شنبه, ۱۲ آبان, ۱۴۰۳ / 2 November, 2024
مجله ویستا


الهامات آسمانی


الهامات آسمانی
دفترچه‌های یادداشت و مکاتبات بتهون چنین نشان می‌دهد که سالها قبل از ساختن سمفونی نهم، فکر ساختن اثری که ایده‌ال برادری و برابری انسانها در آن مطرح باشد او را مشغول کرده بوده است. این ایده‌آل برای وی رسیدن به یک هدف انسانی بود که بالاخره در آخرین سمفونی یعنی سمفونی نهم به کمال رسید.
ساختن یک سمفونی که در آن آواز و آواز جمعی وجود داشته باشد فکری کاملاً نو بود و بتهون درباره آن تردید هم داشت، لیکن قصیده شادی اثر شیلر SCHILLER مورد توجه او قرار گرفت. کلمات شیلر همان بیانگر اندیشه‌ها و آرمانهای انسان‌دوستانه آهنگساز بود که در همه عمر بدان فکر می‌کرد.
سمفونی شماره ۹ در ر مینور اپوس ۱۲۵ آخرین سمفونی بتهون است، لیکن تمها و نغمه‌های موسیقایی آن سالها قبل از تصنیف این اثر در ذهن آهنگساز شکل گرفته است. حتی قطعه فانتزی کرال در دو مینور اپوس ۸۰ که در سال ۱۸۰۸ ساخته شده است شباهتهایی در قسمت تمهای آوازی به سمفونی نهم که سالها بعد از آن نوشته شد دارد.
تمها و اندیشه‌های موسیقی را بتهون معمولاً در دفترچه‌های یادداشت خود می‌نوشت، و در حقیقت اولین یادداشت ما راجع به این سمفونی به‌تدریج طی سالها توسط بتهون تهیه و نوشته شده است و حتی تغییر یافته است، بتهون برای رسیدن به کمال مطلوب در تمهای خود مدتها مطالعه می‌کرد تا خواسته خود را بیابد.
بالاخره در اواخر سال ۱۸۲۲ بتهون سفارشی را از طرف انجمن فیلارمونیک لندن جهت ساختن یک سمفونی تازه دریافت کرد.
برای استاد دریافت چنین سفارشی که در وضع مالی مناسبی هم به‌سر نمی‌برد انگیزه خوبی بوده است. بتهون بهترین موقع را برای عملی ساختن ایده انسان‌دوستانه خود می‌یابد و در ماه سپتامبر ۱۸۲۳ اولین پیش‌نویس از سمفونی نهم را آماده کرد و پس از آن به مطالعه و آخرین تغییرات روی آن پرداخت، و سرانجام این نگین افتخار جهان موسیقی در مارس ۱۸۲۴ تکمیل شد. علی‌رغم اینکه سمفونی توسط انجمن فیلارمونیک لندن سفارش داده بود اولین اجرا در تاریخ ۷ مه ۱۸۲۴ در وین انجام شد. اولین اجرای لندن در ۲۱ مارس ۱۸۲۵ به رهبری سِر جرج اسمارت GEORGE SMART صورت گرفت. در طول ساختن سمفونی به چگونگی یکدست بودن سه قسمت ارکستری و ربط آن به قسمت آوازی چهارم بسیار اندیشید، حتی مدتی به فکر آن بود که در قسمت چهارم الهامی فلسفی و توصیفی از شعر شیلر گرفته و قسمت چهارم را هم ارکستری به پایان برساند حتی طرحی هم برای آن ریخت که بالاخره آن را درجای دیگر یعنی قسمت آخر کوارتت زهی شماره ۱۵ در لا مینور اپوس ۱۳۲ به‌کار برد و دوباره استفاده آواز تک‌خوان و آواز جمعی در فکرش قوت گرفت و بالاخره آن را عملی ساخت.
نحوه به‌کارگیری شعر شیلر توسط بتهون به‌گونه خاصی صورت گرفته است، بدین معنی که پس از شروع توفانی قسمت چهارم تمهای قسمتهای پیشین یکی بعد از دیگری آمده و هر کدام پس از ارائه قطع می‌شود و سپس بانگ رسای خواننده باس این کلمات را از بتهون (و نه از شیلر) می‌خواند که:
دوستان این نغمات دیگر بس است، بیاییم آوازی شادی‌آفرین‌تر بخوانیم، پس از آن است که تم معروف قسمت چهارم نجواکنان شروع شده و رفته‌رفته اوج می‌گیرد و بالاخره ترانه شیلر خوانده می‌شود، این فکر استادانه به تلفیق این قسمت آوازی با درام سه قسمت ارکستری پیشین منطقی هنرمندانه داده است.
قسمت اول سمفونی با حالتی اسرار‌آمیز و درعین‌حال نگران و مضطرب شروع می‌شود. شروع در دو ضیافت است آن‌هم بدون فاصله محسوس فقط نت لا و می به‌گوش می‌رسد، در میزان ۱۷ است که تم اصلی در ر مینور با صلابت و عظمتی بی‌همتا به‌گوش می‌رسد.
این تم و چنین فضایی که گویی جهان هستی را با همه دردها و رنجهایش مجسم می‌سازد تصویری از شخصیت و چهره آهنگساز است. نمی‌توان گفت که شروع قسمت اول دارای مقدمه است بلکه بتهون قبل از آوردن تم اول به‌صورت کامل در میزان ۱۷، قسمتی از حالت اسرارآمیز آن را فراهم آورده است.
پس از آن ما شاهد یک تم فرعی، سرچشمه گرفته از نغمه اصلی هستیم، و یا اینکه حتی تم اول از آن سرچشمه گرفته است.
زیرا که این از اولین الهامات بتهون دراین سمفونی بوده است و دیگر هیچ‌گاه در طول قسمت تکرار نمی‌شود، و این رابطی می‌شود برای تم دوم که در میزان ۷۴ در سی بمل ماژور ظاهر می‌شود.
بعضی موسیقی‌شناسان بین تم دوم و تم اصلی قسمت چهارم تشابه می‌بینند که اگر این شباهت وجود داشته باشد کاملاً مخفی است و شنونده می‌تواند آن را در ذهن خود تجسم کنند شکل ریتمیک Rhythmic در میزان ۱۰۲ نیز دارای شخصیت فراوانی است. در میزان ۱۶۰ مرحله نمایش و معرفی تمها (اکسپوزیسیون Exposition) به پایان می‌رسد و بلافاصله مرحله بسط و گسترش DEVELOPMENT شروع می‌شود، شاید کامل‌ترین گسترش جهان سمفونی در اینجا باشد. به‌جز سمفونی شماره ۳ به‌ نام اروئیکا (EROICA) این عجیب‌‌ترین و استادانه‌ترین گسترشها در فرم سونات است.
تمها همه بهترین آمادگی را برای این مرحله دارا هستند که در دست بتهون به حدّ کمال می‌رسد مثلاً میزان سوم از تم اول به طرز جالبی در میزان ۱۹۲ تا ۱۹۵ گسترش یافته و به‌طور کلّی تمام اجزاء تم نخستین مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد، درام در این مرحله به اوج تکامل می‌‌رسد و عناصر دست‌به‌دست یکدیگر می‌دهند و جهانی را می‌آفرینند که قبلاً به‌گوش نرسیده بوده است.
گسترش اکثراً با اجزاء تم نخستین است فقط جزء دوم از تم دوم از میزان ۲۷۵ تا ۲۸۶ گسترش یافته است و بالاخره جزء سوم از تم اول که با هیجانی بی‌سابقه ابتدا به‌صورت معکوس و سپس به‌صورت اصلی ما را به‌سوی تکرار تم اول که بار قدرتش چند برابر شده است سوق می‌دهد.
برگشت تمها از میزان ۳۰۱ آغاز می‌شود و برخلاف شروع سمفونی که اسرارآمیز و نجواکننده است در اینجا به اوج هیجان و عظمت خود رسیده است، و میزان ۳۱۶ نیز تم اول با قدرت هرچه تمام‌تر آورده شده است.
باید در نظر داشت که میزان چهارم تم اول (میزان ۲۰) نیز نه‌تنها در گسترش بلکه در طول این قسمت به‌صورت یک موتیو (Motive) مهم استفاده شده است. بعد از مرحله تکرار تمها کودا (CODA) یا قسمت پایانی قسمت اول شرع می‌شود. که خود مرحله‌ای است گسترده. در اینجا ما شاهد استفاده استادانه مجدد آهنگساز از تمها هستیم. در میزان ۵۱۳ مرحله پایانی نیز به اوج خود نزدیک می‌شود ابتدا نجواکنان شروع شده و در میزان ۵۳۱ به اوج خود می‌رسد و قسمت اول با تم‌ ا‌ول تمام می‌شود.
در قسمت اول سمفونی نهم همه‌چیز به بالاترین مرتبت می‌رسد. همه اجرا از تمهای اول و دوم گرفته شده و هیچ نکته اضافی و یا مصنوعی دیده نمی‌شود. این قسمت مثال خوبی برای استادانه‌ترین به‌کارگیری از فرم سونات و درآمیختن آن با احساس روح بشری است.
در هشت سمفونی پیشین قسمتهای آهسته در قسمت دوم قرار دارند (به‌جز سمفونی هشتم که فاقد قسمت آهسته است) ولی در اینجا ترتیب قسمتها جابه‌جا شده بدین معنی که قسمت اسکرتسو (SCHERZO) در قسمت دوم و قسمت آهسته در قسمت سوم قرار دارد،گوئی بتهون روح و روان آتشین قسمت را بدون وقفه در اسکرتسو ادامه می‌دهد. چنین عظمتی لاجرم ایجاب می‌کند که قسمت تندی در ادامه داشته باشد. تم اصلی قسمت دوم سمفونی مانند یک گلوله آتشین در سرازیری رود، این تم با یادداشتی که بتهون در ۱۸۱۵ ثبت کرده اندکی اختلاف دارد و در عین حال ما اشاره‌ای از این تم را در قسمت آخر کوارتت زهی شماره ۳ اپوس ۱۸ شماره ۳ که بتهون آن ‌را دست کم ربع قرن قبل از سمفونی نهم ساخته بود، می‌‌یابیم.
قسمت دوم مانند یک فوگ (Fugue) است ولی به‌فرم اسکرتسو یعنی فرم سه‌تایی بسط پیدا می‌کند. روحیه قسمتهای اول و دوم سمفونی نهم به‌یکدیگر بی‌شباهت نیستند و هر دو قسمت در ر مینور است.
واگنر (WAGNER) راجع به قسمت اول اظهارنظر کرده و آن را توفان زندگی می‌نامد. توفانی سهمگین پر از نشیب و فراز. تراژدی درام و کششهای زندگی و جوش و خروشهای قسمت اول به‌نوعی در قسمت دوم هم ادامه پیدا می‌کند، ضربات طبل در قسمت دوم تلاش انسان را برای رهایی از سیاهی به نور نشان می‌دهد در قسمت میانی اسکرتسو که از ر مینور به ر ماژور تغییر گام می‌دهد این روشنایی به وضوح احساس می‌شود. گو اینکه رجعت به ر مینور بازگشت توفان است ولیکن وقتی نوبت به سومین قسمت یعنی قسمت آهسته می‌شود. گویی ایده‌ال بشر برای آرامش راحتی و فضای عرفانی توصیف شده است.
این قسمت در سی بمل ماژور است و نغمات آوازگونه آن سالها و سالها الهام‌بخش موسیقیدانان بوده است. به‌خصوص آهنگسازانی چون بروکنر (Bruckner) و مالر (MAHLER) از آن الهام گرفته‌اند. حتی ریچارد اشتراوس (Richard STRAUSS) هم از تأثیر آن بی‌نصیب نبوده است. فرم این قسمت نوعی واریاسیون آزاد است و از یک تم اصلی و نغمات فرعی گوناگون تشکیل یافته است که در سل ماژور و ر ماژور آورده شده است. این قسمت نیز از لحاظ اجرایی بسیار دشوار است و مانند قسمتهای گذشته تکنیک و احساس موسیقایی بالایی را برای اجرا طلب می‌کند.
قسمت چهارم سمفونی نهم خود قسمتی کامل است، آن را می‌توان یک فانتزی ارکستری همراه با خوانندگان سولو و دسته کُر دانست با بخشهای مختلف. این قسمت به تنهایی حدود نیم ساعت اجرای آن به طول می‌انجامد. در گام اصلی ر مینور شروع شده و در ر ماژور به پایان می‌رسد. در این قسمت ما شاهد مُد گردی بسیار در گامهای مختلف ماژور و مینور هستیم. شروع قسمت با اکوردی که دیسانت (DISSONANT) است و گویی که اکورد تونیک (TONIC) و دو مینانت (DOMINANT) با هم مخلوط شده است شروع می‌شود. این اکورد درحقیقت تونیک است که با اپوژآتور (Appogeatura) همراه و حل می‌شود. قدرت شروع این قسمت که مانند فریادی می‌ماند پس از آرامش پایان قسمت سوم فضای عجیبی را ایجاد می‌کند. پس از آن بتهون رفته‌رفته فضا را برای آوردن تم معروف قسمت آخر که همان تم برادری و برابری انسانهاست فراهم می‌کند.
در اینجا تمهای قسمتهای اول دوم و سوم یکی بعد از دیگری باز می‌گردند ولی فقط اشاره‌ای به آنها شده و سپس بانگ رسای خواننده باس این سخنان را از بتهون و نه از شیلر می‌خواند:
«دوستان دیگر این نغمات بس است بیایید آوازی خوش‌تر و دلپذیرتر بخوانیم» قبل از این سخنان تم معروف برادری نواخته می‌شود.
ترانه شادی شیلر طی چند مرحله توسط خوانندگان سولو و دسته کر خوانده می‌شود. خلاصه ترجمه و مفهوم ترانه شادی شیلر به شرح زیر است: شادی ای دختر محبوب بهشتی، ما در آستان مقدس تو گرد آمده‌ایم معجزه تو آنچه را که به قهر و غضب جدا شده پیوند می‌دهد، آن‌کس که سعادت یافته و با دوست خوبی دوست باشد و آن‌کس که همسر نجیبی نصیبش شده در این شادمانی شرکت می‌کند، اما بگذار آن‌کس که در جهان فقط وجود خود را می‌بیند، گریان و نالان خارج از این حلقه مقدس بماند، همه جهانیان با هم برادرند و به‌سوی شادمانی حقیقی گام برمی‌دارند، پس بیایید دفتر دیون خود را درهم بریزیم، کینه‌ها را فراموش کنیم، دشمنان خود را ببخشاییم و جهان را با یک بوسه غرق در نعمت کنیم، قسمت آخر سمفونی نهم آرمان تسلی‌بخش خاطر بشریت است. استاد بزرگ در این قسمت که متجاوز از ۹۴۰ میزان است ارکستر را دوش‌به‌دوش خوانندگان به‌کار گرفته است؛ کرال‌نویسی بتهون در این قسمت بسیار مشکل است به‌خصوص برای خوانندگان سوپرانو، در قسمتهای تک‌خوانی نیز بتهون از یک دامنه وسیع صدایی برای خوانندگان استفاده کرده است.
علی‌رغم پیام انسانی والا و عظمت قسمت آخر، عمیق‌ترین احساسات بشری با ابعاد مختلف در سه قسمت ارکستری آمده است به‌خصوص در قسمت اول سمفونی، این قسمتها از مرز زمان و مکان می‌گذرند و انسان را به دنیای کائنات همراه با درام زندگی بشر می‌کشانند، این فضا را همان‌گونه که اشاره شد به‌خصوص در قسمت اول حس می‌کنیم.
خلق آثار بزرگ از نوابغ برمی‌آید، لیکن در مورد سمفونی نهم بتهون مسئله از نبوغ هم می‌گذرد و فقط کسانی که الهامات آسمانی دارند موفق به خلق چنین آثاری می‌شوند.
دکترشاهین فرهت
منبع : سورۀ مهر