بررسی اثرات اقتصادی فناوری زیستی بر روی بازار غذایی
از تكنولوژی‌ها و فرآورده‌های جدید می توان از اصلاح بذور، تولید واكسن‌های جدید، تهیه افزودنی‌های غذایی، تشخیا و جداسازی مواد سمی را نام برد.گرایش بیشتر كشورهای در حال توسعه به استفاده از فناوری زیستی برای بهبود كشاورزی، تولید مواد غذایی و دارو نیز تبدیل مواد پسمانده‌ها به فراورده‌های جانبی و با ارزش و بارور كردن زمین‌های كم محصول است.تحلیل‌گران اقتصادی اتفاق نظر دارند كه فناوری زیستی تاثیر شایانی بر فعالیت‌های بهداشتی درمانی، كشاورزی و مدیریت محیط زیست خواهد داشت. فناوری زیستی و در معنای وسیع خود فناوری زیستی سنتی تا مدرن ترین و پیشرفته ترین فناوری زیستی را در بر می گیرد. از آنجا كه پیشرفت پژوهش‌های فناوری زیستی بسیار سریع است و شكاف فناوری قابل توجهی بین كشورهای توسعه یافته و كشورهای در حال توسعه وجود دارد، كشورهای صنعتی از فناوری مهندسی ژنتیك پیشرفته بطور وسیعتری بهره می‌گیرند.در این زمینه اطلاعات مربوط به فناوری زیستی صنعتی امریكا فروش فراورده‌ها و محصولات حاصل از فناوری زیستی را با گسترش جهانی نشان می دهند، كه از صفر دلار در سال ۱۹۸۰ به ۹۰ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۲ رسیده است و این رقم فقط در امریكا در سال ۲۰۰۲ به ۶۰ میلیارد دلار می‌رسد. در سال ۱۹۹۴ درآمد سالانه صنعتی حاصل از بكارگیری فناوری زیستی به ۱۰ میلیارد دلار افزایش یافته است، بخش‌های خصوصی در این سال بیش از ۷ و ۵ میلیارد دلار را صرف تحقیق و توسعه در این زمینه كرده اند كه این رقم برای بخش دولتی به ۴ میلیارد دلار می رسد.فناوری زیستی در مسائل اجتماعی و اقتصادی آثار فراوانی برجا گذاشته است. برای مثال پیش بینی می شود كه فشار موجود برای كاهش آفت‌كش های شیمیایی، فروش آفت‌كش‌های زیستی را در سراسر جهان افزایش می دهد. در امریكا در سال ۱۹۹۷ فروش آن به ۱۵۰ میلیارد دلار رسید و حال آنكه فروش آفت‌كش‌های سنتی ۸۶ میلیارد دلار بوده است. مقایسه این دو رقم شایان توجه است.گزارش های اخیر در مورد فناوری‌زیستی صنعتی تجارت ایالت متحده پیش‌بینی كرده اند كه در دهه آینده، فعالیت‌های بیوتكنولوژیك بویژه در بخش خصوصی كاملا تثبیت خواهد شد. بخصوص افزایش تعداد فرآورده‌ها و محصولاتی كه وارد بازار می شوند چشمگیرتر خواهد بود. به همین جهت برای انعطاف پذیر كردن آیین نامه‌ها و مقررات در مورد فرآورده‌ها و محصولات بیوتكنولوژیك در جهان گرایش خوبی بوجود آمده است. در گزارشی كه در سال ۱۹۹۴ گروه مشاوران ارشد در زمینه فناوری زیستی تهیه كرده اند، ظرفیت بالقوه فناوری زیستی را از دیدگاه اقتصاد كلان تحلیل نموده و بر مبنای این اطلاعات، ارزش تجاری آن را ۵۰ میلیارد دلار تخمین زده اند. بر این اساس، منبع این نوع درآمدها تا سال ۲۰۰۲ دو برابر می شود. از مزایای ویژه این گزارش اطلاعات بدست آمده مربوط به تعداد مشاغلی است كه مستقیما با فناوری زیستی مرتبط هستند، تخمین زده شده كه تعداد آنها بالغ بر ۱۸۴۰۰۰ شغل خواهد بود. همین گزارش سرمایه گزاری در فناوری زیستی را سالانه ۲۱ میلیارد دلار دانسته است.كشورهای توسعه یافته برای ایجاد وابستگی در بین كشورهای در حال توسعه از روش‌های مختلفی استفاده می كنند. گاهی ادعا می كنند كه با استفاده از این روش می توانیم محیط زیست سالمتری را بسازیم یا حداقل آلوده تر نكنیم كه البته این ادعا بی مورد نیست. در صورتی كه جوانب احتیاط و خطرات ناشی از بكارگیری این فنون روشن واین گونه مطالعات تحت ضوابط خاصی صورت پذیرد. حال پرسش اینجاست كه آیا خود این مواد بیولوژیك كه غالبا با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیك بدست می آیند، بی خطر هستند؟ تجربه های گذشته نشان می دهد جواب منفی است.تاكنون در امریكا تعداد محدودی از فرآوردهای بیوتكنولوژیك در زمینه كشاورزی در حد انبوه تهیه و در مزارع به بهره برداری رسیده اند و صدها مورد دیگر تهیه شده به یمن وجود مقررات كشوری و بین المللی برای استفاده مجاز شناخته نشده اند. طرفداران این نوع مقررات معتقدند كه این نوع مواد بیولوژیك نوتركیب، تعادل و طبیعت محیط زیست را بر هم می زنند و تكامل زیستی و بقای آن و شرایط زیست كره را دگرگون می‌سازند تا حدی كه امكان از بین رفتن سریع طبیعت و محیط زیست در آینده میسر می‌شود. آنچه مسلم است هرگونه دگرگونی در محیط طبیعی، چه منطقه یی و چه جهانی ممكن است سبب از بین رفتن تنوع زیستی و پاره شدن زنجیر غذایی موجودات زنده و در نتیجه تخریب محیط زیست شود و در نهایت ضربه شدیدی به اقتصاد منطقه‌یی و جهانی وارد نماید.تخریب خاصیت رویشی خاك، كاهش یا معدوم نمودن تنوع گیاهان مغذی، افزایش مواد سرطانزا در آب و خاك كه سبب كاهش زاد و ولد و طول عمر موجودات می شود، از جمله خطرات ناشی از به كارگیری ناصحیح این فناوری بشمار می آیند. سرانجام با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیك در كشاورزی ممكن است گیاهان جدید خلق شوند كه نسبت به بیماری‌ها و آفات نباتی حساس و نسبت به پادزیست‌ها و علف كش‌ها و یا آفت‌كش‌های طبیعی مقاوم باشند.مشكل عمده این است كه عوارض جانبی ناشی از كاربرد روش‌های مهندسی ژنتیك و فناوری زیستی، متاسفانه غیرقابل برگشت است. در حالی كه عوارض جانبی سایر علوم و پیشرفت‌های صنعتی قابل برگشت بوده و با از بین بردن عوامل، عوارض نیز از بین می روند. برای مثال وقتی از گاز كلروفلوروكربن استفاده نشود، تخریب لایه ازن بتدریج ترمیم می شود ولی عوارض حاصل از دست‌كاری ؤجئ در سلول‌ها یا تولید مثل در نسل‌های آینده، تغییر همچنان باقی خواهد ماند. به همین جهت اگر میكروارگانیسم خاصی تولید و در محیط منتشر شود، ریشه كن كردن آن غیر ممكن خواهد بود و نه تنها آن منطقه را آلوده می كند بلكه امكان انتشار آن به سایر نقاط دنیا نیز با درصد بالایی وجود دارد.طرفداران مهندسی ژنتیك معتقدند تمام تغییراتی را كه در سطح ژنوم یك موجود زنده به وجود می آورند، معمولا در طبیعت به خودی خود نیز انجام می شود و آنچه كه بیولوژیست‌ها انجام می دهند تنها سرعت بخشیدن و جهت دادن به تغییرات زیادی در ویژگی‌های فیزیكی، زیستی، رفتاری و حتی بیوشیمیایی خود شده اند و بهمین جهت نسل‌های امروزی موجودات زنده كاملا متفاوت با نسل‌های قرون گذشته هستند. آنها اعتقاد دارند همین تغییرات را مهندسان ژنتیك می توانند در طول چند سال ظاهر سازند، بنابراین فقط سرعت بخشیدن به روند طبیعی تغییرات است كه به دست مهندسان ژنتیك و بیولوژیست‌ها انجام می شود. این توجیه كاملا صحیح است ولی باید خاطرنشان كرد كه جهش‌های ژنتیكی و تغییراتDNA بطور طبیعی بسیار محدود است (هم در سرعت و هم در طیف ) و معمولا در نژادهای نزدیك به‌هم و یا اصولا در یك نژاد صورت می‌گیرد.اما دانشمندان قادرند بدون هیچ گونه محدودیتی هر نوع تغییری را در موجود و یا نسلی بوجود آورند وتنها قدرت تفكر و مهارت آنان است كه فعالیت‌های اینگونه را ممكن می‌سازد.برای نمونه در دهه ۱۹۵۰ از دستگاه رادیوگرافی (اشعه X) در پاره‌یی از فروشگاه‌های كفش در كشورهای پیشرفته برای اندازه گیری دقیق كفش پای مشتری استفاده می شد، فروشگاه‌هایی كه این وسیله را در اختیار داشتند، مشتری بیشتر جلب می كردند و سود زیادی عاید آنان می شد. بعد از چندی دانشمندان متوجه شدند كه این پرتو سرطانزا است و استفاده از این وسیله در فروشگاه‌های كفش ممنوع شد. بدین ترتیب، برخی از مشتریانی كه از انتخاب كفش راحت و مطلوب برای پای خود، با استفاده از این وسیله خوشحال بودند كه از درد پا رهایی یافته بودند، بعدها با ابتلا به سرطان جان خود را برای راحتی موقت از دست می دادند. نمونه دیگر ساعت مچی شب نماست كه در گذشته استفاده از آن بسیار متداول بود زیرا در تاریكی براحتی قابل خواندن است.بعدها معلوم شد افرادی كه از این ساعتها استفاده می كردند، بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به سرطان قرار داشتند. بیشتر استفاده كنندگان از این ساعتها تولیدكنندگان آنها بودند كه صفحه رادیوم این ساعتها را با دست رنگ می كردند، بعدها مشخا شد كه اغلب این كارگران دچار سرطان استخوان می شوند.نمونه های زیادی هم از كاربری‌های مواد شیمیایی وجود دارد كه سبب عوارض حیاتی غیر قابل جبرانی برای زندگی موجودات شده است. افزودن سرب به بنزین برای كار بهتر و دوام بیشتر موتور خودروها یكی از این موارد است. كسی فكر نمی كرد كه روزی دود حاصل از سوخت این نوع بنزین‌ها، آلاینده شماره یك هوا در شهرهای بزرگ و در نتیجه افزایش بی‌شمار بیماری‌ها برای ساكنان آنها شود.جوامع پیشرفته، اقدام به تدوین ضوابط و مقرراتی كرده‌اند تا از دستورزی‌های ژنتیكی، واردات و صادرات ژنها و موجودات نوتركیب جلوگیری به عمل آمده و حتی برخی از تحقیقات را تحت نظارت و كنترل قرار داده و یا در فضایی انجام دهند كه خطرات آلودگی محیط زیست را به حداقل ممكن یا صفر می‌رساند.
سید عیسی هاشمی
