حمایت از کشاورزان زمینه ساز توسعه پایدار

یكی از ابزارهای حمایتی دولت برای ایجاد انگیزه میان كشاورزان سیاست خرید تضمینی محصولات كشاورزی است، سازمان مركزی تعاون روستایی در شرایطی كه تولیدكننده قادر به فروش محصول با قیمتی بالاتر از قیمت تمام شده نیست با اعمال این سیاست به یاری كشاورزان می شتابد و چتر حمایتی خود را بر سر كشاورزان می گستراند. هرچند چرخه سیاست های حمایتی این سازمان به منظور تقویت تعاون، توسعه عملیات اقتصادی، بازاریابی، بازرگانی و ارائه خدمات به روستاییان دارای حلقه های مفقوده بسیاری بوده ولی به هر جهت در شرایط بحرانی و تنگناهای مالی كشاورزان به عنوان حداقل حمایت همواره حامی آن ها بوده است. توسعه این حمایت ها نه تنها می تواند سبب افزایش انگیزه كشاورزان برای افزایش تولید را به دنبال داشته باشد، بلكه می تواند زمینه ساز توسعه پایدار در بخش كشاورزی شود.
▪ گفت وگو با «محمدعلی شم آبادی» معاون وزیر جهاد كشاورزی و مدیرعامل سازمان مركزی تعاون روستایی ایران
● آقای دكتر شم آبادی در یك سال گذشته ما شاهد تغییر رویكردی در سازمان مركزی تعاون روستایی بودیم و دیدیم به نوعی خریدهای تضمینی محصولات كشاورزی محدود و گرایش به سمت خریدهای توافقی افزایش پیدا كرد ، آیا این سیاست همچنان ادامه خواهد یافت و علت این تغییر رویكرد چیست؟
▪ برای پاسخ دادن به این پرسش و علت این امر اجازه بدهید كمی به عقب برگردیم، یعنی به زمان تصویب قانون خرید تضمینی محصولات كشاورزی در مجلس كه سال ۶۸ بود، البته این قانون از سال ۷۰ عملیاتی شد.
پس هم اكنون حدود ۱۷ سال از تصویب این قانون می گذرد، بر اساس آمار و تأثیراتی كه این موضوع بر بخش كشاورزی و حمایت از تولید كنندگان كشاورزی داشته و همچنین مرحله بعد از تولید و تحویل گرفتن محصول كه شامل فروش و بازاریابی است، این قانون را می توانیم در دو بعد مورد ارزیابی قرار دهیم. اول بعد حمایتی قانون خرید تضمینی كه دولت را مكلف به حمایت از تولید كننده می كند كه حمایت های لازم را با قیمت گذاری محصولات كشاورزی می كند. پس دولت موظف شد حداقل قیمت هایی را برای خرید محصولات كشاورزی در نظر بگیرد تا كشاورز با آرامش و امنیت به كشاورزی ادامه دهد. خب دولت هم این سیاست را اجرا كرد. پس بدون شك وجود چنین قانونی ضرورت داشته، هرچند كه زمانش تا حدی دیر بوده؛ قبل از انقلاب ما چنین قانونی نداشتیم.
بنابراین خود این قانون از بركات انقلاب به شمار می رود، ولی در عمل این قانون به مرور از اهدافی كه قانونگذار برایش در نظر گرفته بود و اثراتی كه انتظارمی رفت داشته باشد، فاصله گرفت و شرایطی پیدا كرد كه متأسفانه فقط در بعد حمایت حداقل از كشاورز محدود شد. درحالی كه خرید تضمینی باید یك چتر حمایتی باشد كه به كشاورز قدرت مانور می دهد تا این كه محصولش را به آسانی از دست ندهد، در فروش تعجیل نكند و به دلیل مسائل و مشكلات و تنگناهایی كه دارد، مجبور نشود محصولش را ارزان تر از آنچه كه باید، بفروشد. كشاورز باید مطمئن باشد كه جایی هست كه حامی آن باشد و از وی حمایت كند. در واقع تولید كننده باید خیالش آسوده باشد كه می تواند محصولش را در موقع لزوم و با سود مناسب بفروشد، ولی دیدیم كه این مهم عملاً اجرا نشد.
عده ای از خریداران و بیشتر كسانی كه به سراغ كشاورز برای خرید محصولش می رفتند، قانون خرید تضمینی را مبنایی قرار دادند برای مجبوركردن كشاورز به فروش محصولش در محدوده قیمت تعیین شده و به طبع قانون خرید تضمینی نتوانست قدرت مانوری را كه انتظار می رفت، برای كشاورز ایجاد كند، ولی به هر جهت كشاورز همیشه این حمایت حداقلی را داشت، به همین دلیل به مرور كشاورز هم عادت كرد به كیفیت محصولی كه می خواهد به تعاون روستایی تحویل دهد اهمیتی ندهد، چون فكر می كرد به هر حال این دیگر آخر خط است و اگر محصولش را كس دیگری نخرد، ولو هر كیفیتی داشته باشد، می تواند به تعاون روستایی بفروشد. بنابراین مقوله كیفیت از اینجا تحت الشعاع قرار گرفت و متأسفانه ما در بعد كیفیت مشكلات زیادی پیدا كردیم.
از سوی دیگر منابعی كه قانونگذار برای انجام خرید تضمینی اختصاص می داد، خود به مشكل بزرگی تبدیل شده بود.
دولت برای خرید برخی محصولات بویژه گندم یارانه ای را از بودجه اختصاص می دهد، البته همانگونه كه می دانید، متولی خرید گندم، وزارت بازرگانی است كه بدون هیچ دغدغه و مشكلی و بدون این كه چرخه های طولانی مراجعه به بانك ها، اخذ موافقت عقد قرارداد سیر گردش نقدینگی از دولت به سازمان مدیریت، از سازمان مدیریت به بانك مركزی، بانك عامل و از آنجا به دستگاه مباشر را طی كند، در رأس امور است سوی دیگر قضیه سازمان مركزی تعاونی روستایی است كه مباشر خرید است كه بنا به مشكلاتی كه در چرخه مدیریت خرید و فروش محصولات به صورت تضمینی وجود داشته، همواره متحمل ضررهای كلانی شده است.سازمان در سال های گذشته عمدتاً به دلیل اینكه بین زمانی كه محصول را از كشاورز می خرید، تا زمانی كه آن را می فروخت، یك فاصله زمانی وجود داشت، طبعاً محصول از لحاظ كیفی افت می كرد، از ابتدا هم كه كیفیت مطلوب نبود، پس همین مسأله ضرر دوگانه ای را متوجه سازمان می كرد. عرف غلطی كه مرسوم شده بود، این بود كه محصول را ماهها نگه می داشتند و بعد آن را به مزایده می گذاشتند. این زمان های طولانی باعث می شد به لحاظ منابع هم مشكل پیدا كنیم، سازمان از بانك ها تسهیلات گرفته بود و وقتی زمان طولانی می شد، سررسید تسهیلات فرا می رسید و با احتساب این ضررها محصولات چندبرابر ارزانتر به فروش می رفت و اگر سود اندكی هم می ماند، كفاف هزینه های طبعی را بیشتر نمی داد. پس هم دولت ضرر می كرد، هم كشاورز و در عین حال سازمان تعاون روستایی همیشه با بدنامی و گرفتاری های چرخه پیچیده خرید تضمینی مواجه بود، لذا آن خیر و بركتی كه در نفس خرید تضمینی متصور بود، وجود نداشت.
● به نظر شما قانون خرید تضمینی محصولات كشاورزی نیاز به اصلاح دارد؟
▪ اولاً باید بگویم من شخصاً مخالف خرید تضمینی محصولات كشاورزی نیستم. همه جای دنیا برای حمایت از كشاورز، قانون حمایتی دارند، بنابراین قانون حمایت از كشاورزان و تولید كنندگان كشاورزی یك نیاز برای بخش كشاورزی است، این قانون باید باشد، البته باید اصلاحاتی در این قانون انجام شود.
● كدام بخش ها نیاز به اصلاح دارد؟
▪ بخش منابع، بخش قدرت مانور مباشر، اعمال كیفیت در خرید از جمله موارد اساسی است كه در قانون خلأ دارد، اگر این مسائل حل شود، به نظر من قانون خرید تضمینی محصولات كشاورزی می تواند قانون خوبی باشد، ولی به لحاظ عرفی و دستاوردهایی كه داشته، اكنون دیگر این قانون از حیض انتفاع و از آن اهداف مورد انتظار خارج شده است.
● پس این تغییر سیاست های سازمان هم بر اساس همین تفكر صورت گرفته است؟
▪ از سال گذشته و با تحویل سازمان، كارهای كارشناسی گسترده ای انجام شد و با یك واقع بینی به این نتیجه رسیدیم كه باید در برخی سیاست ها تجدید نظر كنیم و بلافاصله به موازات انجام وظیفه در حوزه خریدهای تضمینی، خریدهای توافقی را با زعفران شروع كردیم و در واقع زعفران نخستین محصولی بود كه تحت حمایت مستقیم و غیر مستقیم دولت قرار گرفت و از این طریق شبكه های تعاونی روستایی ایران، اتحادیه تعاون روستایی خراسان رضوی و اتحادیه تعاون روستایی خراسان جنوبی قراردادهایی با بانك بسته شد. مانند همه مشتریان دیگر، تسهیلات بانكی با همان كارمزد متعارف سایر مشتریان گرفته شد. البته مقرر شد همانگونه كه در دیگر بخش ها هم چنین است، در صورتی كه گواهی صادرات از سازمان توسعه تجارت و وزارت بازرگانی گرفتیم، كارمزد این تسهیلات یك رقمی شود. در واقع بانك كشاورزی این قول را به ما داد كه اگر هر مقدار از زعفران صادر شود، برای آن مقدار نرخ سود تك رقمی شود.
در نهایت همانگونه كه می دانید، خرید توافقی زعفران خوشبختانه با موفقیت انجام شد و بسیار تأثیرگذار هم بود، گرچه از ابتدای شروع كار خرید توافقی زعفران با مخالفت های زیادی روبرو بودیم، موافقان ما كشاورزان و تولید كنندگان مظلوم مهجوری بودند كه سالیان سال مورد بی توجهی و غفلت صادر كنندگان، تجار و خریداران زعفران حتی برخی دستگاهها و سازمان هایی قرار گرفته بودند.
همانگونه كه می دانید، در بازار زعفران هیچ سامانی وجود نداشت، همیشه تعدادی تاجر وجود داشتند كه زعفران را سال به سال ارزانتر می خریدند.
● منظورتان همان دلالان زعفران ایران به اسپانیا هستند؟
▪ همه خیر، چون در میان آنها آدم های شریفی هم وجود داشتند كه عرق ملی و دینی دارند. بهتر است بگوییم خریداران و تجاری كه در میان آنها آدم های بی توجه هم بودند و جریان و روند عمومی این شد كه در حقیقت چند سال از جیب كشاورز و از سهم كشاورز و از قیمت واقعی محصول كشاورز ارزان فروشی كردند، رقابت منفی به راه انداختند و اسپانیا و خریداران دوبی را خوشحال كردند. به هر حال در بخش زعفران تشكل هایی بودند كه متأسفانه قدرت لازم برای ساماندهی بازار را نداشتند، چون اگر قدرت داشتند، باید می آمدند در عرصه و اجازه نمی دادند این اتفاق ها بیفتد كه به زعم آنها، دولت وارد عرصه شود. به هر جهت سازمان تعاون روستایی وارد عرصه شد و در عین حال برخی اعتراض ها بلند شد كه دولت دخالت كرده، درحالی كه ما فقط به عنوان سیاستگذار، راه را نشان دادیم. این نكته را هم باید اضافه كنم كه رئیس جمهور نیز در جشنواره زعفران در قائن در نخستین سفر استانی دولت، حمایت خود را از این سیاست اعلام كردند و ما هم كه خود را مكلف به تبعیت از دستور و ابلاغ ریاست محترم جمهوری و وزیر جهاد كشاورزی می دانستیم، این طرح را با جدیت دنبال كردیم. در كارگروه زعفران كه در دفتر وزیر تشكیل شد و اعضای آن عبارت بودند از نمایندگان وزارت امور خارجه، تولید كنندگان، صادر كنندگان زعفران و استانداران دو استان، ساعت ها بر روی طرح بحث و بررسی شد و همگی اتفاق نظر داشتند كه باید سریعاً اقدامی شود و به این ترتیب ما وارد كار شدیم.
● با این سیاستی كه شما اعمال كردید، چه تغییری در بازار رخ داد؟
▪ در سال گذشته قیمت هر كیلو زعفران ممتاز زیر ۲۰۰ هزار تومان و به طور میانگین برای انواع آن ۱۸۰ هزار تومان بود، به گفته خود تجار و دست اندركاران زعفران قیمت این محصول در ۶ سال قبل در حد ۴۰۰ هزار تومان بوده كه به مرور روند نزولی طی كرده تا جایی كه این قیمت در سال گذشته به زیر ۲۰۰ هزار تومان رسیده بود. ما در قالب خرید توافقی قیمت پایه هر كیلو زعفران ممتاز را ۳۲۰ هزار تومان اعلام كردیم، البته چند درجه پایین تر از ممتاز را هم تحویل می گرفتیم، ولی مبنای تعیین كیفیت را بر عهده آزمایشگاه گذاشتیم.
● كیفیت به عنوان یك شاخص اصلی مطرح بود؟
▪ بله و این مسأله ای بود كه سال ها به آن توجه نمی شد و با وجود این كه سال اول بود، ما خیلی جدی برخورد كردیم و گفتیم آقای كشاورز این محصول برای صادرات است و شما باید به جنبه صادراتی محصول توجه كنید، لذا شما موظفید در این بعد به ما و به خودتان كمك كنید و دیدید كه كشاورزان هزینه ای را تقبل می كردند، توی صف می ایستادند تا محصولشان را برای آزمایش تحویل بدهند.
بر این اساس، ما حتی بیش از ۷ تن زعفران به كشاورزان عودت دادیم، ولی در عوض توانستیم ۴۵ تن زعفران با كیفیت تحویل بگیریم.● این آزمایشگاه زیر نظر وزارت جهاد كشاورزی بود؟
▪ این آزمایشگاه بر مبنای معیارهای بین المللی و ابلاغ شده از سوی مؤسسه استاندارد فعالیت می كرد.
در مرحله فروش نیز به تجار اعلام كردیم بیایید وارد كار شوید، زعفران را بخرید، صادر كنید و منافعش را هم خودتان ببرید، ولی متأسفانه كسی پا جلو نگذاشت و به نظر می رسید كه همه در یك حالت انتظار هستند.
● به چه دلیل؟
▪ شاید به این خاطر كه می خواستند ما در این مرحله موفق نشویم یا تردید داشتند كه چه اتفاقی می خواهد بیفتد یا فكر می كردند دولت بناست شعاری بدهد و برود به هر صورت ما صادقانه از تجار و صادر كنندگان خواستیم پیشقدم شوند تا با هم كار صادرات را انجام دهیم، ولی متأسفانه آنها استقبال نكردند و در نهایت سازمان تعاون روستایی نمایندگانی را به اسپانیا و دوبی برای بازاریابی مستقیم اعزام كرد، البته ذكر این نكته ضروری است كه بازاریابی محصولات كشاورزی جزو وظایف چند ده ساله سازمان تعاون روستایی ایران است كه متأسفانه هیچ وقت ساماندهی نشده است. به هر صورت بازاریابی انجام شد، بخشی را خود اتحادیه ها صادر كنند، بخشی را هم همان تجاری كه دچار تردید بودند. كف قیمت در سال گذشته ۳۲۰ هزار و سقف قیمت ۳۹۰ هزار تومان تعیین شده بود.
● چند درصد زعفران تولیدی ایران صادر می شود؟
▪ ۸۵ درصد.
● از این ۴۵ تن چه مقدار به صورت بسته بندی و چه مقدار به صورت فله ای صادر شد؟
▪ متأسفانه بحث بسته بندی در زعفران به دلیل رویه های نادرست و رویكردهای سنتی كه بدان اشاره شد، در گذشته كمتر مورد توجه قرار گرفته بود، ولی در سال های اخیر خوشبختانه تعدادی از دست اندركاران زعفران اقدام به ایجاد سیستم های بسته بندی و تا حدودی فراوری كرده اند، هرچند این ظرفیت محدود است، ولی مهم این است كه كار شروع شده است. در سال های قبل شما حداكثر بسته بندی را كه در بازار داخلی می توانستید ببینید در حد همین بسته بندی های سوغات بود و در نهایت در سال های قبل تنها حدود ۴ تا ۵ درصد زعفران ایران به شكل بسته بندی مناسب صادر می شد و مابقی بیشتر به شكل بسته های ۱۰ كیلویی و ۲۰ كیلویی بود، البته ما در سال گذشته ناچار بودیم زعفران را به این صورت صادر كنیم.
ما در بحث تولید و صادرات زعفران نه قصد انتفاع داشتیم و نه به دنبال انجام كار از سوی سازمان تعاون بودیم تنها نیت مان حمایت از تولید كنندگان بود و بنا را براین گذاشته بودیم كه این كار را انجام دهیم حتی اگر به قیمت دور ریختن كل محصول تمام می شد، وزیر جهاد كشاورزی هم قولش را داده بود، ولی خب وقتی زعفران بازار خود را داشت نیازی به این كار نبود.
● آقای دكتر همانگونه كه مستحضرید ارزش افزوده زعفران ایران عمدتاً نصیب كشورهای دیگر از جمله امارات و اسپانیا می شود، شما برای جلوگیری از این مسأله و بازاریابی مستقیم زعفران چه برنامه ای دارید؟
▪ آنچه وظیفه وزارت بازرگانی و سازمان توسعه تجارت در همه حوزه ها و بخصوص كشاورزی است، این بود كه آنها برنامه مدونی دارند و البته زعفران هم می تواند مشمول آن باشد.
در واقع ما بنا نداریم در حوزه وظایف آنها وارد شویم. ولی به عنوان سازمانی كه با یك شبكه گسترده تعاونی روستایی و كشاورزی در ارتباط است، براساس وظیفه خود را متعهد می دانیم كه وظایف بازرگانی و بعد از تولید مانند فرآوری، بسته بندی و فروش را انجام دهیم.
● برنامه خرید توافقی زعفران در سال جاری اجرا شد؟
▪ امسال نیز ما همه شرایط را برای خرید توافقی زعفران آماده كرده بودیم، قیمت پایه را نیز ۳۹۰ هزار تومان تعیین كردیم، مراكز خرید هم آماده خرید این محصول بودند. ولی متأسفانه خریداران زعفران با دستپاچگی و قبل از اینكه هرگونه زعفرانی به برداشت برسد تبلیغات گسترده ای را شروع كردند مبنی بر اینكه آنها زعفران را با قیمت بالاتر و در حد ۴۰۰ هزار تومان می خرند همین موجب سیر صعودی قیمت زعفران شد و در مقاطعی این قیمت حتی تا ۷۰۰ هزار تومان نیز رسید ولی در هفته گذشته این قیمت در حدود ۵۵۰ تا ۵۶۰ هزار تومان بود.
به هر حال تجار زعفران برخلاف سال های گذشته كه این محصول را ارزان می خریدند، امسال به خرید گران آن رو آوردند.
● به نظر شما افزایش قیمت زعفران چه ضرری می تواند داشته باشد؟
▪ ببینید، ما دنبال سود منطقی برای كشاورز هستیم. تجربه ثابت كرده است اگر هر محصول نوسان قیمت زیاد داشته باشد هیچ گاه نه به نفع مصرف كننده است ونه تولید كننده.
● شما امسال خریدی انجام ندادید؟
▪ خیر، در واقع این تجار بودند كه بر مبنایی كه ما پایه گذاری كرده بودیم خرید را انجام دادند، هرچند بهتر بود خرید در همان محدوده ۳۹۰ هزار تومان و نهایت با ۱۰ تا ۲۰ هزار تومان و حتی ۵۰ هزار تومان بالاتر انجام می شد و ما هم اگر نیاز بود، خرید می كردیم.
ببخشید من جواب سؤالم را نگرفتم پس به ترتیبی كه شما گفتید هیچ گونه خریدی انجام ندادید؟
بله همین گونه است در واقع قیمت آنقدر بالا رفته بود كه دیگر دلیلی برای حضور ما در بازار نبود. چون ما بنای خرید و فروش كه نداریم بلكه هدفمان تنها حمایت است.
● ولی به نظر می رسد كه كشاورزان سود بیشتری نصیب شان شده است، اینطور نیست؟
▪ خیر در واقع همانطور كه قبلاً گفتم، این نوسان قیمت نه به نفع مصرف كننده است نه تولید كننده، و ما به طور جدی به خریداران زعفران، اتحادیه ها و صنف های مرتبط توصیه می كنیم كه منافع ملی كشور، منافع این محصول و خودشان را در درازمدت ببینند. بدون شك این حركت های جذر و مدی، یك روز ارزان خریدن و یك روز گران خریدن به ضرر بازار زعفران است. ما در دیداری كه با خریداران اسپانیایی زعفرانمان داشتیم آنها هم همین مسأله را مطرح می كردند و می گفتند دغدغه و مشكل ما نوسان قیمت در بازار شما است در واقع آنها نسبت به خود قیمت بحثی نداشتند، بلكه می گفتند آنچه ما را نگران می كند اول بحث نوسان قیمت و دوم محیط نا آرام و غیر قابل اطمینان بازار است. و البته حق هم با آنها بود.
وقتی مشتری هر هفته با یك قیمت رو برو شود طبیعی است كه اطمینان را از دست می دهد، پس ما بازار خارجی را به این شكل و با این رقابت منفی چه درگران خریدن و چه در ارزان خریدن حتماً از دست می دهیم و با این رویه محیط را در بازار بین الملل علیه خودمان می كنیم.
● آقای دكتر چندی پیش شایعاتی مبنی بر محدودیت بازار های هدف زعفران ایران از سوی برخی كشورها مطرح شد، این موضوع تا چه حد صحت دارد؟
▪ ببینید این شایعه نه پایه و اساسی داشت و نه مستنداتی گفته می شد كه ایتالیا، اسپانیا و یونان دست به یكی كرده اند كه زعفران ایران را نخرند. ببینید این كشورها مصرف كننده صرف هستند و از سوی دیگر زعفران سیب زمینی نیست كه ۳ ماه بشود آن را به عمل آورد و به بازار عرضه كرد. پس برای ۲ برابر كردن تولید زعفران برنامه لازم است.
وقتی این كشورها خودشان مصرف كننده صرف زعفران هستند چگونه می خواهند آن را تحریم كنند، مگر این كه خودشان را از مصرف آن محروم كنند. وقتی اصل تولید زعفران در دست ایران است این امكان وجود دارد در ظرف ۵ سال بتوانند تولید شان را بالا ببرند ولی این طرح در كوتاه مدت عملی نیست.
● چند درصد زعفران دنیا را ایران تأمین می كند؟
▪ ما بیش از ۸۰ درصد زعفران دنیا را تأمین می كنیم.
● چندمین تولید كننده هستیم؟
▪ ایران نخستین تولید كننده زعفران دنیا است.

گفت وگو: زهره افشار

منبع : روزنامه ایران