریت ژاپنی، تهران، مؤسّسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۳ ش.
۵. رضایی، مجید: عرضه نیروی کار بر مبنای اصول حاکم بر بازار کار اسلامی (پایان‏نامه) قم، دانشگاه مفید، ۱۳۷۷ش.
۶. ــــــ : زهد و قناعت در منظر و سیره امیرمؤمنان‏علیه‌السلام، دانشنامه امام علیعلیه‌السلام، ج ۷، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‏اسلامی، ۱۳۸۰ ش.
۷. رودنسون، ماکسیم: اسلام و سرمایه‏داری، محسن ثلاثی، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، ۱۳۵۸ ش.
۸. عنایت، حمید: دین و دنیا آمده در: «جهانی از خود بیگانه»، تهران، فرمند، ۱۳۵۳ ش.
۹. غنی‏نژاد اهری، موسی: مقدمه‏ای بر معرفت‏شناسی علم اقتصاد، تهران، مؤسّسه عالی پژوهش در برنامه‏ریزی و توسعه، ۱۳۷۶ ش.
۱۰. مطهری، مرتضی: انسان و سرنوشت، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۴۵ ش.
۱۱. ــــــ : بیست گفتار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۵۹ ش.
۱۲. ــــــ : حق و باطل، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۶۵ ش.
۱۳. ــــــ : سیری در نهج‏البلاغه، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۵۴ ش.
۱۴. ــــــ : قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش.
۱۵. مهدوی‏زادگان، داوود: اسلام و سنّت وبری، قم، مؤسسه فرهنگی طه، ۱۳۷۸ ش.
۱۶. ولایی، عیسی: کار در منابع اسلامی، تهران، مؤسسه کار و تأمین اجتماعی، ۱۳۷۸ ش.
۱۷. وبر، ماکس: اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‏داری، عبدالکریم، رشیدیان، پریسا منوچهری کاشانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳ش.
ب. عربی‏
۱. ابن‏ابی‏الحدید: شرح نهج‏البلاغه، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، قم، منشورات مکتبه آیةاللَّه العظمی المرعشی‏النجفی، ۱۴۰۴ ق.
۲. الجزری، ابوالحسن علی بن محمد بن‏الاثیر: اسدالغابه فی معرفه الصحابه، دارالشعب، ۱۹۷۰ م.
۳. الحرّالعاملی، محمدبن‏الحسن: وسائل‏الشیعه الی تحصیل مسائل‏الشریعه، ۲۰ جلد، تهران، مکتبةالاسلامیة، ۱۳۸۳ق.
۴. الحکیمی، محمدرضا، محمد، علی: الحیاة، تهران، نشر الثقافةالإسلامیة، ۱۴۰۸ ق.
۵. الرضی، ابوالحسن: نهج‏البلاغة، «صبحی الصالح»، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۹۵ ق.
۶. الصدر، السیدمحمدباقر: الاسلام یقودالحیاة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
۷. الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی: التوحید، تصحیح هاشم الحسینی الطهرانی، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۹۸ ق.
۸. ــــــ : معانی‏الأخبار، تصحیح علی‏اکبر الغفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش.
۹. الطباطبائی، السیدمحمدحسین: الرسائل التوحیدیه، قم، مؤسسةالنشرالاسلامی، ۱۴۱۷ ق.
۱۰. الطبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن: مجمع‏البیان فی تفسیرالقرآن، تصحیح هاشم الرسولی المحلاتی، قم، مکتبه آیةاللَّه العظمی النجفی المرعشی، ۱۴۱۲ ق.
۱۱. الطبرسی، ابونصر الحسن بن الفضل: مکارم‏الاخلاق، بیروت، دارصعب، ۱۴۰۱ ق.
۱۲. القرضاوی، یوسف: دورالقیم و الاخلاق فی الاقتصادالاسلامی، بیروت، مؤسسةالرسالة، ۱۴۱۷ ق.
۱۳. الکلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب: الکافی، تصحیح علی‏اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۲ ش.
۱۴. المجلسی، محمدباقر: بحارالانوار، تهران، مکتبةالاسلامیة، ۱۳۷۴ ش.
۱۵. المفید، محمدبن محمد بن النعمان: کتاب الأمالی، قم، منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیة، ۱۴۰۳ ق.
۱۶. النوری، میرزا حسین، مستدرک‏الوسایل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‏البیت‏علیهم‏السلام لاحیاءالتراث، ۱۴۰۷ق.
۱۷. الهندی، علی‏المتقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسةالرسالة، ۱۴۰۹ ق.

منبع : خبرگزاری فارس