صرفه‌جوئی را قدح آب کنیم

قریب شش سال قبل میزان بارندگی در کالیفرنیای جنوبی بسیار کم بود. شهردار لس‌آنجلس به‌جای جیره‌بندی آب دستورالعملی برای صرفه‌جوئی در مصرف آب داد که شنیدنی است. من تمام موارد را به خاطر نمی‌آورم، ولی نکات عمده عبارت بودند از:
۱) در موقع شب باغچه‌های منازل را آبیاری کنید و مدت آبیاری را با توجه به تبخیر کم آب در شب یک‌سوم تقلیل دهید. (توضیح که تمام خانه‌ها به دستگاه تنظیم‌کننده ساعت و دقیقه پخش آب به‌صورت بارانی در هر روز و یا در هر چند روز یک‌بار مجهز می‌باشند و نیازی به آبیاری با شیلنگ و از این قبیل نیست).
۲) شیرفلکه‌های ورودی آب منازل را کمی ببندید تا آب به میزان کمتری وارد و مصرف شود.
۳) در هنگام حمام کردن و شستن دست و صورت در تمام مدت آب را باز نگه ندارید.
۴) در مزارع و به‌ویژه باغات از آبیاری قطره‌ای استفاده کنید.
۵) سطح مزارع مانند توت‌فرنگی را با نایلون سیاه بپوشانید تا هم از تبخیر سطح مزارع کاسته شود و هم علف‌های هرز نرویند در ضمن آبیاری قطره‌ای در زیر نایلون باشد و از جوی‌های بین ردیف‌ها فقط برای رفت و آمد استفاده می‌شود.
دستورهای فوق به‌قدری مؤثر بود و مردم آن‌چنان همکاری کردند که پس از چند ماه شخصاً از رسانه‌ها شنیدم که شهردار لس‌آنجلس به‌علت کاهش مصرف آب و عدم دریافت آب‌بهای کافی و در نتیجه عدم توانائی شهرداری در پرداخت حقوق معوقه کارکنان ضمن قدردانی از همکاری مردم تقاضا کرد کمی بیشتر آب مصرف کنند.
برای بنده در بعدازظهر یکی از روزهای تابستان ۱۳۸۴ اتفاق تکان‌دهنده‌ای رخ داد. زنگ در منزل صدا کرد، در را باز کردم. یک فرد روستائی دیدم که مستمند بود. سئوال کردم چرا روستا را رها کردی؟ در جواب گفت: وقتی شما تهرانی‌ها آب کشاورزی ما را مصرف می‌کنید ما چگونه می‌توانیم در روستا بمانیم. گفتم کدام آب؟ گفت آبی که شبانه‌روز در کولر صرف سرد کردن منازل شما می‌شود. با خود فکر کردم که درست می‌گوید و با یک حساب ساده که هرگاه در تهران سه میلیون خانوار باشد و هر کولر فقط ۲۰ لیتر آب در شبانه‌روز مصرف کند، میزان مصرف آب در شبانه‌روز و در طی ۵/۴ ماه اواخر بهار و تابستان عبارت خواهد بود از:
شصت میلیون لیتر
۶۰۰۰۰۰۰۰ = ۲۰ ٭ ۳۰۰۰۰۰۰ در روز
هشت میلیارد و یکصد میلیون لیتر
۸۱۰۰۰۰۰۰۰۰ = ۱۳۵ ٭ ۶۰۰۰۰۰۰۰ در ایام استفاده از کولر
هرگاه یک هکتار گندم‌کاری حداکثر ۴۰۰۰۰۰۰ لیتر مصرف کند
هکتار ۲۲۰۵ = ۴۰۰۰۰۰۰ ÷ ۸۱۰۰۰۰۰۰۰۰ با آن می‌توان گندم‌کاری کرد.
از آن روز آن‌قدر تحت‌تأثیر او قرار گرفته‌ام که به‌هنگام روشن کردن کولر تنم می‌لرزد و آن را فقط در زمانی‌که مهمان دارم روشن می‌کنم.
● راه‌های صرفه‌جوئی
در کتاب بیرجند نگین کویر به راه‌های صرفه‌جوئی در مصرف آب خصوصاً در مناطق خشک فلات ایران مانند خراسان‌جنوبی اشاره کرده‌ام. به‌طور اختصار به ذکر نکات زیر اکتفا می‌شود، امید است مورد توجه قرار گیرد:
▪ روستاهای کوهستانی به کاشت درختان بالاخص میوه اختصاص داده شود و مناطق جلگه و دشت به کاشت نباتات زراعی
▪ در باغات از آبیاری کرتی پرهیز شود و از آبیاری قطره‌ای و یا از طریق جویچه‌های آبیاری انجام شود زیرا آبیاری کرتی معایبی به شرح زیر دارد:
۱) آب از تمام سطح تبخیر می‌شود (با توجه به تبخیر شدید آب در منطقه که در حدود ۳۰۰ ـ ۲۰۰ سانتیمتر و یا در واقع در حدود ۱۵ـ۱۰ برابر میزان بارندگی است).
۲) آبیاری کرتی سبب می‌شود که در تمام سطح علف‌های هرز برویند، در این صورت نه تنها علف‌های هرز از آب و موادغذائی گیاه و یا درخت استفاده می‌کنند بلکه موجبات جذب حشرات و ایجاد هزینه برای وجین می‌کنند.
۳) آبیاری کرتی سبب می‌شود که ریشه درختان بیشتر سطحی باشند تا عمقی، به‌ویژه در نقاط کوهسانی که عمق خاک زراعی بسیار کم است.
▪ بهتر است حتی‌الامکان در شب‌ها از آبیاری استفاده شود تا با جلوگیری از تبخیر آب آبیاری مجال بیشتری برای نفوذ آب در خاک باشد.
● چگونگی احداث جویچه‌های آبیاری
باید دانست که سطح گسترش ریشه‌های درختان میوه معمولاً برابر با سایه‌انداز آنها می‌باشد. ضمناً ریشه‌های موئین که عامل جذب آب و موادغذائی می‌باشند، در انتهای ریشه‌های نازک قرار دارند با گذشت زمان هم بر سطح تاج درخت و هم متناسب با آن بر دامنه‌های گسترش ریشه‌ها اضافه می‌شود. با شرح فوق برای حسن آبیاری بهتر است هر سال و یا هر دو سال یک‌بار متناسب با وسیع شدن سایه‌انداز درخت‌ها، جویچه‌های آبیاری از پای درختان دور شود. زمانی فرا می‌رسد که در بین دو ردیف درخت یک جویچه برای آبیاری درخت‌ها کفایت می‌کند.
در ضمن کودهای موردنیاز فسفری و پتاسی دو ساله درخت‌ها را می‌توان با عمیق‌تر کردن کف جوی‌ها، در کف جوی‌ها ریخت و روی آن را با خاک پوشانید تا آرام آرام کودهای مذکور در آب حل شود و در اختیار ریشه‌های درختان قرار گیرد. کودهای ازته سهم درختان را می‌توان در دو نوبت با فاصله مثلاً یک ماه در داخل آب جوی‌ها ریخت. نوبت اول به هنگام گل کردن درختان و نوبت دوم در زمان درشت شدن میوه‌ها به‌عنوان مثال خراسان جنوبی که در منطقه خشک ایران قرار دارد منطقه‌ای که میزان بارندگی آن کمتر از ۲۰۰ میلیمتر است و همین‌قدر باران هم در سال‌های خشکسالی نداریم.
دوره خشکسالی در خراسان جنوبی گاه ۷ ـ ۵ سال طول می‌کشد. اما در سال‌های ترسالی مشاهده می‌شود که آب بیش از حد نیاز داریم. در این سال‌ها نه تنها چند ماه آب به هرز می‌رود و مثلاً به کویر می‌ریزد بلکه سیل‌های متعدد موجب از بین رفتن انسان و دام و خرابی خانه و کاشانه افراد و نیز تخریب مزارع می‌شود. تنها در ظرف ۱۲ سال در فاصله سال‌های ۷۶ـ۱۳۶۵ در شهرستان بیرجند میزان خسارت سیل شامل تلفات انسانی ۷ نفر، تلفات دامی ۴۰۰۰ گوسفند و تخریب مزارع و باغات و منازل با تخمین نقصانی ۱۵۰ میلیارد ریال بوده است با این وجود همیشه پروژه‌های شهرستانی متوجه نیازهای کوتاه‌مدت و زودگذر بوده است تا پروژه‌های بنیادی و اساسی.
شایان توجه است که مدیر جهادکشاورزی شهرستان نهبندان (یکی از شهرستان‌های استان خراسان جنوبی) اعلام کرده است: در سال زراعی (۱۳۸۵) بر اثر خشکسالی ۴۳۵ میلیارد ریال به بخش‌های کشاورزی، دامداری و منابع طبیعی و در حدود ۱۱۱ میلیارد ریال به عرصه‌های جنگلی، مرتعی و بیابانی شهرستان خسارت وارد شده و از سوی دیگر جان ۵۰۰۰۰۰رأس دام نیز در معرض خطر جدی قرار داشته (روزنامه آوای خراسان جنوبی مورخ ۲۹/۴/۸۵).
آیا باید دست روی دست گذاشت و صرفاً افسوس بر میزان خسارت‌ها خورد و بابت آسیب رسیدن به کشاورزان مبلغی به آنها پرداخت و یا این‌که فکر اساسی کرد. همه می‌دانند که آب و خاک را نمی‌توان خلق کرد، وضعیت آب و هوای شهرستان‌های اطراف کویر همیشه همین بوده یا سیل به آنها آسیب رسانده و یا خشکسالی‌های ممتد آنها را آواره ساخته است. پس همه آگاهی‌ از این امر را داریم پس باید به‌جای تأسف و ایجاد مشغله خشکسالی دنبال راه‌حل مسئله باشیم و روزها را به سال‌ها و سال‌ها را به قرن‌ها مبدل نسازیم.
جالب توجه است که مورچه در تابستان به فکر زمستان خود می‌باشد، اما ما در سال‌های ترسالی به فکر سال‌های کم‌باران نمی‌باشیم. ما باید از این قطره قطره آبی که بر فراز شهرستان و استان می‌بارد حفظ و حراست کنیم و نگذاریم قطره‌های آب سیلاب شود و به کویر بریزد و یا بر سر ما خراب شود.
باید دانست حفظ و حراست از آب سرمایه‌بر هست، اما نه تنها در چند سال جبران هزینه می‌شود بلکه موجبات آسایش روستانشینان را نیز فراهم می‌سازد. هرگاه بخواهیم روستاها از سکنه خالی نشود باید به فکر نیازمندی‌های آنها و به‌ویژه آب باشیم.
● راه‌های اصلی حفظ و نگهداری آب
به اختیار راه‌های حفظ و نگهداری آب یادآوری می‌شود:
▪ توسعه عملیات آبخیزداری و تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی
▪ احداث سدهای مخزنی آب
▪ احداث بندهای خاکی سنتی و آب‌بندها
▪ پوشش انهار از کف و بدنه و حتی در سطح
▪ یکپارچه‌سازی اراضی
▪ توسعه آبیاری‌های تحت فشار مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی و حتی زیرزمینی
▪ توسعه باغ‌های میوه در روستاهای کوهستانی و دامنه‌ها
▪ آب‌خوان‌داری و تزریق سیلاب‌ها در آبخوان‌ها به منظور بالا آوردن سطح آب سفره‌های زیرزمینی
▪ تبدیل آبیاری کرتی در باغات میوه به آبیاری جویچه‌ای و یا قطره‌ای
▪ کاشت گونه‌ها و کولتیمواتورهای زودرس و مقاوم به کم‌آبی
▪ توسعه کشت شتوی و به‌ویژه کاشت زعفران که عمدتاً در زمستان‌ها نیاز به آبیاری دارد.
▪ جلوگیری از چرای بی‌رویه دام‌ها در دامنه‌ها که منجر به از بین بردن گونه‌های گیاهی و فرسایش ابی و بادی می‌شود.
▪ توسعه سطح زیرکشت گیاهان و درختان دست کاشت در اطراف شهرها به‌منظور جلوگیری از فرسایش آبی و در عین‌حال افزایش میزان بارندگی و تلطیف محیط
● تقسیم ایران از نظر بارندگی
براساس میزان متوسط ریزش‌های جوی، کشور ایران را می‌توان به ۵ منطقه به شرح زیر تقسیم کرد:
۱) مناطق خیلی خشک شامل مناطق کویری به‌ویژه دشت کویر و کویر لوت. با کمتر از یکصد میلیمتر باران. این منطقه ۱۳ درصد سطح ایران را شامل می‌شود.
۲) مناطق خشک بیابانی شامل خراسان جنوبی، خراسان رضوی، مناطق مرکزی و مناطق جنوبی و جنوب‌شرق ایران. میزان باران در این مناطق بین ۲۵۰ـ۱۰۰ میلیمتر در سال می‌باشد. وسعت این منطقه در حدود ۶۱ درصد سطح کشور را شامل می‌شود. این منطقه در خطر افت شدید سفره‌های آب زیرزمینی می‌باشد و نیاز مبرمی به حفظ منابع آب و ذخیره‌سازی ریزش‌های جوی دارد.
۳) مناطق معتدل که میزان ریزش‌های جوی در آنها در حدود ۵۰۰ـ۲۵۰ میلیمتر و شامل خراسان شمالی، گرگان و دشت، مناطق غربی و شمالی کشور به‌ویژه در اطراف کوه‌های زاگرس و البرز می‌باشد. در این مناطق که با سردی هوا و کاهش تبخیر آب و میزان متناسب باران و به‌ویژه برف برخوردار است کاشت دیم گندم و جو، حبوبات و صیفی مرسوم است. این منطقه در حدود ۱۷ درصد سطح کشور را می‌پوشاند.
۴) مناطق نسبتاض مربوط که میزان ریزش‌های جوی آنها در حدود ۵۰۰۰ـ۱۰۰۰ میلیمتر است و شامل سواحی دریای خزر و به‌ویژه قسمت شرقی آن می‌باشد و ۸ درصد سطح کل کشور را شامل است.
۵) مناطق مرطوب که میزان باران آن نواحی بیش از ۱۰۰۰ میلیمتر و حتی به ۲۰۰۰ میلیمتر می‌رسد که فقط ۱% سطح کشور را می‌پوشاند. این مناطق شامل قسمت‌های غربی دریای خزر و به‌ویژه استان گیلان و تا حدودی مازندران می‌شود.

دکتر محمدرضا بهنیا

منبع : ماهنامه سرزمین سبز