سبکهای زندگی دینی در میان جوانان

نكته ای كه رهبر معظم انقلاب نیز در بیانات اخیرشان اینگونه به آن اشاره كردند كه «موج اقبال جوانان به سوی دین یك واقعیت است» . آنچه ساده انگاران و معاندان از آن غفلت دارند این است كه دینداری جوانان تحت تأثیر مقتضیات زمان و مكان اشكال متنوع و متكثری به خود گرفته است، چرا كه اینان فرزندان زمان خویشتن هستند و نباید انتظار داشت چونان نسل گذشته گرایشات خود را بروز دهند.اما برخی فقط خود و رفتارهای خود را شاخص و متر و معیار دینداری می دانند و نمی توانند بپذیرند كه درست یا غلط طبق آنچه بررسی واقعیت موجود نشان می دهد، سبك های زندگی دینی بویژه در میان جوانان عمیق و پایدار و در عین حال متنوع و متكثر شده است. نتایج اولیه تحقیقات انجمن جامعه شناسی ایران در زمینه دینداری جوانان مؤید این موضوع است. فارغ از تأیید یا رد محتوای ابتدایی این پژوهش گزیده ای از این نتایج را با هم در این گزارش می خوانیم.نگرانی ها و دلمشغولی هایی كه درباره دینداری نسل جدید و جوان و نوجوان مطرح می شود تا چه اندازه جدی است؟ به طور كلی تعلقات دینی جوانان چگونه و به چه صورتی است و در چه مواردی سستی و ضعف وجود دارد؟ پارامترهایی چون جنسیت، شغل، طبقه اجتماعی و قومیت در گرایش های دینداری جوانان و نوجوانان تا چه میزان نقش دارد؟خانواده، گروه همسالان، وسایل ارتباط جمعی، وضعیت اقتصادی و شخصیت های مذهبی تا چه میزان بر گرایش دینداری جوانان مؤثر هستند؟واقعیت این است كه علیرغم آمارهای نه چندان موثق و در عین حال جانبدارانه ای كه هر از چندگاه از سوی برخی عوامل داخلی و خارجی مطرح می شود كه گرایش نوجوانان و جوانان ایرانی به مذهب و تمایلات دینی آنها رو به افول دارد.نتایج تازه ترین پژوهش های دانشگاهی در كشور نشان می دهد دینداری جوانان و نوجوانان عمیق و ریشه دار است.تحقیق و پژوهش پیرامون دینداری جوانان طی سال های اخیر توجه بسیاری از محققان را به خود مشغول داشته است. در این میان دكتر امیر نیك پی عضو انجمن جامعه شناسان ایران با بهره گیری از یك تیم پژوهشی پیرامون دینداری جوانان به پژوهش و تحقیق پرداخته است.
وی به تازگی و در نشست گروه علمی- تخصصی جامعه شناسی انجمن جامعه شناسی ایران نتایج اولیه و خام این تحقیق را در اختیار دانشجویان و علاقه مندان به این موضوع قرار داده است. نتایجی كه به گفته خودش در مواردی غیرقابل پیش بینی و شگفت انگیز بوده است.دكتر نیك پی در این تحقیق ۳۵۰ جوان در سه شهر تهران «مركز حكومت»، قم «شهر مذهبی» و قزوین شهر قومیت ها اعم از دانشجو و غیردانشجو، با مشاغل متنوع انتخاب كرده و با ۲۰۰ نفر از آن ها گفت وگو كرده است.وی در این تحقیق پارامترهایی چون جنسیت، شغل، دین، طبقه اجتماعی و قومیت ها را در نظر گرفته و سعی كرده تأثیرگذاری هر كدام از این پارامترها را در دینداری جوانان مورد بررسی و سنجش قرار دهد.
در این تحقیق همچنین نقش روابط خانوادگی، سیاسی، اقتصادی، فكری و احساسی، فراغتی و نیز جوانان در گرایش آنان به دینداری از طریق مصاحبه نیمه رهنمودی مورد سنجش قرار گرفته است.
او همچنین می گوید: برای دستیابی به اطلاعات به شیوه ای عمل شده كه اگر با یك خانواده پنج نفره این مصاحبه صورت گرفته اما هیچ كدام از اعضای خانواده از پرسش های دیگران باخبر نشده اند.
این تحقیق مراحل تدوین و تحلیل نهایی را سپری می كند اما نتایج اولیه آن به قرار زیر است:
انواع دینداری
از نتایج اولیه تحقیق انواع دینداری در بین جوانان استخراج شده است. دكتر نیك پی می گوید: این برداشت شخصی من از نتایج تحقیق است و ممكن است برخی این تقسیم بندی را قبول نداشته باشند و یا عنوان دیگری برآن بگذارند او در تقسیم دینداری جوانان كه در میان آن ها اقلیت دینی و قومی هم به چشم می خورد به موارد زیر اشاره می كند:
الف: دینداری عوامانه :برخی از جوانان به یك سری دگم ها و جزم های دینی اعتقاد دارند، بدون این كه به لحاظ عملی تكالیف دینی را انجام دهند، این تیپ جوانان را بیشتر در مراسم و آئین های مذهبی می توان سراغ گرفت و اتفاقاً جنب و جوش زیادی هم دارند.
ب: دینداری ابزاری: یك سری از جوانان هستند كه اعتقادی به دین ندارند ولی برای رسیدن به مقاصد خود از دین استفاده می كنند و بیشتر در دستیابی به مقاصد سیاسی به دین رو می آورند.
ج: دینداری تركیبی نوین: در حوزه جامعه شناسی ادیان، دینداری به صورت تركیبی است كه در آن به بخشی از جنبش های دینداری از جمله مسیحیت پیوند می خورد، طرفداران این نوع دین در كنار آن از تحلیل های روانشناختی بهره می برند و برای دستیابی به آرامش دینی در یك سری كلاس های آموزشی روانشناختی حضور می یابند. در میان این ها كسانی دیده می شوند كه برخی از اصول شیعه را می پسندند و به آن عمل می كنند، اما در كنار این اصول از مذاهب و گرایش های دینی و عرفانی دیگر نیز بهره می برند.
د: دینداری الهیاتی، فقهی و شریعتمدارانه: در این نوع دین شریعت محور و مبنا است و زمانی كه تضادی میان مسایل اجتماعی و سیاست می بینند به نفع شریعت و نگاه فقهی كنار می روند.
هـ: دینداری سكولار: نوعی از پدیده دینداری است كه به دو بخش دینداری تركیبی حداكثری و دینداری تركیبی حداقلی تقسیم می شود.دینداری تركیبی حداكثری از نوع سكولار بیشتر در میان جوانان سال های ۱۳۴۵ تا ۱۳۷۰ حاكمیت دارد. در این نوع نگرش، دین اسلام و ایدئولوژی جامعه شناختی را تركیب می كنند كه در میان آن بیشتر گرایشات سوسیالیستی چپ به چشم می خورد بخشی از طرفداران دكتر شریعتی چنین نگاهی را نمایندگی می كنند.در دینداری تركیبی حداقلی كه نوع دیگری از دینداری سكولار هست، باورهای دینی خود را با یك سری ایده ها و افكار و اندیشه های جدید كه برگرفته از اندیشه های لیبرالی است تركیب می كنند و برخلاف دین حداكثری تقید و پایبندی آنها به تكالیف دینی حداقلی است.
و: دینداری لائیك: در دینداری لائیك كه در میان برخی جوانان مشاهده شده است در نگرش های خود به دین و ایدئولوژی براین اعتقاد هستند كه دیانت باید از سیاست جدا باشد. دیانت باید از حكومت جدا شود. دین باید فردی و شخصی باشد و نوع نگاه آنها به دین شبیه نگاه فرانسوی ها است، آنها براین باور هستند كه دین نباید منبع امور سیاسی و حكومتی باشد و اگر بخواهیم شباهت آنها را در دنیای امروز بیابیم نگاه اینها به دموكرات مسیحی های آلمان نزدیك است. گروهی اندك از جوانان نیز هستند كه خود را غیر دینی می دانند اما مخالفتی با دین ندارند و برخی نیز با تصورات موجود از دین مخالف هستند.
نگاه به حكومت
در تحقیق دكتر امیر نیك پی نوع نگاه جوانان به سیاست و حكومت در سه شاخه استخراج شده است.
الف: گروهی از جوانان معتقد به حكومت دینی هستند و عقیده دارند تمام تصمیم ها و اقداماتی كه انجام می شود باید منشا و محور و مدار آن حكومت دینی باشد.
ب: عده ای هم در میان جوانان هستند كه به حكومت غیردینی اعتقاد دارند.
ج: شمار افرادی كه به حكومت ضد دینی باور داشته باشند بسیار در اقلیت است البته در میان اغلب پاسخ های این طیف نوعی تشویش دیده می شود.
در تحقیق انجمن جامعه شناسی ایران كه در میان جوانان سه شهر تهران، قم و قزوین صورت گرفته است گرایش جوانان به روحانیت دو گونه است: الف: عده ای شناخت دین را از دریچه روحانیت می بینند و معتقدند دین بدون روحانیت معنی و مفهومی ندارد به دیگر عبارت روحانیت مترادف دین است.
ب: عده ای گرایش غیر روحانیتی دارند و جالب است كه درمیان غیرروحانی ترین افراد كسانی بودند كه از روشنفكران دینی معاصر الهام گرفته اند.
تیم تحقیقاتی انجمن جامعه شناسی ایران همچنین به رابطه دین و خانواده توجه كرده و این نتایج را به دست داده است.
الف: اغلب خانواده ها و جوانان آنها دین دار هستند.
ب: برخی جوانان غیردینی هستند كه خانواده های آنها دیندار بودند.
ج: برخی از جوانان به دینداری نگاهی متفاوت با پدر و مادر خود دارند.
د: در خانواده های غیردینی با شمار زیادی از جوانان مواجه هستیم كه به شدت دیندار هستند و خود انتخابگر گرایش دینی بوده اند. به عنوان مثال مادر كاملاً غیردینی ولی فرزندش شدیداً دیندار است.
نتیجه
تحقیق دكتر امیر نیك پی هنوز كامل نشده است. به این دلیل كه فارغ از تحلیل و بررسی دقیق آماری نتایج مقدماتی آن ارائه شده است اما از همین نتایج مقدماتی عناوین برجسته ای استخراج شده است.
الف: با جوانانی روبه رو هستیم كه بیش از پیش مدرن و سكولار شده اند اما در نگاه آنها سكولار به معنی ضددین نیست بلكه آنها به دلیل نوع تفكر، یا زمینه تحصیل و مطالعه میان امور دینی و سایر امور قائل به نوعی تفكیك و تمایز هستند.
ب: اغلب جوانان مورد پرسش این تحقیق بر این باورند كه پدیده های مختلف اجتماعی دین در كنار دیگر نهادهای اجتماعی می تواند نقش خود را داشته باشد.
ج: برخی از جوانان برای درك دین تنها به سراغ روحانیون نمی روند بلكه اطلاعات دینی خود را از روشنفكران می گیرند. البته این جوانان در اقلیت بودند.
د: برخی جوانان كه دین را مترادف با اخلاق می دانند و این گروه در اكثریت هستند.
هـ: اقلیتی از جوانان هستند كه مبنای دین را اخلاق نمی دانند، بلكه منبع اخلاق را در جای دیگری جستجو می كنند.
واپسین نگاه
نتایج حاصل از این تحقیق گرچه هنوز مقدماتی است و تحلیل و بررسی آن در اختیار قرار نگرفته است، اما در باب دینداری جوانان و اینكه چرا برخی از آنها به رغم اینكه در نهاد خویش دیندارند، علائم و نشانه های دین را با خود ندارند و یا خیلی مایل به بازتاب بیرونی آن نیستند شاید بخشی از آن به معرفی نادرست دین بازگردد. امام هشتم شیعیان حضرت علی ابن موسی الرضا می فرمایند: «اگر زیبایی های دین برای مردم روشن شود مردم عاشق آن می شوند و خود در پی آن می آیند.»از سوی دیگر گفت وگو با جوانان حكایت از آن دارد كه نهادینه نشدن دینداری عملی، استفاده ابزاری از دین در جامعه و مشاهده اعمال و رفتار ناشایست و ناقص از سوی برخی متظاهران باعث دین گریزی برخی از جوانان شده است. یك جوان دانشجو در این باره می گوید: دینداری فقط به خواندن نماز و گرفتن روزه و فرایض دینی نیست، بلكه دینداری عملی یعنی اینكه بتوانیم آموزه های دینی را در تار و پود اعمال و رفتارهایمان نهادینه كنیم. وی می گوید: می شناسم افرادی را كه نماز اول وقت آنها فراموش نمی شود و در انجام فرایض دینی مانند حج پیش قدم هستند اما به نظر من كمالات انسانی و دینداری عملی در آنها رشد نكرده است. وی حقیقت گویی و پرهیز از دروغگویی، پرهیز از تهمت، افترا، امانت داری، كسب روزی حلال و رعایت اخلاق و رفتار نیك را از جمله صفات مهم انسان های مؤمن می داند. دكتر نظری توكلی عضو هیأت علمی گروه معارف دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینكه معتقد به دین گریزی جوانان نیستیم، می گوید: دین گریزی به معنای فرار مردم از زیبایی های موجود در دین است، حال آن كه چنین چیزی در جامعه وجود ندارد. وی می افزاید: آنچه در حال حاضر در سطح جامعه و در میان جوانان بروز یافته است عدم باور درست از دین است، مشكل ما این است كه دین را به شكل سنتی یاد گرفته ایم، یعنی به دلیل اینكه مسلمان زاده هستیم درصدد كسب شناخت و باور صحیح از دین برنیامده ایم. وی با بیان این كه در سال های اخیر مباحث سیاسی جامعه را با دین مخلوط كرده ایم اظهار داشت: متأسفانه هر كس برای موفقیت در عرصه های سیاسی از دین خرج كرده است و بعد هم به دلیل عمل نكردن به وعده ها مردم آن را از چشم دین دیده اند. در این شرایط وقتی مردم نسبت به فرد مورد نظر بی اعتماد می شوند طبیعتاً با تفكر و اعتقادات او هم به مخالفت می پردازند.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینكه بین دین و برداشت های ما از دین فاصله بسیار است، گفت: اگر چهره زیبا و پرعطوفت دین همراه با استدلال و منطق با زبانی نو و متناسب با این عصر و نسل تشریح شود مطمئناً گرایش به دینداری در میان مردم و بخصوص جوانان ما اوج می گیرد.

عباس اسدی

منبع : روزنامه همشهری