از شایعه و شایعه‌سازی چه می‌دانید؟

شایعه ساز، شایعه پرداز و شایعه پذیر سه بخش جدایی ناپذیر عجوزه هزار داماد شایعه هستند كه روح و جان جامعه را با سمت و سوی پوشاندن حقایق و ترویج بی اعتمادی سوق می دهند و وجود هر كدام از این عناصر در بقا و گسترش آن بسیار حیاتی است.
بروز و ظهور رسانه های ارتباط جمعی و پیشرفته شدن وسایل و امكانات، همراه با مسلط شدن مردم بر شیوه های بهره مندی از تجهیزات و سامانه های نوین برقراری ارتباطات، از یك طرف موجب كاهش عمر شایعه و از طرف دیگر باعث گسترش و شیوع سریع آن شده است، زیرا شایعه سازان بر اساس ظرفیتهای موجود در مؤلفه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، نظامی، فرهنگی و ...هر جامعه بعد از خلق، آن را از طریق اینترنت ، پیام كوتاه ( SMS)و یا ارتباطهای شفاهی و ...در كوتاهترین فرصت ممكن به جامعه تزریق می كنند .
از این رو، وجود وسایل ارتباط جمعی گسترده خود موجب فراگیر شدن شایعه می شود، اما عملیات جریان سازی خبری به منظور تكذیب شایعه توسط یك منبع آگاه و مطمئن، با انتشار خبر تكمیلی تر از طریق همین وسایل ارتباط جمعی امكان پذیر است كه خود موجب كاهش عمر آن در جامعه می شود .
هنگام تهیه این گزارش، فقط با وارد كردن كلمه Rumorدر جستجوگر یاهو ۳۳میلیون و ۴۰۰سند ودرمحیط گوگل ۲۴میلیون و ۷۰۰هزار سند نمایش داده شد و این در حالی است كه با جستجوی كلمه «شایعه» در یاهو ۷۵۶هزار سند ومحیط گوگل ۲۰۳هزار سند ثبت شده نمایش داده شد .این درحالی است كه براساس آمار ایران، در سال گذشته ركورد ۸میلیاردی پیام كوتاه رابرای خود ثبت كرده و همین كافی است تا نقش اینترنت و پیام كوتاه در تولید، اشاعه و پذیرش و پردازش شایعه مشخص شود.
با این تفاسیر، می توان به درستی دریافت كه ظهور و بروز و مرگ شایعه در عصر كنونی با دنیای ارتباطات و اطلاع رسانی سریع ارتباطی تنگاتنگ دارد .اما گاهی اوقات به دلیل قوی بودن ظرفیت شایعه سازی، اطلاع رسانی به صورت یك طرفه اتفاق می افتد و موجب به وجود آمدن خسارتهای جبران ناپذیر می شود و در صورتی كه رسانه های خبری فقط یك یا چند روز روی موضوع خاصی تمركز كنند، آن جامعه را دچار التهاب و تشویش شدیدی خواهند كرد .
به طور مثال، چین بخش اعظمی از اقتصاد شرق را با صنعت توریسم به خود اختصاص داده بود و كالاهای متعدد این كشور می رفت تا تمام بازارهای جهانی را تحت تاثیر قرار دهد، اما رسانه های خبری غرب با تیتر اول قرار دادن بیماری سارس، نه تنها چین بلكه آسیا و كل جهان را تحت تأثیر قرار دادند و آن چنان مانوری روی این بیماری انجام شد كه جهانیان چین را با نام سارس می شناختند و تمام بخشهای ارزشمند اقتصادی، فرهنگی، توریستی و ...این كشور برای مدتی از دیدگان همگان پنهان ماند .
هر چند بیماری سارس وجود داشت، اما قابل كنترل و درمان بود و این در حالی اتفاق می افتاد كه شایعه سازیها و گسترش شیوع شایعات به حدی بود كه ماجرا به اندازه واقعیتی كه وجود داشت منعكس نمی شد و اغراق و بزرگنمایی بیش از حد با اهداف سیاسی و حمله تبلیغاتی، چنان بحرانی را برای كشور چین به وجود آورد كه بر اساس آمار انتشار یافته از سوی بانك توسعه آسیا، بحران سارس بالغ بر ۲۸میلیارد دلار خسارت مالی را برای این كشور و برخی همسایگان به وجود آورد .
همین بانك قبل از انتشار خبرهای مرتبط و شایعه های پیرامون بیماری سارس، میزان تولید ناخالص ملی چین و دیگر كشورهای منطقه شمال شرقی آسیا را ۶/۵درصد پیش بینی كرده بود و بعد از متمركز شدن رسانه ها بر روی این بیماری، تولید ناخالصی با ۷/۴كاهش مواجه شد و یك جنجال خبری باعث گردید فقط در مدت كمی این كشور با خلع اقتصادی ۹/۱درصدی در تولید مواجه شود .
حال اگر نگاهی متعادل و مقایسه ای سرانگشتی بین ایدز به عنوان بلای قرن كه منزلگاه اصلی اش در جهان غرب است با سارس بیماری قابل درمان در شرق آسیا به عمل آید، به درستی درخواهیم یافت كه شایعه و بحران سازیهای هدفمند چقدر مخرب خواهد بود، زیرا در هر روز ایدز ۸هزار قربانی و ۱۳هزار عفونت جدید را می طلبد و بیماری زودگذر سارس كه بیشتر یك بهانه برای بحران آفرینی و رسیدن به برخی اهداف سیاسی، اقتصادی به نظر می رسید، بالغ بر ۸هزار نفر قربانی گرفت و با یك اقدام سریع از صحنه حذف شد.
بر اساس تحقیقات جامعه شناختی، سرعت شایعه بین ۶۰۰تا ۸۰۰كیلومتر در ساعت است و این در حالی است كه با روی كار آمدن اینترنت و گسترش بهره وری از آن، همراه با گسترش اطلاع سانی خبری، این میزان با قدرت دربرگیری بین المللی مواجه می شود و در صورت وجود بهانه و یا كوتاهی در كنترل و حذف، خسارتهایی جبران ناپذیر را در پی خواهد داشت .
البته، جای این نكته ضروری است كه شایعه ها فقط منحصر به مسایل سیاسی و بحرانهای روانی یا به اصطلاح كاملتر جنگ سرد بین المللی منحصر نیست، بلكه گاهی اوقات می تواند مسایلی همچون شایعه غرق شدن جزیره مصنوعی امارات قبل از افتتاح، تصادف علی دایی سرمربی تیم سایپا، ازدواج غیابی فلان هنرمند با ...، استعفای رئیس ...، مرگ ...، تصادف ...، قتل ...و ...در پیش روی مردم قرار گیرد، اما اهمیت مسأله در این است كه تعریف كلی شایعه، چگونگی به وجود آمدن، چرایی و راههای شیوع، علت پذیرش و سوء استفاده فرصت طلبان از ساده نگری مردم به خصوص عوام از شایعه، مورد بررسی كارشناسی قرار گیرد تا توجه بیشتری نسبت به آن به عمل آید.
● شایعه چیست؟
از منظر لغوی، شایعه در فرهنگ معین به خبرهای شیوع یافته، راست یا دروغ، شایع به معنی فاش و آشكار و شایع شدن به معنی منتشر شدن تعریف شده است و در فرهنگ شفاهی از آن به عنوان یك خبر راست یا دروغ رایج كه قابلیت انتشار و دهان به دهان شدن را داشته باشد، یاد می شود .پستمن در كتاب روانشناسی شایعه، این معضل را یك گزاره یا موضوع خاص گمانی كه بدون وجود ملاكهای اطمینان بخش به صورت شفاهی از فردی به فرد دیگر و دهان به دهان منتشر می شود، معرفی می كند و می افزاید :به دلیل پیوند آن با انسان، شایعه را می توان یك پدیده اجتماعی به شمار آورد كه در تمام جوامع انسانی یك امر متداول است و تصویر جامعه بدون آن محال به نظر می رسد.
دكتر حسین آقاجانی، جامعه شناس و استاد دانشگاه، در این رابطه گفت :شایعه بیان اضطرابها و نگرانیهای درونی بخشی از مردم در برابر فریب اطلاعاتی است و برای تحریك هیجانها بدون مقایسه با شواهد و مستندات به عنوان یك تفریح و بعضاً خندیدن و رساندن اخبار جدید و مبهوت كردن دیگران در میان مردم منتشر می شود، زیرا پذیرندگان آن در جایگاه ابهام، سردرگمی و یا هیجان قرار می گیرند و سعی در انتقال آن به منظور ایجاد همان فضا برای دیگران را دارند كه بعضاً موجب ایجاد اغراق و بزرگ نمایی بیشتر در همان شایعه می شوند و به عبارت كلی «یك كلاغ چهل كلاغ» اتفاق می افتد و با سرعت و گستردگی زیادی شیوع پیدا می كند.
شایعه از ابتدایی ترین خبرهاست كه در تمام جوامع انسانی بر پایه هیاهوهای بی اساس و بدون منبع به صورت پیامهای خبری از جهات غیرموثق و غیردقیق به گونه ای ناقص منتشر می شود و تأثیرات مخربی را بر محیط پیرامون خود می گذارد .
در این راستا، نقش و تأثیرگذاری شایعه های هدفمند كه بعضاً با اهداف، نیات و مقاصد ویرانگرانه منتشر می شود، بسیار مخربتر است؛ زیرا بر اساس یكسری ظرفیتهای فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و ...هر جامعه ای شكل می گیرند و در بخش كلان جامعه به عنوان یك رخداد تأثیرگذار بر روند مسایل روز كشور و یا در محل كار، تدریس، خانواده، جلسات، میزگردها، محله و ...در قالبهای كوچكتر اتفاق می افتند، این نوع شایعه ها بیشتر زمانی اتفاق می افتند كه پیش زمینه فكری و یا رخداد خبری مرتبط با یكی از مسایل جامعه وجود داشته و یا حالت بحران و شرایط غیرعادی حاكم باشد و با سوء استفاده از این موقعیت، شایعه در اشكال مختلف بروز و ظهور پیدا كند .
به طور مثال هنگام وقوع جنگ و در شرایط بحرانی بین دو طرف درگیر، شایعه های متعددی در رابطه با مرگ سران نظامی، شكست در جبهه های مختلف، حمله های غیرمترقبه، عملیاتهای چریكی، افزایش یا كاهش تجهیزات نظامی و ...شیوع پیدا می كند كه بیشتر با جنگ واژه ها، جنگ روانی، جنگ افكار و یا به عبارتی كاملتر جنگ سرد مشهور است و به منظور تسخیر اندیشه ها و قبضه كردن و جهت دادن اراده توده در زمینه اهداف مد نظر انجام می شود .
این نوع جنگ بیشتر زمانی حیات اجتماعی گرفت كه قدرتها و جناح های درگیر در جنگ جهانی دوم از آن به عنوان یك سلاح برنده و قدرتمندتر از تنشهای نظامی بهره جستند و امروزه با به كارگیری پیشرفته ترین امكانات مرئی و نامرئی، ماهواره، سینما، تلویزیون، روزنامه و ...به صورت مستقیم و غیرمستقیم به شستشوی مغزی ملتهای دیگر می پردازند و در این رهگذر با هدف قرار دادن مؤلفه های متعدد و مباحث زیربنایی، می كوشند تا اهداف كوتاه و بلند مدت خود را به روح و جان جامعه به صورت شایعات مختلف تزریق كنند.
● چرا پذیرش؟
انسان ذاتاً عاشق خیالبافی های خود است و حكایتهای ساخته و پرداخته ذهن را دوست دارد و هر مطلب اعم از راست یا دروغ را كه به ناخودآگاه ذهنی اش نزدیك باشد، پذیرفته و گاه با پرورش تكاملی تر، آن را به دیگری منتقل می كند و از این رو، روانشناسان معتقدند كه به همین علت شنوندگان شایعه بر اساس اعتقادات، درك مفاهیم، علایق، عواطف، تفكرات اهمیت و ...در انتشار شایعه نقش ایفا می كنند و بنا به سطح حكایت پردازی، خیالبافی، آرزو، دغدغه، عقده و یا ذهنیت نسبت به موضوع، آن را منتشر می نمایند .
به طور مثال، اگر یك خبر در رابطه با شركت تولیدكننده ای كه توانسته است جایگاه مناسبی را در بازار رقابت انحصاری به خود اختصاص دهد منتشر شود و راست یا دروغ بودن آن تحت تعریف شایعه در جامعه شیوع پیدا كند، مصرف كنندگان بنا به تمایل و علاقه، ذهنیت، مخالفت، موافقت و} كه نسبت به كالای تولید شده آن شركت دارند، در انتشار آن واكنش نشان می دهند اگر خبر درباره كیفیت پایین كالا باشد و شنونده كالا از مصرف آن راضی باشد، خود به خود میزان انتشار شایعه ضعف در كیفیت نسبت به مصرف كننده ای كه از همان كالا رضایت ندارد، كمتر است .حال آنكه فردی كه در مقام ناراضی خبر را شنیده است، می كوشد تا آن را به دیگری منتقل كند و این در حالی است كه بزرگنمایی و كمتر شدن استنباط گرایی و در نظر گرفتن مستندات و شواهد به شدت كاهش می یابد و در این رابطه، كمتر به بحران یا عملیات روانی توجه می شود و شایعه پذیر با كمترین تعقل گرایی و با نگرشی بسته و نگاهی محدود و دور از هرگونه تحقیق و بررسی در موضوع آن را منعكس می كند، حال آنكه امكان دارد شایعه ساز با تكیه بر افكار عمومی، به عنوان یك نیروی عجیب و اسرارآمیز با توجه به رعایت برخی شاخ و برگها برای كاهش مقاومت مؤثر این شایعه را خلق كرده باشد و از این رو با نیت در هم شكستن برخی اهداف، به تحریك افكار عمومی علیه شركت تولیدی بپردازند و آنچه بیان شده، فقط بهانه هایی باشد كه با معقول نشان دادن آن تلاش شود تا رقیب، مخالف و یا قدرت بلامنازعه ای از میان برداشته شود و در این میان یكسری شایعه پذیر بدون آنكه به آینده انعكاس شایعه های كوچك توجه كرده باشند، درمسیر همكاری برای تخریب یك هدف، نقش مهمی را ایفا می كنند .
به هر حال، به نظر می رسد پذیرش شایعه بیشتربه ساختار فكری، شناخت، فهم و درك، سطح نگرش، توان سنجش، تحقیق و تفحص و نگاه عقلایی شایعه پذیر بستگی دارد و از آنجا كه تنوع و گستردگی شایعات با زمینه های به وجود آمدن آن ارتباط هماهنگ و تنگاتنگی دارد و با این نگرش كه دوام شایعات با اهداف مشخص ساخته و پرداخته می شود، می توان به این حقیقت دست پیدا كرد كه شایعه پذیر مهمترین محركه تأثیرگذار در عمر شایعه است .از این رو، چگونگی پردازش و شیوع شایعه با شاخصه های مختلف كه در كالبد شایعه پذیر نهفته است، قابل تأمل می باشد.
۱) سرگرم كردن دیگران و تلاش برای دوستیابی، یكی از انگیزه های مهم در پذیرش و پردازش شایعه است؛ زیرا برخی برای برقراری ارتباط با افراد جدید و یا سرگرم كردن دوستان و پر رونق كردن گفتمانهای دوستانه و خصوصی در محافل متعدد و مختلف همچون شب نشینی، سفرهای درون و برون شهری، اداره، خانه، دانشگاه، مدرسه و یا در تاكسی، اتوبوس و} ناگزیر به اخبار غیرموثق، ابهام برانگیز همراه با التهاب و تنش پناه می برند و اكثر اوقات قسمتی از مشغولیات روزانه خود را به بنگاههای خبری رسانه های بیگانه اختصاص می دهند و با شنیدن یك خبر، بعد از بزرگنمایی و رنگ و لعاب دادن به آن، در جامعه منتشرش می كنند.
۲) یكی دیگر از مسایل به وجود آمدن و انتشار شایعه، خود بزرگ بینی و تلاش برای جلب توجه اجتماعی است .فرد با تكیه بر اینكه وجودش می تواند منبع خبر مهمی باشد، با تولید شایعه و انتشار آن در میان دوستان و نزدیكان تلاش می كند تا احساسات دیگران را جریحه دار كند و برای مدتی كانون خبر قرار گیرد و از این فرصت برای رسیدن به برخی اهداف برای پوشاندن كمبودها و عدم مهارتهای اجتماعی و} بهره گیرد .
این ترفند امروزه به عنوان یك سلاح قدرتمند برای جلب رضایت عمومی و هدفمند كردن افكار جهانیان برای انجام یك كار صورت می گیرد و در جریان حمله آمریكا به افغانستان و عراق، این پروسه به عنوان یك ابزار قبل از جنگ مورد بهره برداری قرار گرفت و آمریكا كوشید تا با قرار دادن خود و كشورهای اروپایی در كانون شایعه های متعدد، حیات فرا اجتماعی را برای خود در میان همگان به وجود آورد و با انجام تبلیغات گسترده بر روی حركات تروریستی، تلاش نمود تا افكار جهانیان را با انجام جنگ در افغانستان و عراق، همراه كنند و در این میان خود را حامی كشورهای مظلوم و مبارز كشورهای تروریستی نشان دهد و} .
۳) كینه جویی و تخریب، یكی دیگر از مسایلی است كه افراد را به پذیرش و اشاعه شایعه ترغیب می كند و به علت خصومت، كینه جویی، دشمنی و برخی ناسازگاریهای سیاسی اجتماعی، بعد از شنیدن شایعه، آن را در میان سطوح متعدد پخش می كنند و می كوشند تا با اشاعه بیشتر آن، به مقاصد و اهداف ویرانگرانه خود دست پیدا كنند .
امروزه طراحان حرفه ای شایعات با همكاری بنگاههای خبرپراكنی قادرند تا در كوتاهترین فرصت ممكن جبهه های جنگ روانی را علیه افراد و شخصیتهای حقیقی و حقوقی، جمعیتها، تشكلها، احزاب، كشورها و} بسیج كنند و با طرح شایعات هدفمند، می كوشند مسایل زیربنایی و خسارت پذیر كشورها را مورد هدف قرار دهند و از طرف دیگر، روحیه، توان، احساسات و قدرت مقابله و ایستادگی را در میان مردم آن كشور ضعیف نمایند.
۴) تجسس و كنجكاوی
بسیاری از مردم بدون داشتن ثبات شایعه پردازانه و دور از هرگونه خصومت و تخریب، با شنیدن بعضی خبرها كه می تواند با تحقق یافتن آن تأثیری بر روند مسایل پیش رو داشته باشد، با كنجكاوی و تجسس و با بازگو كردن قضیه، برای رفع سؤالهای به وجود آمده در ذهنشان نه تنها در اشاعه شایعه بلكه در شاخ و برگ دادن به آن نقش بسزایی را ایفا می كنند .به طور مثال، در جنگ اكثر اوقات این شایعه كه فلان مسؤول حكومتی یا فرمانده نظامی قرار است از فلان جبهه دیدن كند و تا به حال نیامده، پخش می شود و در پی آن نیروهای نظامی با طرح سؤالهایی كه چرا تا به حال مراجعه نكرده است و شاید برای او اتفاقی افتاده باشد و با تجسس برای یافتن پاسخی به این سؤال، در اشاعه یك شایعه مخرب نقش مهمی را ایفا می كردند.
۵) فریب
حیله، فریب و نیرنگ همراه با منحرف كردن اذهان و افكار عمومی از مسیر متعالی و طبیعی جامعه، عاملی است كه فكر شایعه سازان را در طرح و ساختن برخی شایعه ها به منظور گمراه و بدبین كردن مردم نسبت به محیط پیرامون خود درگیر خویش ساخته است .آنها روزانه به گونه ای موذیانه و زیركانه می كوشند تا با در نظر گرفتن یكسری نیازها و خواسته های عمومی، تحقق یافتن آنها را در آینده ای نزدیك در قالب شایعه هایی از زبان مسؤولان جامعه به مردم نوید دهند و بدین طریق با تحقق نیافتن این گونه شایعه ها، مردم را از زوال طبیعی منحرف و با فریب دادن مردم، حس بدبینی و گمراهی را به وجود می آورند و از آنجا كه شایعه ها برایشان خوشایند جلوه می كند، در انعكاس آن تلاش بیشتری می شود.
۶) ترس
ایجاد ترس و اضطراب و استرس در میان مردم، یكی دیگر از انگیزه های شكل گیری شایعه است و با طرح برخی شایعات، تلاش می شود مخاطبان و شنوندگان را از یكسری اتفاقات بترسانند .بیشتر این گونه شایعه ها قبل از یورشهای نظامی صورت می گیرد و برای تضعیف توان مقابله در میان مردم، از این دسته شایعه ها استفاده می شود .
در اوایل دهه ۷۰شمسی، شیوع یكسری شایعه ها در مناطق روستایی و دور افتاده هند مبنی بر ربودن بچه ها و فروش اعضای بدن آنها، آن چنان جوی در «آكشور» به وجود آورد كه حیات اجتماعی در برخی مناطق فلج شد و مردم با مظنون شدن به برخی افراد، اقدام به ضرب و شتم آنها می كردند و چندین نفر بیخود و بی جهت كشته و بدون محاكمه و مشخص شدن اتهام، به دار مجازات آویخته شدند .همچنین، قبل از وقوع جنگ علیه عراق و حمله به آن كشور، شایعه سازان با طراحی شایعه های ترسناك و تزریق آن به میان مردم همچون مجهز بودن سربازان آمریكایی، استفاده از سلاحهای پیشرفته، تعداد زیاد نیروهای مهاجم، داشتن نقشه های ماهواره ای مدرن، نداشتن توان مقابله با متجاوز، وجود ناوهای مدرن و} تلاش شد تا قدرت مقابله را در میان مردم ونیروهای نظامی عراق به شدت كاهش دهند تا در هنگام حمله نظامی ایستادگی را به حداقل برسانند.
۷) شایعه های تفرقه افكنانه
اصل «تفرقه بینداز و حكومت كن»، الگوی سیاسی جهان غرب است و در طول تاریخ كوشیده است تا با لحاظ كردن این گونه تفكرات در بین گروهها، تجمعها، تشكلها، احزاب، مذاهب، جمعیتها و كشورهای مختلف جدایی بیندازد و به عنوان راهكاری كم هزینه اما بسیار تاثیرگذار، همیشه در دستور كار قرار گرفته است. نتیجه این گونه شایعه های تفرقه اندازانه در كشتارهای قومیتی،اجتماعات حزبی، تظاهراتهای گروهی و درگیریهای خیابانی و...نمود پیدا می كند.این روش از شایعه پردازی، بیشتر در مناطق دو یا چند قومیتی و مذهبی انجام می گیرد .
۸) شایعه های اقتصادی
در بازارهای رقابت انحصاری «شایعه» یكی از مهمترین ابزارهای پیش گرفتن از رقبای تجاری است و همیشه شركتهای بزرگ و تولیدكنندگان معتبر در معرض این گونه حملات قرار دارند. انتشار خبری مبنی بر اضافه كردن یك نوع پروتئین به ساندویچهای شركت ۵در آمریكا كه موجب چاق شدن افراد می شد و باعث گردید در طول یك ماه مالی حجم فروش آن شركت به صورت چشمگیری كاهش یابد. رواج شایعه های متعدد در رابطه با تالار بورس و نرخ سهام، كاهش یا افزایش قیمت كالاهای اساسی، ترویج خبرهای مبنی بر ناامن نشان دادن جامعه به منظور كاهش میزان سرمایه گذاری و ۵ از این دسته شایعات هستند.
به هر حال، شایعه از تولد تا مرگ در رنگهای مختلف ظهور پیدا می كند و به عنوان یك پدیده اجتماعی در تمام جوامع در قالبهای گوناگون به یك امر متداول تبدیل شده است و هر روزه به عنوان بخش بزرگی از گفتگوهای عادی و معمولی مردم نمود پیدا می كند و اگر در برخی گفتگوهای ساده و روزانه با دوستان و افراد پیرامون خود دقت می كنیم، در خواهیم یافت كه بسیاری از گپهای ما منبع شایعات و عامل انتقال آن می باشد و جامعه شناسان معتقدند، در جوامعی كه مردم با یكدیگر به جای روابط مكانیكی، ارتباطات ارگانیك دارند شایعه بیشتر موج می زند و به علت سنتی و شفاهی بودن ارتباطات، وسایل رسمی و ارتباطات جمعی جای خود را به روابط میان مردمی می دهد و به همین دلیل منبع خبر نامشخص و مشروعیت آن در هاله ای از ابهام قرار می گیرد و آنچه كه به گوش مردم می رسد دارای شاخ و برگهای كاذب و تعلیق می باشد.
فریدون صدیقی، استاد ارتباطات دانشگاه ریشه شایعه سازی را در كم سوادی می داند و می گوید: در جامعه ای كه سواد فرهنگ شفاهی وجه غالب رفتارها و مناسبات اجتماعی است و در جامعه سخنگو و نه سخن پرداز و سخن نویس، افراد آن بیشتر درگیر مقوله شایعه هستند، چرا كه هر قدر گفته را مكتوب كنیم و در پخش و ضبط گفته های مكتوب منصف، دقیق و بالنده باشیم قطعاً عرصه را بر شایعه سازان خواهیم بست.
این استاد ارتباطات می افزاید: باید قبول كنیم كه شایعه فكری برای بازیهای فكری است و از این رو با نگاهی به دل مشغولیهای روزمره افراد می توان راههای چیدن ابزار این بازیهای فكری را شناخت و از مهیا شدن شایعه جلوگیری كرد.
دكتر حسین آقاجانی، جامعه شناس و استاد دانشگاه در این رابطه می گوید: در صورتی كه وسایل ارتباط جمعی به خصوص رسانه های پرمخاطب صوتی و تصویری، به اندازه مناسب و منطبق با ایجاد تعادل روانی در جامعه اخبار را با تأكید بر منبع درست در اختیار مردم قرار دهند، سطح شایعه سازی به شدت كاهش می یابد.
وی در ادامه ضمن اشاره به چگونگی مورد توجه قرار گرفتن شایعه می گوید: از نگاه كاركرد گرایی شایعه یعنی ارضای نیازهای جامعه و اگر افراد در دستیابی به نیازهای خود در محرومیت قرار گیرند، بستر شایعه پذیریی و پردازش آن افزایش می یابد. از این رو ضمناً بهتر است كه افراد متخصص، اندیشمند و جامعه شناسهای خبره و كارآمد را به داخل جامعه فرستاد تا اطلاعات و واقعیتهای موجود در جامعه كه قابلیت تبدیل شدن به گفتمان بین انسانی را دارند شناسایی و با یك سنجش دقیق اطلاعات درست و دور از ابهام را به درون جامعه تزریق كرد و از شایعه سازی و پردازش آن تا حد زیادی جلوگیری نمود و شرایط را به شنیدن یك خبر و گذر از كنار آن تبدیل كرد.
بسیاری از روانشناسان معتقدند كه شایعه پردازی نوعی بیماری است و افراد شایعه پرداز بیشتر اشخاصی سرخورده، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ۵جامعه هستند كه برای ارضای روحیات و دغدغه های روانی دست به این كار می زنند، از این رو، فردی كه به سرخوردگی مبتلا می شود، برای تخریب دیگران و دور كردن گناه از خود با دروغ، تهمت، افترا و حتی سندسازی تلاش می كند تا با زحمت انداختن و اذیت كردن دیگران، خود را به یك آرامش كاذب برساند و البته نباید فقط شایعه سازی و پردازش آن را به افراد پریشان حال و سرخورده نسبت داد، چرا كه برخی افراد نیز برای به دست آوردن پایگاه دوباره خود به این اقدام روی می آورند.
روانشناسان بر این باورند كه شایعه از دو قالب حرفه ای و نیمه حرفه ای تشكیل شده است و زمانی كه فردی سرخورده و پریشان حال از موقعیت خود قرار دارد می كوشد تا با شایعه سازی علیه دیگران به آرامش كاذب برسد و این حالت نیمه حرفه ای شایعه است، اما برخی از افراد و گروهها با هدف و برنامه ریزی به منظور تنش در افكار عمومی و تحول در روحیات جامعه به این كار همت می گمارند و آنها نوع حرفه ای شایعه ها هستند و برای كنترل این معضل اجتماعی اصل كلی پیشگیری و درمان پیش روی همگان قرار دارد.● پیشگیری
دكتر محسن غرویان، استاد دانشگاه در رابطه با پیشگیری از شایعه می گوید: روزانه هزار خبر و اتفاق و مطلب ریز و درشت اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... به گوش افراد می رسد و اگر شنوندگان قدرت تجزیه و تحلیل داشته باشند، به راحتی می شود با یكسری شواهد آن را قبول یا رد كرد و از این جهت می توان با بالا بردن قدرت ارزیابی و تجزیه و تحلیل در میان مردم شرایطی را به وجود بیاوریم كه فقط مسأله در حد شنیدن باشد و راههای بعدی را بر شیوع آن ببندیم.
در یك جمع بندی روانشناسان و جامعه شناسان هر دو بر این باورند كه اولین گام برای كم كردن حضور شایعه در جامعه، بالا بردن سطح آگاهی و فهم عمومی مردم است و بر پایه اعتقادات، اندیشه ها، روابط اجتماعی و ۵ تأثیرات منفی و مخرب شایعه را به عنوان یك پدیده اجتماعی برای آنها تعریف كرد و سپس تحت قوانین شهروندی، همگان را ملزم به بررسی، تجزیه و تحلیل و مستندگرایی شایعه نمود و این فرهنگ كه به عنوان یك شهروند از پذیرش و پردازش هر شنیده ای بدون تجزیه و تحلیل خودداری كنند، می بایست با فهم و خرد آنها عجین شود.
نكته دیگر در این جمع بندی، شناخت خاستگاهها و مؤلفه هایی است كه می تواند كانون شایعه باشد و می بایست با ایجاد مؤسسه ها و كلینیكهای شایعه سنجی ابهامها و مسایلی كه می تواند منجر به بروز شایعه شوند شناسایی و با ایجاد و لحاظ كردن برخی برنامه های اطلاع رسانی به صورت مستقیم و غیرمستقیم از بروز و ظهور و شكل گیری قدرتمند آن جلوگیری كرد. در این رابطه نكات زیر از اهمیت بسزایی برخوردار است.
۱) اعتمادزدایی به رسانه ها
این اصل كه شایعه با سرعت رسانه ظهور پیدا می كند و با همین سرعت می تواند از هیاهوی اجتماعی دور شود، قابل قبول است و این رهگذر به اعتماد جامعه به رسانه های خبری و اطلاع رسانی بستگی دارد و در این معادله به وجود آمده فقط رسانه ها می توانند همگام با این رقابت پیشرفته و مدرن حضوری تأثیرگذار داشته باشند و از آنجایی كه ابهام، نبود مستندات و شواهد مستند و منبع معتبر از مشخصه های شایعات می باشد، با یك اعتماد حداقلی به رسانه ها می توان حیات اجتماعی را از شایعه سلب كرد، پس رسانه ها می بایست به گونه ای عمل كنند كه خبر منتشر شده آنها با اعتماد عمومی روبرو شود و مخاطبان احساس یك جاذبه گری خبر و اطلاع رسلانی را نسبت به رسانه نداشته باشند.
۲) اطلاع رسانی در لحظه و كارآمد
اطلاع رسانی در لحظه و كارآمد، یكی از اصلی ترین عوامل پیشگیری كننده از شایعه است، چرا كه مردم نسبت به رویدادهای گوناگونی كه از نظرشان دارای اهمیت باشد و از جهاتی با مسایل روزمره، حیات اجتماعی و آینده، شغل و... مرتبط باشد، عكس العمل نشان می دهند، از این رو آگاه نگاه داشتن مردم و اطلاع رسانی به موقع با بیان یكسری از واقعیتها بر پایه صداقت و صمیمیت می تواند از بسیاری خسارتهای جبران ناپذیر آینده جلوگیری نماید.
۳) كاهش اضطرابهای اجتماعی
براساس آنچه كه گفته شد، یكی از عمده مسایل به وجود آورنده شایعه اضطراب، استرس و ترس مردم است و در جامعه ای كه مردم نسبت به آنچه كه وجود دارد، اعتقاد راسخ نداشته باشند و با ترس و اضطراب و استرس اقدامهای روزمره خود را پایه گذاری كنند، شایعه خود به خود با سرعت و تأثیرگذاری بیشتری رواج پیدا می كند.
نبود امنیت و اعتماد به آینده شغلی، رعایت نكردن قانون، تبعیض، رشوه خواری، بی عدالتی و... هر كدام عواملی هستند كه اعتماد اجتماعی را از مردم گرفته و به جای آن ترس و واهمه را نسبت به محیط پیرامون به روح و جان آنها تزریق می كند و در این رهگذر با فراهم نمودن شرایط مطلوب اجتماعی می توان گام بسیار تأثیرگذاری را در كاهش و ظهور شایعه برداشت.
● هماهنگی و ثبات در پاسخگویی
آنچه كه اثبات شده این است كه اكثر شایعه ها در هر جامعه ای نسبت به حاكمیت و كارگزاران و مسؤولان جوامع انتشار پیدا می كنند و در این رابطه بیان دقیق و حقایق و رویدادهای جامعه وجود منبع موثق خبری از سوی دولت عامل مؤثری در شكل گیری شایعه است و در این رابطه انتصاب مسؤولان كاركشته و اندیشمند در عرصه مدیریت روابط عمومی سازمانها و ادارات مختلف دولتی و تصدی كارشناسانه مسؤولیت اطلاع رسانی نهادها و وزارتخانه ها همراه با وجود یك سخنگویی پرقدرت شجاع، صدیق و محبوب مردم به عنوان نماینده رسمی دولت در تحقق این مهم، حیاتی است.
● درمان
شایعه زمانی كه فراگیر شود همچون قطرات اسید كه بر روی یك جسم نازك بریزند، به میزان حضور روحیاتش مخرب و ویرانگر خواهد بود و می بایست با دقت، سرعت ویژه ای آن را كنترل و به سرعت خنثی كرد. برخی از شایعه ها كه كذب بودن آنها قابل اثبات می باشد، امكان از بین رفتن سریعتری را دارند، به طور مثال اگر شایعه مرگ فلان مسؤول و یا سیاستمدار در جامعه فراگیر شد می توان با دعوت از رسانه ای خبری در یك نشست مطبوعاتی و با حضور ایشان در جمع مردم و منعكس كردن این رخداد شایعه را از دور خارج كرد.
در این جا ذكر این نكته الزامی است كه در چنین شرایطی نباید بیانیه ای به منظور تكذیب شایعه صادر شود، چرا كه همین امر موجب خواهد شد بسیاری از افراد كه تا به حال این شایعه را نشنیده اند با انعكاس این تكذیبیه از چند و چون ماجرا باخبر شوند و گاهی چون همان تكذیبیه شرایطی برای رؤیت بینایی مردم را فراهم نخواهد كرد و در مقام یك خبر مكتوب ابهامهایی را به دنبال خواهد داشت، در اكثر اوقات موجبات تشنج زایی بیشتر شایعه را به همراه دارد و بهتر است بدون اشاره مستقیم به شایعه به گونه ای تفهیمی و غیرمستقیم شایعه را رد و واقعیتها را به مردم منتقل نمود، اما در صورتی كه شایعه واقعیت داشت و به عنوان یك خبر حقیقی در كانون شایعه قرار گرفت، وضعیت كاملاً متفاوت خواهد بود و در این راستا می بایست با دقت نظر ویژه، بنا به شرایط و نوع شایعه در پاسخگویی به آن همت گماشت.
در اولین گام، با شناسایی منابع و افراد شایعه ساز، آنها را بی اعتبار و هویت مخرب آن را برای مردم مشخص كرد و بعد از آن و به منظور جلوگیری بیشتر از تهدید، تخریب، اضطراب، ناامنی، تردید و ابهامهای متعدد، اطلاع رسانی سریع و جامع صورت گیرد و با ایجاد ستاد ویژه كنترل شایعه متشكل از جامعه شناسان، روانشناسان، كارشناسان مددكاری اجتماعی، روانپزشكان، اندیشمندان و... بنا به نیاز جامعه با اطلاع رسانی مناسب تعادل روانی را حاكم كرد.
شركت رئیس جمهور روسیه و اعضای خانواده اش در یك نشست خبری و خوردن مرغ در هنگام شیوع شایعه آنفلوانزای مرغی در مقابل رسانه های تصویری یك اقدام كاملاً تأثیرگذارتر در رفع شایعه پراكنیهای پیرامون این بیماری بود.
برگزاری نشستهای خبری، هماهنگی و ثبات در اطلاع رسانی تأیید حقایق، اقدامها و برخوردهای قانونی، برگزاری جلسات حضوری گفت و شنود، ابهام زدایی و... هر كدام در كاهش میزان تخریب شایعه تأثیر بسزایی دارند.
شایعه كلمه ای است ساده با كاركردی بسیار قوی و خسارت بار، این پدیده مخرب اجتماعی زندگی بسیاری از انسانها را دستخوش دگرگونیهای زیادی كرده است و چه بسا افراد و اشخاصی كه به خاطر شیوع همین كلمه، كار، خانه، زندگی، زن، شوهر، فرزند و... خود را از دست داده اند و چه كشورها و انجمنها، جمعیتها، احزاب و... كه روبه فروپاشی گذاشته اند، از این رو دین مبین اسلام با نگاهی بسیار سرسختانه به این معضل ترك آن را از اوجب واجبات دانسته است.
دكتر محسن غرویان، دكترای فلسفه و استاد دانشگاه در این رابطه می گوید: شایعه از دو حالت خارج نیست، یا واقعیت دارد و یا خلاف واقع است و از آن جا كه هر چیزی كه واقعیت داشته باشد ما اجازه پخش آن را نداریم، پس خود به خود در دین مبین اسلام حكم غیبت بر آن جاری می شود و گوینده غیبت كننده و شنونده نیز استماع كننده غیبت محسوب می شود و در صورتی كه واقعیت نداشته باشد، بهتان و تهمت و افتراست كه هركدام از این موارد طبق نص صریح احكام اسلامی حرام محسوب می شوند و جزو گناهان كبیره می باشند.
● و اما قرآن ...
خداوند تبارك و تعالی در آیات مختلف سوره نور به صراحت همگان را به دوری از تهمت و اشاعه شایعه نهی می كند و در آیات ابتدایی ضمن اشاره به تهمت و چگونگی اثبات آن در آیه ۱۳۱۲ همین سوره می فرماید: چرا هنگامی كه این تهمت را شنیدید، مردان و زنان با ایمان نسبت به خود (و هر كسی كه همچون خود آنهاست) گمان خیر نبردند و نگفتند این دروغی بزرگ و آشكار است و چرا چهار شاهد برای آنان نیاوردند؟
اكنون كه این گواهان را نیاوردند آنان در پیشگاه خدا دروغگویند، ... این سرزنش به كسانی كه با شنیدن هر حرفی به دنبال شاهد و شاهدانی نمی روند، در آیات ۱۴۱۵ به گونه ای شدیدتر نازل می شود. به خاطر بیاورید زمانی را كه این شایعه را از زبان یكدیگر می گرفتید و با دهان خود سخنی می گفتید كه به آن یقین نداشتید و آن را كوچك می پنداشتید، در حالی كه نزد خدا بزرگ است، چرا هنگامی كه آن را شنیدید نگفتید «ما حق نداریم به این سخن تكلم كنیم، خداوندا منزهی تو، این بهتان بزرگی است.»
و بعد با الطاف و رحمت واسعه الهی اش در آیه۱۶ می فرماید: خداوند شما را اندرز می دهد كه هرگز چنین كاری را تكرار نكنید اگر ایمان دارید.
در واقع این آیات سه قسمت از گناهان بزرگ مورد اشاره قرآن رادربرمی گیرد؛ اول به استقبال شایعه رفتن و از زبان یكدیگر گرفتن. دوم، منتشر ساختن شایعه ای كه هیچ گونه علم و یقین به آن نداشتید و سوم، كوچك شمردن شایعه و به عنوان یك وسیله سرگرمی از آن استفاده كردن... از آن جا كه این مسأله بسیار مهم است، موجی تازه از سرزنش بر آنها می بارد و تازیانه ای محكمتر بر روح كسانی كه آن را سبك شمرده بودند، نواخته می شود و می گوید «چرا هنگامی كه آن را شنیدید، نگفتید ما حق نداریم كه به این سخن تكلم كنیم خداوندا!
منزهی تو این بهتان بزرگی است» در واقع تنها به خاطر این ملامت شده بودند كه چرا با حسن ظن نسبت به كسانی كه مورد اتهام واقع شده بودند، نگاه نكردند، اما در این جا می گوید كه علاوه بر حسن ظن شما می بایست هرگز به خود اجازه ندهید كه لب به چنین تهمتی بگشاید تا چه رسد كه عامل نشر آن شوید و... به درستی با نگاهی به ترجمه آیات منتخب سوره نور می توان دریافت كه تهمت از منظر حضرت باری تعالی چه جایگاه زشت و ناپسندی دارد و اشاعه آن به هر شكلی نادرست و از حق الناسی به حساب می آید كه امكان هیچ گذشتی از سوی خداوند تبارك و تعالی نسبت به آن نیست.
در بحث غیبت نیز آیات متعدد قرآن كریم و احادیث معصومین(سلام ا... علیها) خود گواهی روشن بر زشتی و نادرستی آن است و انجام دهنده در قرآن كریم به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه و عذاب عظیم اخروی برای غیبت كنندگان نوید داده شده است.
غیبت، تهمت، بهتان و افترا هر كدام كلمات هم خانواده و هم ردیف شایعه هستند و شایعه ساز به عنوان تولیدكننده گناه، شایعه پذیر به عنوان شنونده گناه و شایعه پرداز به بازگوكننده آن تشبیه شده و هر كدام جزو گناهان كبیره محسوب می شوند.

حامد احمدی

منبع : روزنامه قدس