‌راه‌های پیش‌روی پژوهش در ایران

افزایش چشمگیر تعداد پژوهش‌ها و مقالات ایرانی در بخش علوم زیست- پزشکی در طی سال‌های اخیر نوید‌بخش دستیابی به جایگاهی شایسته برای کشورمان در عرصه جهانی است. به موازات این توسعه کمی، تلاش برای افزایش کیفیت پژوهش‌ها امری ضروری به نظر می‌رسد. علاوه بر آن با در نظر گرفتن منابع پژوهشی محدود کشور، تمرکز بر موارد حایز اولویت به عنوان موضوعات پژوهشی اجتناب‌ناپذیر است. در این راستا سه مسیر پیش‌روی پژوهش در بخش سلامت است:
۱) مشارکت در تولید دانش جهانی جهت حل مشکلات جهانی سلامت:
در این مسیر پژوهشگران کشور به طور عمده فعالیت خود را معطوف به مشکلاتی می‌کنند که در تمام نقاط جهان به عنوان مسایل اصلی سلامت قلمداد می‌شوند. تلاش می‌کنند همراه با سایر پژوهشگران جهان که در خط مقدم مبارزه با این مشکلات فعالیت می‌کنند به پژوهش بپردازند. پژوهش در زمینه پیشگیری و درمان بیماری‌های عروق قلبی، بیماری‌های روانی‌، سرطان و ایدز از جمله این موارد محسوب می‌شوند. آفت اصلی این گونه پژوهش‌ها در کشورهای در حال توسعه عدم تزریق عنصر نوآوری در پژوهش‌ها و اتکای صرف به گرته‌برداری کورکورانه و تکرار پژوهش‌های غربی (البته به طور معمول با کیفیتی نازل) است.
عدم درک صحیح از لبه برّا (Cutting Edge) و دایما در حال تغییر دانش سبب می‌شود پژوهشگران کشورهای در حال توسعه در عمل نقش مهمی در حفر نقب آگاهی در کوه دانش نداشته باشند و تنها در تاریکی تونل حفر شده (و دائما در حال گسترش) دیگران سرگردان حرکت نمایند. افق‌یابی (Horizon Scanning) و کشف سیگنال‌های ضعیف (Weak Signal Detection) توسعه دانش در جهان، ضرورت اصلی جهت ادعای حرکت در لبه برّای دانش و فن‌آوری است. البته نتایج این گونه پژوهش‌ها به سبب اهمیت جهانی و تعمیم‌پذیری بالا به طور معمول مورد استقبال جهانی قرار می‌گیرد و مقالات حاصل از این پژوهش‌ها به سادگی در نشریات بین‌المللی منتشر می‌شود. به علاوه پژوهشگران کشورهای در حال توسعه می‌توانند با انجام پژوهش‌های سنتتیک و تلاش جهت دستیابی به یک استنباط تجمعی براساس دانش موجود بشر در توسعه دانش جهانی مشارکت نمایند. مرورهای نظام‌مند و فرابررسی‌ها (Meta analyses) از جمله این پژوهش‌ها است.
۲) تولید دانش بومی به منظور حل مشکلات مشترک جهانی در سطح بومی:
وجود شواهد معتبر جهانی شرط لازم برای تصمیم‌گیری و سیاستگذاری صحیح در سطوح مختلف نظام‌ سلامت است. ولی بدون دانش و شواهد بومی در اغلب موارد تبدیل شواهد جهانی به توصیه‌های بومی ناممکن به نظر می‌رسد. به عنوان مثال با اطمینان زیاد می‌توان فکر کرد که یک درمان ضد پرفشاری خون که به وسیله FDA تصویب شده است از اثربخشی کنترل شده (Efficacy) در کشور ما برخوردار است. ولی اظهارنظر درباره پذیرش درمان (Acceptance)، تبعیت از پروتکل‌های درمانی (Compliance)، ترجیحات (preference) و مطلوبیت (Utility) پیامدهای مختلف بیماری و درمان و هزینه‌های تمام شده بومی (Local costs) این درمان بدون انجام پژوهش‌های بومی امکانپذیر نمی‌باشد. به بیان دیگر اگر چه اثربخشی کنترل شده (Efficacy) مداخلات از تعمیم‌پذیری بالایی برخوردار است ولی اثبات اثربخشی واقعی (Effectiveness) و کارآیی فنی
(Technical Efficiency) مداخلات براساس پژوهش‌های بومی امکان‌پذیر است. تعیین شاخص‌های اپیدمیولوژیک و احتمالات پیش‌آزمون (Pretest probabilities) از دیگر مواردی هستند که نیازمند پژوهش بومی‌ می‌باشند. نتایج این پژوهش‌ها به سبب تعمیم‌پذیری کمتر با استقبال کمتری در سطح جهان روبه‌رو می‌شوند ولی به طور موثری سیاست‌های بومی را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
۳) تولید دانش بومی برای حل مشکلات بومی:
اگر چه گذار اپیدمیولوژیک و دموگرافیک توزیع بار بیماری‌ها در کشور ما را تا حد زیادی مشابه کشورهای توسعه‌یافته کرده است ولی کماکان بسیاری از مشکلات سلامت کشورهای در حال توسعه، اولویت پژوهشگران غربی محسوب نمی‌شود. به عنوان مثال به دشواری می‌توان مقالات اصیل یا مروری قوی را درباره درمان گواتر آندمیک یافت. گره این قبیل مشکلات تنها به دست پژوهشگران در بخش سلامت به دقت آنکه ادعای تعمیم‌پذیری داشته باشد به طور خاص راه‌حلی خاص برای یک مشکل خاص در یک جغرافیای خاص به دست می‌دهد باز می‌شود. پژوهش در خدمات سلامت (Health Services Research)، پژوهش در سیاست‌های سلامت (Health Policy Analysis) و پژوهش‌های آموزشی (Educational Research) از جمله این پژوهش‌ها محسوب می‌شود.
روش‌های پژوهشی کیفی (Qualitative Research) به‌طور معمول به کشف یا تبیین یک مشکل یا دستیابی به یک راه حل در یک موقعیت ویژه منجر می‌شوند. این روش پژوهشی را می‌توان پژوهش‌های مشکل‌گشا (در مقابل پژوهش‌های ارضاء کننده ناکنجکاوی) نامید. پژوهش‌هایی که در بسیاری از موارد به سبب تعمیم‌پذیری درجا (Insitu Generalizability) قابلیت انتشار ندارند و تنها منجر به اخذ تصمیم صحیح در موقعیت انجام پژوهش می‌شوند. سیاستگذاران پژوهشی در بخش سلامت می‌بایست با علم به ضرورت‌ها و محدویت‌های هر یک از این سه مسیر، سهم مناسبی را از سبد پژوهش‌های سلامت به آنان اختصاص دهند و با اعمال سازوکارهای حاکمیتی مناسب تحقق این سهم را تضمین نمایند.

منبع : هفته نامه سپید