هویت شهری در هجوم بی نظمی

شهر در تردید و دو دلی هایش وسیع است. در زایش بی شمار آلودگی های بی ترحمش وسیع است. تهران در راز های مهیبش، در خودروهای هزار رنگ اش، در دلتنگی های مردمش وسیع است. قانونش به همه ایران سرایت كرده است. بی عدالتی اش تقسیم همگان شده است. در این جا همه آدمیان به حال خود واگذاشته شده اند تا بسته به میلشان، خوش قلب یا سنگدل باشند، بی رحم یا بزرگوار باشند.
تهران در ساختمان های بی شمارش وسیع است. وسعت این مناظر در چشم عابران پیاده شهر، چیزی جز بازنمایی روح عصیان زده ما نیست. شهر بی نظم شده است. ساختمان هایش، خودروها و خیابان هایش همه از نظمی آشنا در پیكره ای نامأنوس سخن می گویند. انسان ها از تأویل خاطرات خویش ناتوانند.
آشكارا حق به جانب قویترین است. ما از نجات خویش ناتوانیم. چه آنجا كه آخرین نفس هایش را به شماره میان دم و بازدم رها می كنیم، چه آن گاه كه زیستن را زیر سرماوگرما با لقمه ای نان معاوضه می كنیم. ما نسل بشر را در عقل معاش تبدیل به شماره كرده ایم. شاید از این روست كه خاموشی هیچ پرنده ای ذهنمان را به هم نمی ریزد و گفتارمان را قطع نمی كند. تهران در این شرایط بر استمرار و بازتولید خود تأكید می كند. آنچه در این پیكره هویت شهری نام می گیرد، كمتر نشانه ای از هویت منسجم و زیبایی شهر های كهن ما را با خود دارد. همان هویتی كه نقش آن در آجر های بی شمار بنا های كهن به یادگار مانده است.
شهر ما این روزها در تجمع دود و آلودگی همه گونه نقشی را تجربه می كند. نشانه های این تجربه از اتاق خانه ها گرفته تا نقش خیابان ها توزیع شده است. در این تراكم هزار رنگ، معماری ساختمان ها و خیابان ها جلوه های متفاوتی به خود گرفته است.
با این همه در معماری امروز تهران نشانه ای كم رنگ از معماری كهن ایرانی- اسلامی به چشم می خورد. شاید از این روست كه بسیاری از كارشناسان معماری از بی هویت بودن معماری شهر ما گلایه می كنند. ارزش افزوده مسكن و زمین نیز در این میان تأثیر گذاشته تا امید تغییر به كمترین حد خود برسد. به اعتقاد بسیاری از كارشناسان كمتر كسی حاضر است در بنای خود كار هنری انجام دهد. افزایش هزینه در كنار عنصری مهم به نام بساز و بفروشی در شهر پر تراكمی چون تهران ذوق و سلیقه را به نفع سود بیشتر برای همیشه كور كرده است. برای آن كه ساختمانی می سازد تا از طریق فروش آن پولی دریافت كند چه اهمیت دارد كه بنای ساخته شده از فلان عناصر زیبایی شناسی برخوردار باشد. قصه به همین جا ختم نمی شود. با گذری ساده در خیابان های تهران و دقیق تر شدن در جلوه های بصری این شهر می توان اوج هنر كیچ را تماشا كرد.
استفاده از نماد های نامرتبط در معماری میادین شهر، هجوم بی ضابطه انواع و اقسام تابلو های تبلیغاتی، پیاده رو های ناموزون، همه و همه دست در دست هم معماری فضای عمومی شهر را به سمت یك نوع فضای التقاطی بی نظم و ناموزون سوق داده اند. این در حالی است كه به گفته دكترایرج كلانتری یكی از بزرگان معماری ایران بسیاری نیز با بد فهمی از معماری ایرانی- اسلامی، چنین پنداشته اند كه باید این نوع معماری را تنها در ظاهر ساختمان نشان دهند. حال آن كه معماری اصیل ما به سبب ارتباط آن با فرهنگ اشراقی از نوعی درون گرایی خاص برخوردار بوده كه راز آمیزی در شكل درونی ساختمان از اصول بدیهی آن به شمار می آمده است.
● معماری، فرهنگ و هویت
در چنین وضعی چگونه می توان به معماری امروز شهر نگریست. معماری در این تلقی سوق دادن تمامی جلوه های بصری به آن سمت و سویی است كه با ورود به عرصه عمومی امكان تشخیص آن از سایر شهر ها وجود داشته باشد. به عبارتی عوامل تأثیر گذار بر معماری یك شهر كدامند . به عقیده دكتر «حسین سلطان زاده» عضو هیأت امنای انجمن مفاخر معماری ایران، عوامل و پدیده های گوناگون و متنوعی در شكل دهی به فضا های معماری نقش دارند كه مصالح و سازه، ساده ترین و نخستین عامل آن به شمار می آید. وی می گوید: «پدیده های محیطی، خصوصیات كاركردی و جنبه های زیبایی شناسانه از دیگر عوامل مؤثر در شكل یابی فضا های معماری هستند.
فرهنگ نیز از دیگر عوامل مهم در چگونگی شكل گیری فضا های معماری به شمار می آید؛ البته نقش فرهنگ در شكل گیری همه انواع فضا های معماری یك سان نیست. فرهنگ را در یك تعریف بسیار كلی می توان مجموعه ای از اعتقادات، باور ها، سنت ها و الگو های رفتاری و نیز مجموعه ای از دانش، اطلاعات و ادبیات مكتوب و شفاهی یك جامعه تلقی كرد و آن را از تمدن كه در این تعریف مجموعه ای از دستاورد های مادی جامعه است، متفاوت دانست؛ بدین ترتیب فرهنگ به عنوان دارایی و دستاورد های غیرمادی همواره بازتاب هایی مستقیم و غیرمستقیم بر تمدن یا دارایی و دستاورد های مادی جامعه و از جمله بر فضا های معماری و شهری داشته است.»
به گفته دكتر سلطان زاده بازتاب فرهنگ در فضا های معماری و شهری به صورت های گوناگون پدیدار می شود كه برای نمونه می توان به بازتاب آن به شكل عناصر، نقش ها، تزئینات، تركیب های حجمی یا تركیب هایی خاص در طرح اشاره كرد.
وی می افزاید : «هر یك از صورت های تجلی و بازتاب فرهنگی در فضا را می توان نشانه ای دانست كه محتوا، معنا یا مفهومی را می رساند. برای نمونه یك ستون به عنوان یك عنصر باریك و عمودی در ساده ترین و خالص ترین شكل خود، عنصر یا نشانه ای سازه ای به شمار می آید و شكل كلی و عمومی آن كمابیش در همه فرهنگ های معماری گذشته همانند، مشابه و قابل تشخیص بوده است. برخی از نشانه های معماری، تك معنایی هستند، یعنی تنها یك معنی و مفهوم را ارائه می دهند درحالی كه بعضی از نشانه های معماری گذشته (یا در مواردی معماری معاصر) دو یا چند معنایی هستند.»
وی به عنوان مثال گنبد را نمونه ای از نشانه هایی چند معنایی در معماری ایرانی می داند و می گوید: «این عنصر در ساده ترین، ابتدایی ترین و نخستین كاركرد خود یك عنصر سازه ای برای پوشاندن فضا ها و دهانه های بزرگ بوده و پیشینه آن به پنج تا شش هزار سال پیش می رسد. در دوران پیش از اسلام از گنبد های بزرگ برای پوشاندن سقف تالار اصلی برخی از كاخ ها و آتشكده ها استفاده می شد و در دوران اسلامی به تدریج از قرن چهارم هجری دوباره برای ساخت بنا های دینی به كار رفت و امروز یكی از نشانه های مهم معماری سنتی و آیینی ایران به شمار می آید به این ترتیب گنبد را نشانه ای چند معنایی می توان شمرد كه هم نشانه ای از نوعی سازه بوده و هم مفهومی آیینی یافته است.»
وی با بیان این كه مجموعه ای از نشانه ها در معماری نمایان گر هویت یك فضا است، ادامه می دهد: «می توان هویت را مجموعه ای از ویژگی ها و نشانه هایی دانست كه وجه مشخصه یك فضا (در زمینه های فرهنگی، كاركردی و سرزمینی) بوده و آن را از سایر فضا ها و فرهنگ ها متمایز می كند. به این ترتیب هویت یك فضای معماری در مفهوم كلی و جامع آن نشان دهنده خصوصیات اصلی فرهنگی و سرزمینی آن است. در این زمینه نیز لازم است به این نكته توجه داشت كه هویت یك فضا، گاه واحد، منفرد و كاملاً مشخص است و گاه تركیبی از هویت های خردتر است كه در مجموع یك هویت جامع را شكل می دهد. برای نمونه عالی ترین گونه مساجد جامع حیاط دار ایران، با داشتن هویتی واحد و یگانه، از چند ویژگی یا هویت خرد شكل گرفته اند طرح چهار ایوانی آن ها، ریشه در فرهنگ كهن و باستانی ایران دارد.»
به گفته دكتر سلطان زاده جهت، سازماندهی پلان، تركیب بندی حجمی، نقوش و تزئینات آن ریشه در فرهنگ دوران اسلامی و آیین اسلام دارد، حیاط مركزی، مصالح آجری و برخی از عناصر مانند طاق و گنبد و بعضی از دیگر خصوصیات و جزئیات آن، ریشه در فرهنگ معماری نواحی مركزی و كویری ایران دارد، به این ترتیب هویت واحد معماری مساجد جامع معمول در ایران، از چند هویت خردتر شكل گرفته است، همان گونه كه یك فرد ایرانی، هم می تواند هم زمان هویت های چندگانه شرقی، آسیایی، ایرانی، پارسی، شیرازی و مسلمان را در ضمن دارا بودن هویتی واحد داشته باشد. زمان، تاریخ یا دوره، یكی دیگر از عوامل پدید آورنده هویت در فضا های معماری و شهری است. همان گونه كه عامل زمان در فرهنگ نیز وجود دارد.
به عبارت دیگر وقتی به فرهنگ اشاره می شود، عامل زمان و دوره را نمی توان درنظر نگرفت، زیرا فرهنگ به عنوان پدیده ای پویا، در زمان شكل می گیرد. فضا های معماری و شهری نیز در دوره ها یا زمان های گوناگون تحولات فرهنگی را نمایان می كند. برای نمونه می توان به مثال فوق، یعنی مساجد جامع ایران توجه كرد. با وجود آن كه ویژگی های كلی مساجد جامع ایران، از دوره سلجوقیان تا دوره قاجار، كمابیش همانند بود، در هر دوره با دوره بعد از آن تفاوت هایی نیز داشته است. به همین ترتیب انتظار می رود فرهنگ و هویت معماری ایرانی بتواند در دوره معاصر، ضمن دارا بودن برخی از ویژگی های تاریخی و سنتی خود شماری از خصوصیات فرهنگ و هنر دوره معاصر را در خود داشته باشد.
دكتر سلطان زاده در ادامه می افزاید: «آن عده از معماران معاصر كه خواهان تداوم هویت معماری ایرانی در دوره معاصر بوده اند به دو گروه قابل طبقه بندی هستند. گروه نخست كسانی هستند كه سعی كرده اند همه یا بعضی از خصوصیات عناصر و تركیب های معماری سنتی را به صورت صریح و مستقیم در آثار معماری خود منعكس كنند. این گروه از تكرار یا اقتباس مستقیم سنت در آثار خود استفاده كرده اند در حالی كه گروه دوم بیشتر سعی داشته اند كه به صورت غیرمستقیم از عناصر، اصول، مفاهیم و تركیب های سنتی استفاده كنند؛ برخی از آنها به صورت جامع از گذشته الهام گرفته اند و بعضی به صورت موردی.
نوع و كاركرد بنا در توجه به هویت نیز مؤثر است. در وهله نخست در طراحی انواع بنا های آئینی غالباً تلاش می شود كه به گونه ای هویت و سنت بازتاب یابد. در وهله دوم در طراحی بسیاری از بنا های فرهنگی نیز به موضوع هویت توجه می شود در حالی كه در طراحی بعضی از دیگر انواع بنا ها مانند ساختمان های صنعتی یا درمانی و بهداشتی به این موضوع توجه كمتری شده است.»
● حكایت حال
تمامی این گفته نشان دهنده نكات ریز و دقیقی است كه در كل مختصات معماری یك كشور و هویت آن را تعیین می كند. همه آن چیز هایی كه در معماری تهران امروز كمتر به آن توجه و دقت می شود. شاید این امید كه تهران روزی به این وضع نزدیك شود در شرایط كنونی آرزویی نزدیك به محال باشد اما این آرزوی دور نباید عاملی برای لجام گسیختگی كنونی باشد. طراحی یك مدل مطلوب و به دور از آشفتگی حداقل ترین كاری است كه در حال حاضر باید به آن توجه كرد و نظم شهری را به آرامش بیشتری نزدیك كرد.
نظمی كه در شرایط كنونی از بین رفته و نمونه كامل بی نظمی شده است. ترافیك و ظاهر ناآراسته در هم شده اند تا در موج جمعیت نا هماهنگ جلوه های بصری چیزی جز اغتشاش به نظر نرسند. با این وضعیت، نمی توان به ادامه كار به همین گونه كه هست امیدوار بود. دستگاه های متولی امور شهری از یك سو و مردم از سوی دیگر همگی وظایف و نقش های جداگانه ای برای نجات همدیگر از این وضع بر عهده دارند كه در صورت توجه به آن. می توان اندكی با آرامش بیشتر به آینده این شهر در هم فكر كرد.

داوود پنهانی

منبع : روزنامه ایران