تاریخچه کتاب های جیبی

انتشار كتاب در قطع جیبی با شمارگان وسیع و قیمت ارزان سر فصل مهمی در تاریخ نشر كتاب است. بسیاری از صاحب نظران برای كتاب های جیبی جایگاه با اهمیتی در نشر، كتابخوانی، كتابفروشی، گسترش دانش ها و آگاهی های عمومی قائل شده اند.
مارشال مك لوهان می گوید: «كتاب های جیبی انقلابی در عادات خواندن به وجود آورد. با این انقلاب برخی از تمایزات سنتی بین روشنفكران و گروه های بی فرهنگ را از میان برداشت.(۱) عبدالحسین آذرنگ(۲) اعتقاد دارد: «بحث در باره این كه انتشار كتاب های جیبی از چه زمانی و در كجا آغاز شد، ظاهراً به نتیجه قطعی نرسیده است. آنچه مسلم است، بعضی كتاب ها در قطع جیبی پیش از سده بیستم منتشر شده است، اما انتشار در مقیاس وسیع، شمارگان بالا، قیمت ارزان، پدیده پس از جنگ جهانی دوم در كشور های غربی است.»
به نظر می رسد كه كشورهای آنگلوساكسون در این راه پیشگام بوده اند و به اعتقاد برخی موسسه انتشاراتی «پنگوئن» نخستین ناشری بود با چاپ مجموعه های عظیم و بسیار متنوع در زمینه های مختلف. ستاره درخشان انتشار كتاب های جیبی نه تنها در انگلستان، بلكه در سراسر جهان است.
كشور فرانسه نیز با انتشار مجموعه وسیع «چه می دانم؟» در قطع جیبی پس از انگلستان جایگاه در خور توجهی در انتشار كتاب های جیبی دارد. بازار نشر ایالات متحده نیز از بزرگترین ناشران كتاب های قطع جیبی در جهان است. در سال ۱۹۷۹ براساس آمار فقط در انگلستان ۱۳۲ میلیون نسخه كتاب در قطع جیبی به فروش رفته است.(۳) كتاب های جیبی با كاغذ كاهی و جلد نرم منتشر می شود كه اصطلاحاً به آن جلد كاغذی (Paperback) می گویند و به كار بردن اصطلاح «انقلاب كتاب های جلد كاغذی» در متون مربوط به علم ارتباطات به انتشار، فروش و مطالعه كتاب های جیبی اشاره دارد.
پس از پایان جنگ جهانی دوم در دهه ۱۹۴۵ بر اثر استفاده از شیوه های سریع چاپ برای شمارگان بالای ۱۰۰ هزار نسخه و تولید انبوه كاغذهای كاهی و ارزان، بعضی از ناشران كه به احتمال زیاد نیازهای خوانندگان را بهتر می شناختند با انتشار كتاب های جیبی بازار محدود و محلی كتاب را به بازاری بین المللی و جهانی تبدیل كردند. در زمان ما كتاب های جیبی به سبب مشكلات اقتصادی به ارزانی و وفور دهه های قبل نیست و بازار و اقبال آن كم شده است.
فكر تولید كتاب هایی در قطعی كه ما امروزه به قطع جیبی می شناسیم در ایالات متحده نخستین بار در سال ۱۹۵۲ از سوی جیسن اپستاین هنگامی كه به عنوان ویراستاری جوان در موسسه «دابل دی» كار می كرد تحت عنوان كتاب های «انكر» مطرح شد. این طرح بعدها منجر به انقلاب كتاب های جیبی با كیفیت خوب و رونق تجارت آن شد.
او خود در كتاب «كار و كسب كتاب» در باره آن می نویسد: «فكر كتاب های انكر نخستین بار... وقتی در یك كتابفروشی بودم... به نظرم رسید، بین قفسه های مرتب با نسخه های جلد مقوایی تمام آثار مربوط به پروست، كافكا، الیوت و... همراه كانت،هگل، ماركس و وبر همچنین پوشكین، چخوف، داستایوسكی و تولستوی قدم می زدم اما حقوقی كه از دابل دی می گرفتم ۴۵ دلار در هفته بود و قیمت آن كتاب ها بیش از آن بود كه امكان خریدن آنها را داشته باشم.»(۴)
این حسرت اپستاین منجر به این می شود كه به صاحبان كتابفروشی پیشنهاد دهد نمونه كتاب های جلد مقوایی كه با قیمت ارزان تولید می شود برای كارمندهایی كه از حقوق بالایی برخوردار نیستند بسیار مناسب است. با این ایده بررسی امكان نشر تجدید چاپ رمان های معروف با جلدهای مقوایی محكم كه بر روی كاغذهای خوب و ماندگار چاپ شوند، میسر شد. ناگفته پیداست كه پیش از این تجربه كتاب های جیبی در ایالات متحده وجود داشته است.
در دراگ استورها كتاب هایی با جلد كاغذی و با كاغذهای كاهی به چای می رسید و از طریق دكه های مطبوعات توزیع می شد و هر هفته هم سری جدیدی از آنها وارد بازار می شد؛ به جز این «پنگوئن» هم تجارت كتاب های خود را به خاك آمریكا گسترش داده بود.
براساس محاسبه «اپستاین» سرمایه گذاری اولیه این طرح نیاز به رقمی در حدود ۲۵ هزار دلار داشت؛ او نخست فهرستی از كتاب هایی كه قرار بود به این شكل منتشر شود را تهیه می كند و سرگرم برنامه ریزی برای آنها می شود و كار خود را در سال ۱۹۵۲ آغاز می كند و در كمتر از یك دهه بعد به سرمایه گذاری پرسودی در صنعت چاپ و نشر تبدیل می شود كه به عنوان یك الگوی موفق مورد تقلید دیگر ناشران از جمله انتشارات «رندوم هاوس» و البته زیر نظر خود اپستاین قرار می گیرد و در مدت كمتر از یك دهه تبدیل به یكی از پرسودترین فعالیت های اقتصادی در ایالات متحده می شود كه هم اكنون هم به راه خود ادامه می دهد.

پی نوشت:
۱- پیام یونسكو بهمن ۱۳۵۰ ، ۱۶
۲- آذرنگ، مبانی نشر كتاب، ۱۳۸۴ تهران، سمت ۷۶-۷۷
۳- كتاب جیبی در جهان نشر دانش، خرداد و تیر ۱۳۶۳
۴- اپستاین، كسب و كار كتاب، ۱۳۸۲ تهران، قدیانی ۶۷-۶۸-۷۵

منبع : روزنامه همشهری