کودک و بازی

انسان نیاز به حرکت و جنبش دارد و بازی بخش مهمی از این نیاز است. هر فرد برای رشد ذهنی و اجتماعی خود نیازمند اندیشه و تفکر است و باز ی خمیر‌مایه این تفکر و اندیشه است. آمادگی جسمی و روحی برای مقابله با مشکلات بخشی از فلسفه بازی کودکان است. بنابراین، بازی هر چه گسترده‌تر و پیچیده‌تر باشد کودک از مصونیت روانی بیشتری برخوردار می‌شود. کشف دنیای اطراف، بخش دیگری از فلسفه بازی است که کودک حس کنجکاوی خود را از این طریق ارضاء می‌کند. بازی تن و روان کودک را واکسینه می‌کند و مسئولیت‌های اجتماعی و اقتصادی را که درآینده باید به دوش بکشد به او می‌آموزد. کودک با بازی کردن موقعیتی به دست می آورد تا اعتقادات، احساسات و مشکلات خود را پیدا کند و مهارت‌های زندگی‌اش را بیاموزد. رابرت وایت می‌گوید: ساعات زیادی را که کودکان صرف بازی می‌کنند نمی‌توان به هیچ‌وجه تلف شده تلقی نمود، بازی ممکن است شادی‌بخش باشد ولی در دوران کودکی یک کار جدی است.“بدون تردید بازی بهترین شکل فعالیت طبیعی هر کودک محسوب می‌شود. بازی دنیای کودکان است با دنیای کودکان بازی نکنید. موفق
باشید.
● تعریف بازی:
به هرگونه فعالیت جسمی یا ذهنی هدفداری که به صورت فردی یا گروهی انجام پذیرد و موجب کسب لذت و اقناع نیازهای کودک شود، بازی می‌گویند.
● نقش بازی در رشد اجتماعی کودک:
۱. موجب ارتباط کودک با محیط بیرون می‌شود و دنیای اجتماعی او را گسترش می‌دهد.
۲. موجب شکوفائی و استعدادهای نهفته کودک و بروز خلاقیت می‌شود.
۳. همکاری، همیاری و مشارکت کودک را توسعه می‌دهد.
۴. با رعایت اصول و مقررات آشنا می‌شود.
۵. همانند سازی با بزرگسالان را می‌آموزد.
۶. با مفهوم سلسله‌مراتب آشنا شده و آن را رعایت می‌کند.
۷. رقابت را می‌آموزد و شکست را به‌طور واقعی تجربه می‌کند.
۸. قدرت ابراز وجود پیدا می‌کند و از ترس، کمروئی و خجالت بیهوده رها می‌شود.
۹. حمایت از افراد ضعیف را می‌آموزد.
● نقش بازی در رشد عاطفی کودک:
۱. نیاز به برتری جوئی را ارضا می‌کند.
۲. موجب ابراز احساسات، عواطف، ترس‌ها و تردیدها، مهر و محبت، خشم و کینه و نگرانی‌ها می‌شود.
۳. تمایل به جنگجوئی و ستیزه‌جوئی را کم می‌کند.
۴. برون نگری کودک را افزایش می‌دهد.
● نقش بازی در رشد جسمی کودک:
۱. موجب رشد هماهنگ دستگاه‌ها و اعضای مختلف بدن می‌شود.
۲. سبب تقویت حواس کودک می‌گردد.
۳. نیرو و انرژی بدن را به بهترین شکل مصرف می‌کند.
۴. کودک به توانمندی‌های فکری و بدنی خود آگاهی پیدا می‌کند.
● نقش بازی در رشد ذهنی کودک:
۱. در یادگیری زبان نقش به‌سزائی دارد.
۲. در رشد هوشی کودک بسیار مؤثر است.
۳. با مفاهیم ساخت، فضا و شکل آشنا می‌شود.
۴. رفتارهای هوشمندانه کودک تقویت می‌شود.
۵. موقعیت استفاده از قوهٔ تخیّل در کودک به‌وجود می‌آید.
۶. زمینه بهتری برای تفکر فراهم می‌کند.
● انواع بازی‌ها:
کودکان روحیات متفاوتی دارند و با توجه به ویژگی‌های خود، بازی‌های مختلفی را تجربه می‌کنند. عواملی که در انتخاب نوع بازی کودکان دخالت دارند عبارتند از: تفاوت‌های فردی، میزان سلامتی، سطح رشد جسمی و حرکتی، بهره هوشی، جنسیت، خلاقیت، فرهنگ خانواده و موقعیت جغرافیائی.
بر همین اساس بازی به انواع گوناگون تقسیم می‌شود:
۱. بازی جسمی:
از قدیمی‌ترین نوع بازی‌هاست، به ابزار مخصوص نیازمند است، هم به صورت انفرادی و هم به صورت گروهی انجام می‌شود، برای مصرف انرژی اضافی بدن و نجات از خستگی و کسالت بسیار مفید است و رفتارهای ناآرام و پرخاشگری توأم با عصبانیت کودک را کاهش می‌دهد.
۲. بازی تقلیدی:
کودک به تقلید نقش‌هائی می‌پردازد که آن‌ها را باور کرده است. معمولاً بهترین شخصیت‌ها برای شروع ایفای نقش، والدین، برادران، خواهران و دوستان هستند. کودک از ایفای نقش آنان لذت برده و تجربه کسب می‌کند. در دوره دبستان بیشتر نقش معلمان را تقلید می‌کند، در حالی‌که در دوره نوجوانی از تقلید رفتار بزرگسالان دوری می‌کندو به تقلید رفتار همسالان می‌پردازد که این خود آغازی برای هماهنگی و همسو شدن با گروه‌های اجتماعی و ایفای نقش‌های واقعی زندگی است.
۳. بازی‌های نمایشی:
کودک در تقلید از بزرگترها از لباس و وسایل مخصوص آنها نیز استفاده می‌کند، مانند پسر کوچکی که کت پدر را به تن کرده، عینک او را به چشم می‌زند و یا دختربچه‌ای که کفش پاشنه‌دار مادر را پوشیده و به زحمت راه می‌رود.
۴. بازی‌های نمادی:
زمانی‌که کودک دستیابی به ابزار و وسایل مورد نیاز خود را غیر ممکن می‌بیند، نیازها و آرزوهای خود را با استفاده از وسایل نمادین و از طریق بازی بیان می‌کند. برای مثال بر تکه‌ای چوب سوار شده، این طرف و آن طرف می‌رود، مانند اینکه سوار بر اسبی شده و آن‌را هدایت می‌کند. این نوع بازی‌ها یکی از بهترین شیوه‌های بازی درمانی محسوب می‌شوند.
۵. بازی‌های آموزشی:
مهم‌ترین وسیله آموزشی کودک، استفاده از وسایل بازی مناسب است، مانند مکعب‌های چوبی که کودک با جورکردن و دسته‌بندی کردن آنها می‌تواند با مسائل اساسی اما ساده و آسان ریاضی آشنا شود. از خانه کوچک اسباب‌بازی برای آشنا کردن کودک با واقعیات‌های موجود زندگی می‌توان استفاده کرد. بازی‌های آموزشی موجب تقویت حواس و رشد قوای ذهنی و اجتماعی کودک می‌شوند، به‌شرط آنکه سعی کنیم کنترل اصلی بازی در اختیار کودک باشد و خود مسیر آن‌‌را تعیین کند.
۶. بازی‌های خلاقیتی:
کودک از طریق به وجود آوردن چیزی، عقاید و احساساتش را اظهار می‌کند، مانند نقاشی، موسیقی، خمیربازی، شن‌بازی و یا استفاده از لغات که او را قادر می‌سازد تا در آینده داستان، شعر و نمایشنامه بنویسد.
● توصیه‌هائی برای والدین:
۱. به بازی کودکان اهمیّت دهید، زیرا زندگی کودکان در بازی، شکل واقعی به خود می‌گیرد.
۲. تلاش کنید تا بازی‌های کودکان متناسب با فرهنگ و ارزش‌های خانواده باشد.
۳. با دقت در تفکرات خلاق و پویائی کودکان در حال بازی می‌توانید با چگونگی شخصیت آنها بیشتر آشنا شوید.
۴. در بازی کودکان دخالت نکنید اما راهنما و کمک کننده خوبی باشید.
۵. با همبازی شدن با کودکان راه دوستی‌ها را باز کنید و راه پنهان کاری‌های دوره نوجوانی را ببندید.
۶. کاری کنید که بازی به‌صورت تجربه‌ای لذت‌بخش در ذهن کودک باقی بماند.
۷. برای متوقف کردن بازی از امر و نهی استفاده نکنید.
۸. با توجه به روحیه کنجکاو کودک، به گونه‌ای او را راهنمائی کنید که به تفکر مثبت و اندیشه خلاق و سازنده دست یابد.
۹. مراقب باشید که محیط بازی موجب آسیب جسمی، فکری و یا روانی نشود.
۱۰. در انتخاب نوع بازی، به سن، جنس و توانائی‌های فرزندتان توجه کنید.
۱۱. نوع و مدت‌زمان بازی فرزندتان را طوری کنترل کنید که از فشارهای هیجانی و روحی بیش از حد دور باشد (به ویژه بازی‌های رایانه‌ای)
۱۲. برای انتخاب الگوهای صحیح، زمینه مناسبی را برای بازی‌های تقلیدی کودکان فراهم نمائید.
۱۳. از محدود کردن کودک در هنگام بازی بپرهیزید.
۱۴. وسایل بازی را مناسب سن و رشد جسمی و ذهنی کودک تهیه کنید.
۱۵. ضمن همبازی شدن با کودکان می‌توانید به‌صورت غیر مستقیم آداب اجتماعی و چگونگی رفتار با دیگران را به آنها بیاموزید.
۱۶. به مطالب و نحوه بیان کردن در بازی به‌خوبی توجه کنید، زیرا احساسات و مشکلات زندگی واقعی آنها در بازی منعکس می‌شود.
۱۷. برای انتخاب همبازی‌های خوب، فرزندتان را غیرمستقیم راهنمائی کنید زیرا رفتارهای یک همبازی خوب تأثیر بسیار مثبتی درآینده او خواهد داشت.
۱۸. اگر در حضور فرزندتان با وسایل موجود در خانه برای او اسباب‌بازی (ماشین، عروسک و... ) بسازید، ارتباط عاطفی میان شما و کودکتان تقویت خواهد شد.
۱۹. برای تقویت حس همکاری و مسئولیت پذیری فرزندتان با او توافق کنید که پس از بازی، اسباب‌بازی‌های خود را جمع کرده و سر جایش بگذارد وگرنه دفعه بعد اجازه استفاده از آنها را نخواهد داشت.
۲۰. از فرزندتان بخواهید که اجازه دهد تا همبازی‌هایش از اسباب‌بازی او استفاده کنند، زیرا این کار موجب تقویت حس نوع دوستی و تسهیل در ارتباط با دیگران می‌شود.
۲۱. اسباب‌بازی گران‌قیمت ممکن است وسیله بازی مفیدی نباشد. هنگام خرید توجه داشته باشید که اسباب‌بازی باید بتواند قدرت خلاقیت و سازندگی فرزندبان را رشد دهد. وسایل بازی جورکردنی، پازل‌ها، خمیربازی، گل رس و... اسباب‌بازی‌های مناسبی به شمار می‌روند.
۲۲. اگر کودکان در هنگام بازی با هم اختلاف پیدا کردند اجازه دهید خودشان مشکل مشکل را حل کنند. در صورتی‌که اختلاف شدید شد فقط آنها را از هم جدا کنید و هرگز از یکی از طرفین، جانبداری نکنید.
۲۳. در محیط‌های بازی گروهی مثل زمین بازی کودکان در پارک‌ها، اجازه دهید بچه‌ها با هم دوست شوند و بازی کنند، از وارد شدن به محیط بازی کودکان بپرهیزید.
۲۴. از همبازی شدن کودکان با افراد بزرگ‌تر از خود به‌ویژه “نوجوانان و جوانان “اکیداً”جلوگیری کنید.
۲۵. کودکان همواره نیازمند بازی هستند، پس اسباب‌بازی‌های مناسب هر مکان را همواره خود داشته باشید.
۲۶. کودکان باید به مجموعه‌ای از بازی‌های جسمی، اجتماعی، عاطفی و دهنی بپردازند. هنگامی‌که فقط یکی از بازی‌ها را انجام می‌دهند (مثلاً بازی‌های رایانه‌ای)، از رشد اجتماعی، جسمی و عاطفی محروم شده و احتمال بروز عصبانیت و پرخاشگری در آنها افزایش می‌یابد.

کبری اصفهانکلی کارشناس مسئول آموزش بهداشت
مریم خاتون عقیلی کارشناس آموزش بهداشت
عاطفه نظری بابلی مسئول سمعی و بصری

منبع : فصلنامه شیر مادر