چه کسی «آمار» شما را می گیرد

روز اول آبان ماه هر سال، روز آمار و برنامه ریزی نامگذاری شده است. به این مناسبت بازاندیشی به اهمیت مقوله آمار در زندگی اقتصادی و اجتماعی ایران ضروری است. نخستین تلاش ها برای تهیه آمار به شکل جدید در ایران را به دوران صدارت میرزاحسین خان سپهسالار در دوران حکومت ناصرالدین شاه نسبت می دهند. کما این که تاریخ نگاران ایران باستان بر داشتن و تهیه آمار توسط حکام هخامنشی برای رتق و فتق امورشان تأکید می کنند. نتایج به دست آمده از خواندن الواح تخت جمشید حکایت از آمارهایی دارد که پادشاهان برای اداره امور حکومتی بدان نیاز داشتند. این مسأله خود گویای اهمیت آمار از دورترین دوره های تاریخ تا امروز است. مقوله ای که ارزش آن روزبه روز بیشتر می شود. به طوری که دنیای جدید را جهان آمار و احتمالات نام نهاده اند.
این گزارش ضمن تعریف آمار نگاهی تاریخی به پیدایش و اجرای آمارگیری در ایران معاصر دارد.
بدون آمار و اطلاعات دقیق برنامه ریزی نوعی «انشای» اقتصادی یا توسعه ای است که نمود عینی و عملی نخواهد داشت. مبنا و زیربنای هر نظام اقتصادی فعال آمارهای دقیق و قابل اتکاست. آمارها براساس مدل ها به دست می آیند و مدل ها ساخته ذهن ریاضی گونه است. اختلاف در آمار هم نشانه ضعف برنامه و هم گویای ناکارآمدی آماری است. لذا ضروری است که آمارها از مرکزیت فکری، برای طراحی و اجرایی، برای یکدستی، برخوردار باشند. نمی شود به برنامه ریزی فکر کرد اما به آمار نیندیشید و نمی شود در مورد همه چیز برنامه داشت ولی در مورد «آمار» برنامه نداشت. آمار هم برنامه است و هم «با» برنامه. در این راستا آن که با آمار سخن می گوید و به آمار می اندیشد از دقت و وضوح بیشتری بهره مند است، اما سؤال این است که آمار چیست و از کجا آمده است.
● آمار چیست
کلمه آمار (statistics) از کلمه (state) به معنی دولت گرفته شده است و در قدیم، منظور از آمار و اطلاعات مورد نیاز دولت ها برای گرفتن مالیات و سربازگیری و سایر امور مربوط به کشورداری و سیاست بوده است. امروزه به تمامی اطلاعاتی که به صورت عدد و رقم از موضوعات مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در جداول با تعریف مشخص و طبقه بندی گویا بیان شده باشد اطلاعات آماری یا آمار گفته می شود و به مجموعه این جداول آمارنامه اطلاق می شود. مفهوم دیگر کلمه آمار، علم آمار است که اصول و روش جمع آوری اطلاعات آماری، نمایش دادن آنها و تجزیه و تحلیل و استنتاج آماری را مورد بحث قرار می دهد. به کمک علم آمار می توان مشاهدات یا نتایج اندازه گیری های مربوط به حوادث مختلف را مورد مطالعه و بررسی قرار داده و قوانینی را که این حوادث از آنها پیروی می کنند معلوم کرد.
به عبارت دیگر، آمار یک علم اجتماعی مستقل بوده، جنبه های کمی نمودهای اجتماعی توده ای را در ارتباط با کیفیت آنها با هم مطالعه و بیان مقداری نظم های مربوط به نمودهای اجتماعی را در شرایط معین مکانی و زمانی مطرح می کند. آمار جنبه های کمی تولید اجتماعی را توأم با نیروی انسانی و مناسبات تولید و نمودهای زندگی فرهنگی و سیاسی جامعه بررسی می نماید. آمار همچنین تأثیر عوامل طبیعی و تکنولوژی را روی تغییرات مقداری زندگی اجتماعی و تأثیر رشد و توسعه تولید اجتماعی را بر شرایط طبیعی زندگی جامعه، مطالعه می کند.
● تأثیر آمار بر نظم زندگی
تجربه نشان داده در جامعه انسانی کمتر کاری با نظم انجام می گیرد، مگر آن که اطلاعات لازم و کافی از جوانب مختلف آن کار در اختیار باشد. به همین لحاظ میزان قدرت اتخاذ تصمیم بهینه در جوامع پیشرفته بستگی به عواملی دارد که از جمله مهم ترین آن عوامل در اختیار داشتن آمار و اطلاعات صحیح و بهنگام است. در واقع هنگامی در جهت تأمین منافع ملی قادر به برنامه ریزی هستیم که آمار و اطلاعات در زمینه امکانات بالقوه و بالفعل فراهم آمده باشد. در هر جامعه ای که توان علمی بالاتر و اطلاعات بیشتری وجود داشته باشد، قدرت تصمیم گیری نیز افزایش می یابد و با انجام برنامه ریزی ها شرایط زندگی بهتری فراهم می شود. در کمتر رشته ای از علوم و فنون است که آمار کارآیی نداشته باشد. نقش و وظیفه آمار این است که همچون چراغی باشد برای روشن کردن نقاط تاریک تصمیم گیری. آمار امکان تصمیم گیری صریح و بی ابهام را برای فرد تصمیم گیرنده فراهم می کند، نتایج تهیه و تولید آمار جامعه را قادر می سازد تا به قضاوت بنشیند که در مورد مسأله مشخصی نسبت به مقطع زمانی معین پیشرفت، توقف و یا عقب رفتگی حاصل شده است.
ژ دسته بندی آماری
تمامی آمارهای موجود در دستگاه ها و اداره ها به ۳ دسته عمده تقسیم می شوند.
الف) آمارهای ثبتی مانند آمارهای دانش آ موزان، بهداشت و درمان و ثبت احوال که نتیجه فعالیت های نهاد اجرایی هستند.
ب) آمارهای موضوعی و پژوهشی که معمولاً به صورت موردی و براساس نیاز دستگاه خاصی اقدام به تهیه آنها می شود. مانند آمارهای هزینه زندگی، آمارهای مربوط به آزمایش و اصلاح بذر.
پ) آمارهای عمومی، این نوع آمار در چارچوب فعالیت های دستگاه ها قرار ندارند و شامل اطلاعات لازم از تمامی جوامع آماری کشور است، مانند آمارگیری های نفوس و مسکن، کشاورزی، صنعت و معدن.
● با آمار چه کنیم
قدم اول در فرآیند برنامه ریزی تهیه اطلاعات و آمار از تمامی امکانات بالقوه و بالفعل کشور در تمام بخش های اقتصادی ـ اجتماعی ـ فرهنگی کشور است. بدون وجود اطلاعات صحیح و جامع و به دنبال آن تحلیلی متقن و علمی از این اطلاعات حرکت در راه برنامه ریزی و کار تهیه برنامه امری محال و غیرممکن است و مانند حرکتی است که یک نابینا در جاده ای پر از چاله و چاه و دست انداز دارد. همان طور که این شخص هیچ گاه به مقصد نمی رسد این چنین برنامه ریزی نیز به حال مملکت نه تنها مفید نخواهد بود بلکه ضرر و زیان فراوانی را هم دربرخواهد داشت.
● آمار ایرانی
مسأله آموزش و تولید آمار و اطلاعات با صدور دستورالعمل جامع آمارگیری همگانی و سرشماری از تمامی منابع مالی کشور، نخستین بار در زمان صدارت میرزاحسین خان سپهسالار در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار مطرح شده است. پس از انقلاب مشروطیت نخستین آمارگیری مربوط است به یک ممیزی که جهت وصول مالیات از املاک منطقه ورامین در ۱۲۹۴ ه.ق طبق اصول علمی صورت گرفت. دومین رویداد سرشماری عمومی در سال ۱۳۰۱ ه.ش بود که توسط اداره احصائیه بلدیه (شهرداری تهران) تحت عنوان نخستین سالنامه احصائیه شهر تهران منتشر شد و متعاقب آن دومین سالنامه احصائیه شهر تهران به صورت جامع تر و در ۱۰ فصل حاوی آمارهای مفیدی راجع به تهران در طی سال های ۱۳۰۴ الی ۱۳۰۸ در آذرماه ۱۳۱۰ شمسی منتشر گردید. با توجه به اهمیت روز افزون آمار و پراکنده بودن مراکز تهیه آمار نیاز به وجود اداره ای مستقل که بتواند به امر جمع آوری آمارهای مختلف بپردازد کاملاً مشهود گردید، لذا در سال ۱۳۰۳ ه . ش اداره ای به نام احصائیه و سجل احوال وابسته به وزارت داخله (کشور) تشکیل و شرح وظایف آن در ۶ ماده و ۲۰ بند به تصویب هیأت وزیران رسید.
پس از آن در سال ۱۳۰۷ ه . ش شورای رسمی و دایمی آمار، مرکب از نمایندگان وزارتخانه ها و به مرکزیت وزارت کشور تشکیل شد، ولی اقدام خاصی صورت نپذیرفت. تا این که در سال ۱۳۱۴ نظامنامه شورای عالی آمار تنظیم و براساس ماده اول آن، نمایندگان تمامی وزارتخانه ها و ادارات مستقل دولتی، به موجب حکم وزارت کشور به عضویت شورای عالی آمار، منصوب و موظف به جمع آوری و تحصیل آمار و اطلاعات لازم از تمام مبادی و منابع کشور شدند. اداره کل آمار و ثبت احوال وقت نیز، تنها به ثبت وقایع چهار گانه (تولد، فوت، ازدواج وطلاق) می پرداخت تا آن که در سال ۱۳۱۸ قانون سرشماری از تصویب مجلس شورای ملی گذشت.
در سال ۱۳۳۱ موافقتنامه ای بین سازمان برنامه، وزارت کشور و «اصل چهار» به امضا رسید که به موجب آن صندوق مشترک سازمان همکاری آمار تشکیل شد و قانون جدید آمار و سرشماری از تصویب مجلس گذشت و «اداره آمار و سرشماری» به عنوان واحدی از اداره کل آمار و ثبت احوال تأسیس شد و آغاز به کار نمود. ولی به دلیل کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و وقایع سیاسی دیگر، تحرک و تفکر عمیقی که در ارتباط با آموزش و تولید آمار صحیح به وجود آمده بود تا اوایل سال ۱۳۳۴ یا به کندی گرایید و یا متوقف شد. در تیرماه ،۱۳۳۴ اداره آمار و سرشماری از اداره کل آمار و ثبت احوال جدا و به «اداره آمار عمومی» تغییر نام یافت. به دنبال این تحول قانون آمار و سرشماری با سازمانی جدید در ۱۳۳۴ از تصویب مجلس گذشت و در ماده یک این قانون منظور از تأسیس اداره آمار عمومی، جمع آوری و تمرکز آمارهای متنوع اجتماعی، اقتصادی، کشاورزی، فرهنگی، بهداشتی و اجرای آمارگیری نفوس و کشاورزی ذکر شد. به منظور هماهنگی و همکاری کامل اداره آمار، وزارتخانه ها و مؤسسه ها و ادارات دولتی و بانک ها، رؤسای آمار آن دستگاه ها از طرف اداره آمار عمومی، تعیین و منصوب می شدند تا در جمع آوری آمارهای مربوط، بر طبق اصول علمی، اقدام نمایند.
نخستین سرشماری عمومی نفوس کشور، از دهم آبانماه ۱۳۳۵ به مدت ۱۰ روز به وسیله اداره کل آمار عمومی به مرحله اجرا گذاشته شد. اداره آمار عمومی از ابتدای سال ۱۳۴۰ با برخورداری از یک موقعیت سازمانی مطمئن و ویژه به عنوان سازمان مستقل و وابسته به وزارت کشور رسمیت یافت و عملاً امکانات اجرایی بیشتری برای آن فراهم شد. هر چند این سازمان در سال ۱۳۴۲ موفق به اجرای سرشماری صنعت گردید و در پی آن به آمارگیری نمونه ای گسترده در زمینه نفوس و بودجه خانوار روستایی مبادرت ورزید، لیکن در قالب سازمانی موجود و امکانات محدود مالی و پرسنلی خود، قادر به تأمین نیازهای آماری کشور نبود و نمی توانست پاسخگوی درخواست های روزافزون سازمان های اقتصادی و اجتماعی کشور در ارائه اطلاعات آماری باشد. بدین لحاظ دولت بر آن شد که با تغییر ساختار سازمانی اداره کل آمار عمومی و پیش بینی امکانات لازم برای آن، موجبات تهیه و تولید بهتر اطلاعات آماری و توسعه مناسب تر علم آمار را فراهم آورد. بنابراین لایحه تأسیس مرکز آمار ایران توسط دولت تهیه و در سال ۱۳۴۴ به تصویب مجلس رسید که به موجب ماده یک این قانون، اداره کل آمار عمومی از وزارت کشور جدا شد و به عنوان «مرکز آمار ایران» وابسته به سازمان برنامه تغییر نام داد. مرکز آمار ایران در شهریورماه سال ۱۳۴۴ رسماً تأسیس گردید و از هشتم تا بیست و هفتم آبان ماه ۱۳۴۵ سرشماری عمومی نفوس و مسکن را به انجام رسانید.
در سال ۱۳۴۶ مؤسسه آموزش عالی آمار به ریاست دکتر عباسقلی خواجه نوری، بنیانگذار و مروج آمار کاربردی در ایران تأسیس شد که پس از چند سال فعالیت آموزشی از مرکز آمار جدا شده و با نام مؤسسه آموزش عالی آمار و انفورماتیک به طور مستقیم زیر نظر وزارت علوم و آموزش عالی قرار گرفت.
مرکز آمار ایران با همکاری بازوهای اجرایی خویش در سطح استان ها که با نام منطقه آماری فعالیت می کردند علاوه بر اجرای طرح های آماری گوناگون سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۵۵ را به مرحله اجرا گذاشت و از اوایل دهه ۱۳۶۰ مناطق آماری استان ها در دفاتر سازمان برنامه استان ها ادغام شده و به عنوان یکی از معاونان سازمان برنامه استان امور محوله از مرکز آمار را به مرحله اجرا در آوردند. از سال ۱۳۶۰ تاکنون مرکز آمار ۳ آمارگیری مهم نفوس و مسکن در سال های ۱۳۶۵؛ ۱۳۷۵ و ۱۳۸۵ را به مرحله اجرا درآورده همچنین ظرف این مدت صدها طرح آماری و سرشماری در زمینه مسائل مختلف اجتماعی و اقتصادی را اجرا کرده است.

سیدجواد سیدپور

منبع : روزنامه ایران