کلیاتی پیرامون روش نمونه برداری و مطالعات لارو ماهیان (ایکتیو پلانکتون)

فشار بیش از حد بر ذخایر آبزیان و روند رو به افزایش تلاش صیادی علاوه بر كاهش ذخایر ، منجر به از بین رفتن و تخریب اكوسیستمهای طبیعی و نوزادگاههای آبزیان كه اولین منبع تولید ذخایر می باشند ، می گردد. پایه ریزی مطالعاتی در زمینه شناسایی لارو ماهیان و زیستگاهای آنان، حفاظت از این مناطق در جهت حفاظت از آبزیان و تعیین فراوانی گونه های مهم تجاری و بررسی ارزیابی ذخایر آنها را موجب گردیده است.امروزه بررسی ایکتیوپلانکتونها به منظور ارزیابی و بهره برداری بهینه از ذخایر ماهیان و نیز مطالعات بیولوژیک و سیستماتیک از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ارزیابی منابع و ذخایر شیلاتی از طریق شناسایی و تعیین مکانهای تخم ریزی و تجمع لارو ماهیان و همچنین شناسایی ذخایر جدید امكان پذیر می باشد و نیز بررسی مرگ و میر در مراحل لاروی در اثر شرایط نامساعد محیطی طبیعی و یا مصنوعی و مطالعه رشد و نمو، تغذیه و خصوصیات رفتاری لاروها که می توانند عواملی در جهت رده بندی آنها باشند، اشاره کرد.
شناسایی و طبفه بندی انواع لارو ماهیان و شناسایی خانواده های جدید احتمالی و همچنین تعیین شاخصهای تنوع و فراوانی انواع ایکتیوپلانکتون در مراحل مختلف لاروی از دلایل مهم بررسی محسوب می شود.یكی از روشهای احیا، و حفاظت ازذخائر، شناسایی مراحل مختلف لاروی ماهیان و زیستگاههای آنها در جهت حفاظت از این منابع می باشد. همچنین مطالعات جمعیتی كه از طریق محاسبه فراوانی و تراكم لاروها و تخم‌ها و تعیین سن لاروهایی كه در ابتدای مرحله جوانی هستند و اختلاف بین گونه‌ها از این حیث همواره مورد توجه می‌باشد. در نهایت می‌توان با بررسیهای به عمل آورده منطقه‌ای مناسب جهت راه‌اندازی مراكز تكثیر و پرورش انتخاب كرده و در زمینه توسعه و ماندگاری آنها تحقیقات لازم را به عمل آورد.
مطالعات لارو ماهیان (ایكتیو پلانكتون) با اهداف زیر انجام می پذیرد:
الف ) ارزیابی منابع و ذخایر شیلاتی:
ـ شناسایی و تعیین مكانهای تخم‌ریزی و تجمع لا رو ماهیان
ـ شناسایی منابع و ذخایر جدید
ب ) زیست شناسی و رده بندی ماهیان:
ـ مطالعه ویژگیهای زیستی (رشد و نمو، تغذیه) و خصوصیات رفتاری ماهیان در مراحل لا روی
ـ بررسی مرگ و میر ماهیان در مراحل لاروی تحت تاثیر عوامل و شرایط نامساعد زیست محیطی و یا فعالیتهای انسانی
ـ زمینه‌سازی جهت تفهیم بهتر مطالب و مباحث به علوم دریایی و اقیانوسی نظیر جغرافیای جانوری و بوم شناسی
- افزایش دانش ماهی شناسی با تاكید بر رده بندی ( تاكسونومی ) و طبقه بندی (سیستماتیك)
پ) پویایی شناسی جمعیت و ارزیابی ذخایر ماهیان:
ـ بررسی نوسانات و تغییرات تخم‌ریزی از طریق محاسبه فراوانی تخم و لارو
ـ محاسبه فراوانی و تراكم ذخایر براساس میزان تولید و تخم‌ریزی
ـ مشخص نمودن ویژگیهای متمایز كننده جمعیتها و افراد هر یك از گونه‌ ها
ت) تكثیر وپرورش، حفاظت و بازسازی ذخایر:
ـ انتخاب مناطق مناسب جهت احداث و راه‌اندازی مراكز تكثیر و پرورش
ـ توسعه سایتهای تكثیر و پرورش براساس اطلاعات موجود
ـ تامین نمونه‌های مورد نیاز از طریق جمع آوری و صید لا رو جهت پرورش در سیستمهای ساحلی ـ دریایی
ـ مطالعه در زمینه قدرت بقا و زمان ماندگاری ماهی در مراحل تخم و لا رو
خصوصیات لارو تازه خارج شده از تخم :
مراحل رشد بنا به نظریه(۱۹۷۰) Alhestron شامل :
۱- تخم Egg ۲- لاروLarva ۳- مرحله جوانی Juvenile ۴- بالغ Adult (Mature)
بر اساس این نظریه دفع گاز از کیسه زرده تغییر کرده و وابسته به آبشش می شو ایكتیوپلانكتون به مرحله‌ای از حیات ماهیان اطلاق می‌شود كه زندگی پلانكتونی داشته و پلانكتون محسوب می شوند.
همچنین بر اساس روند رشد و تکامل، مراحل لاروی به مراحل
preflexpion , postflexion , flexion , Early juvenile تقسیم میشوند.
خصوصیات لارو تازه خارج شده از تخم به شرح زیر میباشد:
-فاقد رنگدانه چشمی می باشد.
-سیستم گوارشی ، تنفسی و گردش خون ناقص است.
- همراه با جذب کیسه زرده فعالیتهای فیزیکی و جذب و دفع فراهم می شود.
تنفس از حالت پوستی و جذب و تخم، لارو، مرحله جوانی و بلوغ كه خود شامل مراحل جزئی‌تری می‌باشند. ماهی پس از خروج از تخم ، وارد دوره لاروی شده كه این مرحله براساس چگونگی سیر تكاملی به مراحل Per flexion و Post flexion تقسیم می‌شود. این مراحل در حالت شناوری طی می‌شوند(حتی در خانواده‌های كفزی). لاروها دارای ویژگیهایی می‌باشند كه این ویژگیها جهت شناوری، فرار از دشمن. مخفی شدن و دفاع بكار برده می شود. البته وقتی این لاروها در محل اصلی زندگی خود قرار گیرند، این صفات را از دست می‌دهند . مراحل رشد به نحوی است كه طی جذب كیسه زرده، توانایی لازم جهت گرفتن غذا و فعالیتهای فیزیولوژیك اندامهای گوارشی بوجود می‌آید و در نتیجه ایجاد چسبندگی و پیچ در لوله گوارش، توانایی هضم و جذب پدید می‌آید. همزمان با تكمیل سلولهای استوانه‌ای و مخروطی، توانایی دید نیز كامل می‌شود.سیستم تنفسی از حالت پوستی و جذب و دفع گازی از كیسه زرده تغییر و وابسته به آبششها میشود تولید مثل جنسی اكثر موجودات دریایی به دو دلیل تغذیه متفاوت با والدین و نوع پراكنش آنها، منتهی به بوجود آمدن مراحل مختلف لاروی می‌شود (۱۹۸۸Barnes&Hughes.). از نقطه نظر اكولوژیكی، هر گونه ماهی در طول حیات خود از میان دامنه وسیع خصایص تولید مثلی خود، تحت تاثیر عوامل محیطی، مناسب ترین صفات را بعنوان استراتژی تولید مثلی خود انتخاب نموده و اعمال می‌كند.این استراتژی بهترین پاسخ موجود برای به حداقل رساندن تاثیرات محیطی است (Potts&Wootton, ۱۹۸۹). برای مثال عواملی همچون حرارت پایین ، تكامل تخمها و در نتیجه تخم‌ریزی را به تاخیر می‌اندازد (۱۹۷۶، Russel). ماهی در زمانی از سال و در مكانی تخم‌ریزی می‌كند كه اطمینان كافی از وجود غذای مناسب برای خود و كمترین خطر شكارچی و شرایط نامناسب محیطی را داشته باشد(۱۹۹۰، Wootton) امروزه مطالعه ایكتیوپلانكتون و علاقه مندی به مطالعه آن به دلیل افزایش اهمیت و توجه به مسائل زیست محیطی و نیاز ارزیابی بهتر ذخائر و منابع شیلاتی شدت یافته است. مطالعه لاروماهیان سوالات متعدد در زمینه‌های مختلف شیلات، تكثیر و پرورش، بیولوژی ، ارزیابی و مدیریت شیلات و حتی آلودگیها را جوابگوست.
نمونه برداری لارو ماهیان:
تركیب تاكسونومی نمونه های لاروی پلاژیك به شدت تحت تاثیر روش نمونه برداری است و صید با تور بونگو در مقایسه با سایرروشهای نمونه‌گیری لاروقادربه جمع‌آوری بیشترین تعداد خانواده‌ها است(۱۹۹۳ ، .Choat et al ).بر این اساس درهر ایستگاه طبق عمق منطقه، تور نمونه‌گیری Bongo با محاسبه طول سیم به كف ارسال می‌شود (۱۹۷۷، Smith & Richartson) با حركت آرام شناور بامتوسط سرعت ۵/۱ – ۱ گره دریایی این تور بطور مورب از نزدیك كف به سطح كشیده می‌شود. این عمل در مدت زمانهای یكسان (۱۰-۵ دقیقه) انجام می‌شود. جهت كشش تور در مسیر عكس جریان جزومد می‌باشد.هنگام كشش، زاویه تور توسط زاویه سنج مشخص (میانگین ۴۵ درجه) كنترل و عدد فلومتر نیز در ابتدای توراندازی و انتهای توركشی به منظور تعیین حجم آب فیلتر شده ثبت می‌گردد.به هنگام تخلیه و انتقال نمونه‌ها به ظروف، پس از دو بار شستشوی تور،محتویات مخزن تور در یك لیتر آب دریا وارد و سپس ۵۰ میلی‌لیتر فرمالین خالص جهت تثبیت نمونه‌ها، اضافه می‌گردد.روش كار در آزمایشگاه:
نمونه‌ها در آزمایشگاه با استفاده از الك چشمه ریز شستشو داده می‌شوند. در ابتدای كار نمونه‌های مشابه، جداسازی اولیه میشوند. نمونه‌های لاروی درمحلول الكل اتانل ۷۰% نگهداری میشوند. سپس هر دسته از لاروها برای بررسی دقیق با لوپ مشاهده میشوند. در این خصوص پارامترهای زیستی قابل شمارش (مریستیك) و قابل اندازه‌گیری (مورفومتریك) تعیین و ثبت می‌شود.برای اینكه بتوانیم از صحت اندازه‌گیری و یا شمارش پارامترها مطمن نشویم می‌توانیم در موارد خاص برای وضوح بهتر از روش رنگ‌آمیزی استفاده كنیم برای مشخص كردن بافت غضروفی و استخوانی و شمارش خطوط ماهیچه‌ای، رنگ‌آمیزی با استفاده از آلیسن بلو انجام می‌شود. (۱۹۸۵، Balon)با در نظر گرفتن پارامترهای مهم و با استفاده از كلید شناسایی (۱۹۸۹، Leis& Transki) خانواده لاروماهیان مورد نظر شناسایی میشود. تصاویر اقتباس از كلید شناسایی فوق می‌باشد.
روش مورد استفاده در شناسایی لاروها:
توسط میكرومتر پارامترهای مهم و كلیدی می‌تواند در حد میلیمتر اندازه‌گیری شود (پارامترهای مورفومتریك) همچنین پارامترهای قابل شمارش مثل شمارش میومرها، شعاعهای باله (پارامترهای مریستیك) و تغییراتی كه در طی روند تكاملی آنها اتفاق می‌افتد، می‌توانند عواملی جهت شناسایی لاروها باشند پارامترهای اندازه‌گیری شده و تعاریف مربوط به اصطلاحات مراحل لاروی. در پیوست توضیح داده شده‌اند (۱۹۸۳، Leis&Rennis- ۱۹۸۹، Leis&Transki).
بررسیهای آماری:
- فراوانی (Abundnce):
جهت محاسبه فراوانی‌ لاروها از روش (۱۹۷۷) Smith &Richardson استفاده می شود.
- شاخص تنوع(Diversity):
تعیین و محاسبه شاخص تنوع به منظور ارتباط میان انواع گونه‌ها و فراوانی آنها می‌باشد..
- شاخص یكنواختی گونه‌ای یا چگونگی توزیع فراوانی (Evenness):
بحث همگنی فراوانی در بین گونه‌ها (S) می‌باشد. زمانیكه فراوانی گونه‌ها (S) در یك جمع‌آوری به طور یكسان باشد اندازه j مساوی ۱ خواهد بود. اندازه‌های كمتر (J) بیانگر این است كه بعضی از تاكسون‌ها غالب می‌باشند.
- شاخص غنای گونه‌ای (Richness):
این شاخص جهت مشخص نمودن ارتباط بین تعداد گونه‌ها و تعداد نمونه ها در یك جمع‌آوری و یا به عبارتی دیگر نشان دهنده پراكندگی نمونه‌ها در گونه‌های مختلف می‌باشد.
پارامترهای موفرمتریك مورد استفاده:
- طول كل TL(Total Length): فاصله بین نوك پوزه در خط میانی تا انتهای چین باله دمی.
- طول بدن BL (Body Length): با توجه به اینكه اندازه لارو بستگی به مرحله رشد دارد، لذا در مرحله Preflexion و flexion طول نوتوكورد (NL) و در مرحله بعد از flexion طول استاندارد (SL) مورد نظر است.
- طول استاندارد SL (Standard Length): فاصله بین نوك پوزه در خط میانی بدن تا خط میانی كه ازحاشیه خلفی صفحه Hypural می‌گذرد.
- طول نوتوكورد NL (Notochord Length): خط مستقیم بین نوك پوزه تا نوك خلفی نوتوكورد كه درمراحل Preflexionو flexion مورد استفاده است.
- طول سر HL (Head Length): فاصله خط بین نوك پوزه تا قسمت انتهای غشاء سرپوش آبششی (در شرایطی كه سرپوش ابششی نامشخص است، تا حاشیه پشتی Cleithrum)
- پهنای سر HW (Head Width): فاصله مورب بین حاشیه‌های ناحیه پهن سر.
- پهنای بدن (Body Depth) BD: فاصله عمودی بین دو حاشیه بدن كه از حاشیه قدامی پایه باله سینه‌ای می‌گذرد.
- فاصله پیش باله مخرجی PrAL (Pre –pelvic Fin Length): فاصله بین نوك پوزه در خط میانی تا خط عمودی كه از حاشیه خلفی باله مخرجی می‌گذرد. در خانواده‌های Clupeidae و Engraulididae
- فاصله پیش‌باله لگنی PrP۲FL (Pre – Anal Length): فاصله بین نوك پوزره در خط میانی تا خط عمودی كه از غشاء باله لگنی می‌گذرد. در خانواده‌های Clupeidae و Engraulididae.
- فاصله پیش باله پشتی PrDFL (Pre – Dorsal Fin Length): فاصله نوك پوزه در خط میانی تا خط عمودی كه از شروع باله پشتی می‌گذرد.
- فاصله مخرج تا باله مخرجی Vent (VAFL – Anal Fin Length): فاصله بین مخرج تا شروع باله مخرجی. در خانواده Sparidae
- فاصله پیش كیسه هوا PrGBL (Pre – Gas Bladder Length): خط عمودی كه از حاشیه خلفی توده گوارشی می‌گذرد و بین دو حاشیه عضلات قراردارد. در خانواده Soleidae
- فاصله بین Pterygiophor باله‌های پشتی و مخرجی (BDT): خط عمودی كه از حاشیه خلفی توده گوارشی گذشته و بین دو پایه باله پشتی و مخرجی قرار دارد در خانواده‌ كفشك ماهیان
- طول پوزه SnL (Snout Length): فاصله افقی بین نوك پوزه تا حاشیه جلوی ناحیه پیگمانی چشم
- فاصله بین نوك پوزه تا حاشیه خلفی حفره شكمی LsnAC ( posterior – margin abdomenal Length between snout – tip and) در خانواده Soleidae
- قطر چشم ED (Eye Diameter): فاصله افقی كه از خط میانی ناحیه رنگین چشم می‌گذرد.
- طول چین باله‌ای پیش مخرجی LPAFF (Length of preanal finfold) : خانواده‌های Hemiramphidae و Belonidae
اصطلاحات مربوط به ایكتیو پلانكتونها:
Larva - : مرحله‌ای از رشد پس از تفریخ یا تولد تا زمان تكمیل شدن تمامی اختصاصات قابل شمارش خارجی (باله‌ها و فلسها)‌و ترك مكانهای ویژه برای زندگی پلاژیك می‌باشد. شایان ذكر است كه بعضی از گونه‌ها در خاتمه مراحل لاروی به زندگی پلاژیك ادامه می‌دهند. ولی در بعضی گونه‌ها با توجه به زیستگاه مورد نظر، احتمال غیر از این نیز وجود دارد.
Pelagic juvenile - : مرحله جوان یك گونه قبل از مراحل ساكن شدن (Pre – Settlement) كه می‌تواند مانند نمونه‌های بالغ، كفزی (وابسته به بستر) و یا سطح‌زی (وابسته به محیط آزاد دریا) باشد.
Young Larva (Preflexion larva) - مرحله‌ای از رشد كه از زمان تفریخ شروع شده و با شرع بالا رفتن و خمیدگی نوتوكورد خاتمه می‌یابد.
Old Larva (Flexion larva) - : مرحله تكاملی لارو كه با خمیدگی نوتوكورد شروع و به عمود قرارگرفتن ا ستخوان یا صفحه هبپورال ختم می‌شود.
Postflexion larva: مرحله تكاملی از تشكیل باله دمی (موفقیت عمودی استخوان هیپورال) تا تكمیل خصوصیات شمارشی خارجی (شعاع باله‌ها و فلس‌ها) و ترك مكانهای ویژه زیستی به منظور زندگی پلاژیك.
(Pre – Settlement) Transition larva settlement - : فرآیندی كه طی آن یك لارو و یا نمونه جوان محیط پلاژیك را ترك كرده و با محیط وابسته جهت تكمیل چرخه زندگی سازش پیدا می‌كند. این اصطلاح در مورد نمونه‌هایی كه پلاژیك هستند صدق نمی‌كنند.
Settlement Stage - مرحله‌ای از رشد كه لارو پلاژیك یا جوان از نظر ظاهری و فیزیولوژی بدن آماده سازش با محیط اصلی زندگی می‌شود. این پدیده غالباً با جابجائی مكانی مرتبط است.
Myomeres - : مجموعه‌ای از خطوط یا نوارهای ماهیچه‌ای بدن كه به دوگروه Post – Anal M و Pre – Anal M تقسیم می‌شوند.
مهناز ربانیها عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات شیلات ایران

منبع : روزنامه جوان