کتابشناسی شناخت

● اهمیت و جایگاه شناخت‏شناسی
این علم در میان علوم انسانی ودانش‏های بشری نقش زیر بنایی داشته وبر تمام آنها مقدم بوده و مسائل فلسفی نیز متفرع بر آن می‏باشد.
تا انسان تکلیف مسائل مربوط به شناخت را تعیین نکند. ودر این مورد نظریه قاطعی اتخاذ ننماید. نمی‏تواند. در مسائل مربوط به انسان وجهان رای قاطع داشته باشد. (۱)
زیرا کسی که در این پندار به سر می‏برد که جهان قابل شناخت نیست وکسی که در این وهم متحیر است که شناخت هیچ چیزی میسور نیست. ارائه مسائل عقلی که مسبوق به پذیرش اصل شناخت است، برای او نافع نمی‏باشد (۲)
مسائل شناخت‏شناختی به قدری مهم است که بر هستی شناسی نیز مقدم بوده و تا مسائل این بخش حل نشود. نوبت‏به بررسی مسائل هستی شناسی ودیگر علوم فلسفی نمی‏رسد. (۳)
● تاریخچه و قدمت‏شناخت‏شناسی
این علم هر چند به ظاهر از عمر کمی بر خوردار است. اما با توجه به اهمیت آن واینکه تمام علوم عقلی وفلسفی متفرع بر آن است وبا مراجعه به کتابهای تاریخ علم وفلسفه و... معلوم می‏شود که سابقه‏ای دیرینه داشته جزء قدیمی‏ترین مسائل فکری بشر بوده که بیش از دو هزار سال از عمر آن می‏گذرد. آری آنچه که هست گستردگی این علم در قرن‏های اخیر است.
این بدان جهت است که دانشمندان به اهمیت این علم پی برده وآنرا بیشتر مورد بحث ونظر قرار داده‏اند. چنانکه شهید مطهری ودیگر بزرگان به این مسئله توجه داشته و تصریح نموده‏اند (۴) .
پل فولکیه از نگاهی دیگر قدمت این علم را چنین بیان می‏کند:
«مساله منشا و مفاهیم و مناط اعتبار احکام از همان دوران قدیم پدید آمده و در ضمن این مسئله بود که مذاهب سه‏گانه اصالت عقل. اصالت عقل تجربی اصالت تجربه. صریحا در مقابل یکدیگر قرار گرفته بودند. واز هر یک از آنها به ترتیب افلاطون (۴۴۷ - ۳۳۷ ق،م) ارسطو (۳۸۴ - ۳۲۲ ق،م) ابیکورس (۳۴۱-۲۷۰ ق،م) طرفداری می‏کردند». (۵)
● شناخت‏شناسی در قرآن کریم
در حدود ۷۳۰ آیه در قرآن مجید شناخت وانواع و ابعاد ومسائل وانگیزه‏ها ونتایج آنرا مطرح کرده‏است (۶) و به تفصیل در باره آن وارکانش یعنی علم، عالم، معلوم، معلم وشرایط و مسائل، ابزار و موانع شناخت‏سخن به میان آورده است (۷)
از جمله اولین آیات نازل شده بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آیه‏ای است که به بعض ارکان شناخت تصریح فرموده: «علم الانسان ما لم یعلم‏» (علق/۵) و همچنین از اولین واساسی ترین مسائل آفرینش انسانی می‏فرماید: «وعلم آدم الاسماء کلها» (بقره/۳۱) .
این آیات وآیات دیگر باصراحت تمام شناخت را مستند به خدا دانسته وآن وجود مقدس را معلم این علم ومعرفت می‏دانند (۸) و خداوند متعال در قرآن کریم طی آیات متعددی انسان را دعوت به شناخت فرموده‏است:«قل انظروا ماذا فی السموات والارض‏» (۹) .
● شناخت‏شناسی در کلام اسلامی
با مراجعه به کتابهای علم کلام می‏یابیم که متکلمین قبل از ورود به مباحث اصلی کلام اموری را به عنوان مقدمه ومبادی مورد بحث قرار داده ومباحثی را پیرامون فکر ونظر ومطالب مربوط به آن که همان مسائل شناخت‏شناسی باشد، مطرح کرده‏اند.
از جمله قدیمی ترین متون کلامی شیعه، کتاب الیاقوت تالیف ابواسحاق ابراهیم‏بن نوبخت است که وی در آغاز کتاب به بحث پیرامون مسائلی از قبیل: ماهیت فکر و نظر، تعریف واقسام علم. آیا نظر مفید علم است و... پرداخته و همچنین فخر رازی در کتاب المحصل مباحث گسترده‏ای پیرامون علم وفکر ونظر مطرح نموده که بسیاری از آنها از مسائل خاص معرفت کتابشناسی شناخت‏شناسی می‏باشد (۱۰) .
● شناخت‏شناسی در فلسفه اسلامی
هر چند در سالهای اخیر این علم توسط فیلسوفان به طور مستقل یا در ابواب وفصل‏هایی خاص وجداگانه، در کتابهای فلسفی مطرح شده‏است. اما در کتابهای پیشینیان از فلاسفه حتی کتابهای علامه طباطبائی به این صورت فعلی مطرح نشده است.
اما اصول وریشه‏های مهم آن در فصل‏های مختلف فلسفه اسلامی با عنوان‏های مختلف دیگری مطرح بوده ومسائل مربوط به شناخت را می‏توان در لابلای مباحثی از فلسفه بررسی کرده وبه دست آورد.
از جمله آن مباحث عبارتند از:
- بحث وجود ذهنی;
- معرفت نفس فلسفی وکیفیات نفسانی;
- معقولات اولیه وثانیه;
- علم، عالم، معلوم;
- ملاک صدق وکذب قضایا;
یک فرد محقق در منطق وفلسفه اسلامی می‏تواند تمام مباحث مربوط به شناخت را در پرتو همین افکار بلند واصول مسلم در این دو علم اسلامی مطرح کند واز آن اصول نتایج درخشانی بگیرد. (۱۱)
● تدوین شناخت‏شناسی با عنوان مستقل وشاخه‏ای از فلسفه
این علم (۱۲) از نظر تدوین دانشی تازه و نو ظهور است که مورد توجه محققان علوم عقلی قرار گرفته ودر این چهار قرن اخیر در غرب توسط دکارت. (۱۶۵۰-۱۵۹۲ فرانسه) و لایب نیتز (۱۷۱۶-۱۶۴۶ آلمان) و جان لاک (۱۷۰۶-۱۶۳۲ انگلیس) انجام یافته و بدین ترتیب شاخه مستقلی از علوم فلسفی رسما شکل گرفت.
هر چند بعدها بادقت نظر وهمت دیگران این علم به کمال قابل توجه خود رسید خصوصا فیلسوفان اسلامی با طرح مستقل این مباحث ودیدگاه‏های متین ومحکم مسائل مربوط به شناخت را حل کرده وپایه‏های آنرا مستحکم نمودند. بر خلاف فلسفه غرب که مسئله شناخت در آنجا لاینحل مانده وهمیشه دستخوش بحران بوده وبعد از بیست وپنج قرن از عمر آن هنوز هم بر پایگاه محکم واستواری دست نیافته است (۱۳)
● تعریف شناخت
در اینکه آیا این واژه قابل تعریف هست‏یا خیر؟ محققان نظر بر این دارند که علاوه بر آن که نیازمند به تعریف نیست‏بلکه اساسا تعریف آن امکان پذیر نمی‏باشد. چرا که مفهومی واضح‏تر از آن وجود ندارد تابتوان علم ومعرفت را با آن تعریف نمود. زیرا ماهمه چیز را به علم می‏شناسیم واگر علم را به علم بخواهیم تعریف کنیم این تعریف به دور خواهد بود واگر به غیر علم بشناسیم غیر آن چیزی نیست که با آن علم را بتوان شناخت. پس آنچه در تعریف شناخت ویا علم گفته‏اند تعریف لفظی است.
در عین حال برای آشنایی ذهن با توجه به توضیحات ذکر شده می‏توان در توضیح وتعریف این علم چنین گفت:
«علمی است که در باره شناختهای انسان وارزشیابی انواع وتعیین ملاک صحت وخطای آنها بحث می‏کند». (۱۴)
● مسائل اصلی (۱۵)
مسائل این علم از درجات مختلفی برخوردار است که درجه اول آنها عبارتند از:
۱) ارزش معلومات. اینکه دانش ما از جهان خارج از ذهن ما حکایت می‏کند ودر این حکایت‏شک وتردیدی نیست (ارزش علوم وادراکات انسانی);
۲) ابزار شناخت. تعداد ونقش آنان در معرفتهای بشری (راه حصول علم ومعرفت);
۳) قلمرو شناخت. اینکه چه موضوعاتی در قلمرو شناخت‏بشر قرار می‏گیرند (تعیین حدود علم).
● مکاتب ومذاهب اصلی (۱۶)
در بحث از ارزش معلومات ومسائل مربوطه دیگر همیشه چند مکتب مورد نظر بوده است.
۱) مذهب انکار یاسفسطه;
۲) مذهب شک یا سپتی سیسم;
۳) مذهب یقین یا رئالیسم.
مکتب سوم خود در بین فلاسفه غرب از دیدگاهها و مشربهای مختلفی بر خوردار است، که مهم‏ترین آنها عبارتند از:
۱) عقل گرایان. پیروان رنه دکارت فرانسوی;
۲) حس گرایان (تجربه). پیروان جان لاک انگلیسی;
۳) نسبیون (آمیزه‏ای از عقل گرایی وتجربه گرایی). پیروان ایمانوئل کانت آلمانی (۱۷۲۴-۱۸۰۴);
۴) مادیون. دیالکتیکها پیروان کارل مارکس آلمانی (۱۸۱۸ - ۱۸۸۳).
در باره نوشتار حاضر
الف) بنابر آن بوده مشخصات کتاب به این ترتیب ذکر شود:
نام کتاب، نام نویسنده، نام مترجم، محل نشر، نام ناشر، نوبت چاپ، سال انتشار، تعداد کل صفحات کتاب با ضمیمه فهرست‏ها و... کتابنامه مجزا یا زیرنویس کتابهایی که بخشی از آن مربوط به موضوع باشد، تعداد صفحات ذکر شده‏است.
ب) کتابهای ثبت‏شده بر دو قسم‏اند:
۱) کتابهایی که مستقلا در باره معرفت‏شناسی بوده ومطالب کتاب تماما راجع به همین موضوع می‏باشد.
۲) کتابهایی که بخش و یا ابواب و فصولی از آن مربوط به این موضوع بود که سعی شده ردیف آن و تعداد صفحات ذکر شوند و اگر هم عنوان و فصل جداگانه نداشته باز مباحث مربوط به موضوع را با ذکر تعداد صفحات معلوم کرده‏ایم.
ج ) به دلایلی از ذکر مقالات مربوط ومندرجه در مجلات خودداری کرده‏ایم.
د) گاهی کتابها در برگیرنده چند بخش ویا فصل مستقل بوده که هر فصل مربوط به یکی از مذاهب ویا مباحث‏شناخت‏شناسی و یا مؤسس یکی از آنها بوده‏است. ضمن اینکه کتاب رابا توجه به عنوان خاص خودش در جای خود معرفی کرده‏ایم هر کدام از آن فصل‏ها را نیز به ترتیب حروف الفبا در محل مناسب به طور مستقل ذکر کرده وشماره فصل وردیف صفحات را نوشته وبه کتاب اصلی نیز ارجاع داده‏ایم.
ه ) ترتیب کتابها براساس حروف الفبای فارسی است که فقط در صدد رعایت کردن حرف اول عنوان کتاب بوده ودر حرف دوم گاهی اهمیت کتاب یا مؤلف را ترجیح داده‏ایم.
و ) علیرغم سعی و تلاش و تحقیقی که صرف شده ادعای استقراء کامل نداشته چرا که یقینا این امر از عهده نگارنده که از بضاعت علمی بر خوردار نیست‏بر نمی‏آید اما از همه کسانیکه در این راستا لطف کرده ومساعدت نمودند، سپاسگزاریم.
ضمن اینکه نگارنده، امیدوار است در نوشتار دیگری این مساله را با طرحی دیگر و نگاهی تازه پی بگیرد. که الحمدلله با راهنمایی و هدایت‏بعض اساتید بزرگوار مقدمات آن فراهم شده و توفیق تکمیل و عرضه آن را نیز از ایزد منان خواستاریم.

محمد صفر جبرئیلی

منبع : گروه علوم سیاسی دانشگاه مفید