راگا، چیزی که به اندیشه ها رنگ می بخشد

در زبان سانسکریت عبارتی وجود دارد بدین معنی: «راگا، چیزی است که به اندیشه‌ها رنگ می‌بخشد.» یعنی همان گونه که یک بوم خالی نقاشی می‌تواند با زنگها پوشیده شود ذهن پذیرای بشر هم می‌تواند با صدای یک راگای آرامش‌بخش و خوشایند رنگین شده و تأثیر بپذیرد.
یک راگا، بیان زیبایی‌شناسانه از روح درونی یک هنرمند است و ارائه عمیق‌ترین احساسات و غمها از طریق تنها و ملودیها.
هندیها معتقدند زیبایی راگا ذهن شنونده را به صلح و آرامش رهبری می‌کند و برای او لذت می‌آورد. به عبارت دیگر راگا باید تأثیری بسیار بر شنونده بگذارد. اما نتهای یک راگا به خودی خود هیچ‌ اهمیت یا توانی ندارند. بلکه نوازنده باید همان گونه که آن را آشکار می‌‌کند و گسترش می‌دهد، روح زندگی را در آن بدمد. زیرا همراه هر نت یک بیان و احساس خاص حمل می‌شود که به طبیعت نتها و نوع راگا بستگی دارد. در نتیجه شخصیت و ویژگی یک راگا توسط هنرمند اجراکننده به آن داده می‌شود و به آن (Parna) یا زندگی گفته می‌شود.
در موسیقی هند هیچ ‌وقت نمی‌توانیم بگوییم که یک نوازنده یک راگا را اختراع می‌کند. به عبارتی تعداد راگاهای ممکن تقریباً نامحدود است. طبق محاسبة محققان از ۷۲ گام ما در موسیقی هندی با توجه به حالات مختلف که می‌توانند کنار هم قرار بگیرند می‌توان صدها الگو یا ترکیب متفاوت حاصل کرد که در مجموع هزاران الگوی ممکن از ۷۲ گام مادر به دست می‌آید و اگر حالتهای دیگری از ترکیب نتهای دو گام مختلف حاصل می‌شود نیز مورد توجه قرار بگیرد تعداد راگاها بی‌نهایت خواهد شد. اما در حقیقت، از همة آنها تنها چند صد راگا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
یک راگا نباید با گام، م‍ُد یا کلید خاصی مقایسه شود اگرچه رابطه ترکیبی با هر یک از آنها دارد. راگا یک چهار چوب خاص ملودیک است که توسط یک سنت بنا شده است. راگاها با خواندن آواز یا نواختن سازهای ملودیک قابل اجرا می‌باشند و سازهای سیمی باید بر اساس فواصل صحیح گامی که در هر راگای ویژه استفاده می‌شود کوک شوند. به طور مثال نوازندگان سیتار با جابه‌جا کردن پرده‌های متحرک که روی دسته ساز وجود دارد بدین امکان دسترسی می‌یابند. بین گامی که یک راگا بر اساس آن نواخته می‌شود و کوک ساز رابطة معینی وجود دارد. به ویژه سیمهای طنین (رزنانس) که باید روی نتهای مورد استفادة راگا کوک شوند.
موسیقی هند مانند سیستم بین‌المللی دارای دوازده نیم‌پرده می‌باشد، با این تفاوت که بعضی فواصل کوچک‌تر در طول اکتاوتا ۲۲ فاصله نیز افزایش می‌یابد که ممکن است نواخته شوند. این واحدها به نام میکروتونها یا (Shrutis)نامیده می‌شوند. در تعاریف تئوریک موسیقی هندی یک اکتاو از ۶۶ واحد کوچک‌تر نیز می‌تواند ساخته شود. استفاده از این فواصل کوچک یا همان میکروتونها به وسیلة ترکیبی از زینت، کشش و آرایش نتها به دست می‌آید و یک صدای دائمی از نتهای غیر شفاف شخصیت خاص موسیقی هندی را می‌سازد که در هنگام اجرا مرتب به گوش می‌رسد.
در موسیقی هندوستان دو سیستم گامی جداگانه داریم. سیستم جنوب یا (Mela) و سیستم شمال یا .(That) در موسیقی جنوب ۷۲ گام ابتدایی داریم که از تنوع هفت نت پایه تولید می‌شوند اما در سیستم شمال تنها ده گام ابتدایی وجود دارد.
اساساً هندیها بیشتر سیستم جنوب را دنبال می‌کنند که تقریباً همة راگاها را در بر می‌گیرد. گام در این موسیقی مانند موسیقی بین‌المللی به دو گروه چهار نتی یعنی دوتتراکرد (دانگ) تقسیم می‌شود. دانگ اول یا گروه پایینی شامل: (Sa,ri,ga,ma) است که به نام (Purvanga) یا بازوی اول شناخته می‌شود و دانگ دوم یا گروه بالایی که (Uttaranga)یا بازوی دوم نامیده می‌شود که شامل (Pa,dha,ni,sa) می‌باشد. به طوری که نت «سایی» آخر در فاصلة یک اکتاوریزتر اجرا می‌شود. یک راگا بیشتر روی یکی از دو تتراکرد می‌نشیند و این مسئله به نوعی بیان یا مد آن راگا را معین می‌کند.
هر راگا ساختمان بالارونده و پایین‌روندة مخصوص به خود دارد، همان طور که گام غربی در طول اکتاو از نت پایین به بالایی نواخته می‌شود و دوباره به پایین باز می‌گردد، حرکت بالارونده در راگا (Arohana) و حرکت پایین‌رونده (Avarohana) نامیده می‌شود. همچنین خلاصة عبارتها و حالتهای اصلی قابل تشخیص یک راگا که باعث شناسایی و تشخیص آن از سایر راگاها می‌شود(Pakad) و در بعضی مواقع (Svaroop) نامیده می‌شود.
(Chalan) که به طور تحت‌اللفظی به معنی «حرکت» است مفهوم جزئی‌تری از (Pakad)، (Arohana) ،(Avarohana) دارد.(Chalan) خصوصیت اصلی راگا را در پیوند با ریتم آن معرفی می‌کند. مثل به تأخیر انداختن یک ن‍ُت یا تزئین آن با وقار خاص خودش. راگاها به چند دسته یا (Jatis) تقسیم می‌شوند.(Sampurna) یا هپتاتونیک که از گام کامل هفت‌تایی بهره می‌برد،(Shadava) که شامل شش نت می‌باشد،(Audava) که پنتاتونیک یا پنج نتی است. همچنین راگاها در تقسیم‌بندیهای بیشتری می‌توانند به شش گروه مختلط متفاوت تقسیم شوند که انتخاب شده از سه دسته بالا هستند. به عنوان مثال یک راگای معین ممکن است در ترتیب بالارونده هپتاتونیک باشد و در پایین آمدن پنتاتونیک یا هر کدام از دو نوع دیگر باشد.
بعضی ملودیها ممکن است کمتر از پنج نت ساخته شوند اما اینها در دسته‌بندی راگاها قرار نمی‌گیرند. البته استثنائاتی هم وجود دارد؛ مثلاً در راگای (Malashree) فقط سه نت داریم و در راگای (Bhawant) فقط از چهار نت استفاده می‌شود. علاوه بر تعداد نتها در ترتیب بالارونده و پایین‌رونده، نتها به طور انفرادی ممکن است ساده و بدون ویبراسیون و یا خیلی محکم و خشک اجرا شوند و این غیر طبیعی نیست که یک یا دو نت در حالت پایین‌رونده به شکل کاملاً متفاوتی نسبت به حالت بالارونده اجرا شوند. جدا ازSa یا همان تونیک که ستون اصلی راگا محسوب می‌شود، هر راگا یک نت مهم و قابل توجه دارد که به آن (Vadi) می‌گویند و آن نتی است که در آن راگا بیش از بقیه استفاده می‌شود و بیشتر تأکید روی آن است که از دیرباز به آن «شاه‌نت» می‌گفته‌اند.
بیان و طبیعت این شاه‌نت مهم‌ترین جزء سازندة فرم و حالت راگای مورد نظر خواهد بود. قبلاً اشاره شد که یک راگا بیشتر روی یکی از دو تتراکرد می‌نشیند ولی دو تتراکرد در یک گام در یکدیگر منعکس می‌شوند و به یکدیگر پاسخ می‌دهند. بنابراین یک نت ارتباط‌دهنده به شاه‌نت(Vadi) نیز وجود دارد که در درجة دوم اهمیت قرار دارد که به آن(Samvadi) می‌گویند و در تتراکرد بعدی می‌افتد. (Samvadi) همیشه در فاصله چهارم تا پنجم از (Vadi) قرار می‌گیرد و بیان آن را تقویت می‌کند. نتهای دیگر در یک راگا غیر از (Vadi) و (Samvadi)، (Anuvadi) یا (Assonants) نامیده می‌شوند و تمام نتهای دیگری که خارج از یک گام معین هستند (Vivadi) یا همان دیسونانت نامیده می‌شوند که نباید در راگایی که به آن تعلق ندارند نواخته شوند. اما ممکن است به ندرت یک (Vivadi) در یک راگا به منظور تأثیر ویژه دیسونانس نواخته شود.
طرح ابتدایی‌ای که متن یک راگا را خلق می‌کند و باعث می‌شود که نتها زنده به نظر برسند سیستم تزئین و آرایش آنهاست.
(Gamakas) یا وقار نتها که روشهای متعددی از صداسازی، تزئین و جا انداختن نتهاست در واقع سایه‌های ماهرانه‌ای از یک نت، نوانس ظریف و حرکتهای خاص می‌باشد که شنونده را راضی می‌کند. موسیقی هندی بر اساس کششهای نرم و وقارهای کنترل‌شده شناخته می‌شود که تنوع نامحدودی از این وقارها و زینتها وجود دارد مثل (Kampita) یعنی ارزش، (Ahata) یعنی ساختن بیش از یک نت با یک ضربه و (Tiripa) یعنی بیان کردن یک نت از یک جملة موسیقی که محققان آنها را به روشهای مختلف دسته‌بندی و شماره‌گذاری کرده‌اند.
عامل دیگری که در موسیقی هندوستان قابل توجه است این است که هندیها تکنیک مدلاسیون را به مفهوم غرب به کار نمی‌گیرند. بدین معنی که در هند نت پایه (تونیک) تغییر نمی‌کند و این غیر معمول نیست که یک اجراکننده موسیقی اعم از خواننده یا نوازنده یک تونیک ثابت را برای همیشه با خود داشته باشد.
(بسته به نوع توانایی صدا و یا امکانات سازی که می‌نوازد از نظر فواصل زیر یا بم بودن) که آن نت ثابت Sa نام دارد.
به طور کلی موسیقی هند جزء سیستمهای م‍ُدال می‌باشد. یک م‍ُد یا گام بر اساس روابط بین نت ثابت بنیادین (تونیک) و سایر نتهای دنبال‌کننده در یک گام تعریف می‌شود. در واقع رابطه‌ای که بین نت تونیک و سایر نتهای یک گام وجود دارد تعیین می‌کند که نتها در چه فاصله‌ای قرار دارند. دوم، سوم، چهارم، پنجم و یا غیره ...
به صورت یک اصل کلی، در تمامی ملودیها و آهنگها باید نت تونیک دائماً شنیده شود بدین منظور که نوازنده و شنونده رابطة تونیک را با دیگر فواصل بشنوند. به همین علت است که وجود (Tambura) یا (Tanpura) به عنوان ساز دائمی پس‌زمینه در موسیقی کلاسیک هندی ضروری است. بنابراین تونیک چهارچوب یا بنیاد همة آهنگهای موسیقی هندی است و استادان موسیقی هند بر این باورند که دستیابی به ظرائف و دقائق این موسیقی جز با راهنمایی استاد و نبوغ شخص اجراکننده حاصل نمی‌گردد.
این مقاله با پرسش و بررسی از استادان موسیقی منطقه و بهره‌وری از کتاب «My music, My life» اثر راوی شانکار استاد برجستة موسیقی هندوستان نوشته شده است.

شاهین شهبازی

منبع : سورۀ مهر