زایمان بدون درد

اینجا بخش زایمان است. زنی جوان به پهلوی چپ خوابیده و هر چند دقیقه یک‌بار به ملافهٔ سفید روی تخت چنگ می‌زند. جلوتر می‌روم. قطرات درشت عرق روی صورتِ برافروختهٔ او می‌لغزند و لابه‌لای موهایش پنهان می‌شوند. زن نفسی تازه می‌کند. می‌داند که به‌زودی دردی شدیدتر از قبل به سراغش خواهد آمد. عاجزانه به من خیره می‌شود. خطوط ریزی دور چشمانش نقش می‌بندد.
با التماس می‌گوید: «سزارینم کنید. خواهش می‌کنم! دیگر طاقت ندارم. تحملم تمام شده...» ماما با پوششی سراسر سبز به او نزدیک می‌شود.
دست روی شکمش می‌گذارد و به‌آرامی می‌گوید: «همهٔ زن‌ها وقت زایمان این حرف‌ها را می‌زنند.» انقباضات زایمانی را کنترل می‌کند و به صدای قلب غریبهٔ پردردسر گوش می‌دهد. «تحمل کن. تا آمدن بچه هنوز چند ساعت مانده.» درد مجال اعتراض را از زن می‌گیرد. نفسش بند آمده. دستم را فشار می‌دهد. انگشتانم داغ می‌شوند.
با خود فکر می‌کنم که امروز معنای واقعی درد را فهمیدم.
زن، خسته و رنجور، روی تخت افتاده است. موجودی نحیف و صورتی‌رنگ را در آغوشش می‌گذارم. از تخت فاصله می‌گیرم تا لذت مادر شدن را در وجود زن نظاره کنم. مطمئنم که به‌زودی آن درد و آن لحظات سخت انتظار را فراموش خواهد کرد...
● زایمان طبیعی یا سزارین؟
زایمان با شروع دردهای زایمانی آغاز می‌شود. رحم از یک بافت نیرومند عضلانی تشکیل شده است. در طول دوران بارداری، به دلیل تغییرات هورمونی، رحم در حالت آرامش قرار دارد. ولی با آغاز فرآیند زایمان، انقباضات پیش‌رونده‌ای در آن القا می‌شود. انقباضات رحمی نیروی کافی را برای راندن جنین به سمت پایین و همچنین اتساع دهانهٔ رحم فراهم می‌آورد. به‌تدریج و به دنبال دردهای زایمانی، دهانهٔ رحم باز می‌شود و زایمان پیشرفت می‌کند. اگر در هرکدام از این مراحل اختلالی رخ دهد، فرآیند زایمان پیشرفت نخواهد کرد و سلامت مادر و جنین به خطر خواهد افتاد.
زایمان فرآیندی طبیعی است. در حدود ۸۰ الی ۸۵ درصد زایمان‌ها نیاز به هیچ‌گونه مداخلهٔ درمانی ندارند و به‌طور طبیعی رخ می‌دهند و تنها در کمتر از ۱۵ درصد آنها اقدام به سزارین لازم است. معاینات زنانه، کنترل علائم حیاتی مادر و تحت نظر داشتن تعداد و ریتم ضربان قلب جنین از جملهٔ اقداماتی است که برای هدایت زایمان طبیعی صورت می‌گیرد.
زایمان طبیعی شامل سه مرحله است. از شروع انقباضات یا دردهای واقعی تا اتساع کامل دهانهٔ رحم مرحلهٔ اول نامیده می‌شود. این مرحله در زنانِ شکم‌اول حدود ۶ الی ۱۸ ساعت و در زنانِ چندزا ۳ الی ۱۰ ساعت به طول می‌انجامد. مرحلهٔ دوم شامل اتساع کامل دهانهٔ رحم تا تولد نوزاد است. زمان متوسط برای این مرحله ۵۰ دقیقه در زنانِ شکم‌اول و ۲۰ دقیقه در زنانِ چندزا در نظر گرفته می‌شود. در مرحلهٔ سوم، جفت از رحم جدا و دفع می‌شود. فاصلهٔ زمانی لازم برای دفع جفت، ۵ الی ۳۰ دقیقه پس از خروج جنین است.
در برخی موارد، زایمان سیر طبیعی خود را طی نمی‌کند و برای خارج کردن جنین اقدامات مداخله‌گرانه انجام می‌شود. از مهم‌ترین این مداخلات، جراحی بزرگ سزارین است. سزارین به معنای خارج کردن جنین از محل برشِ جدار شکم و دیوارهٔ رحم است. هرگاه، به دلیل تنگی لگن مادر یا بزرگی بیش از حد بچه، زایمان طبیعی میسر نباشد، جنین در داخل رحم در وضعیت غیرطبیعی قرار گرفته باشد، ریتم ضربان قلب جنین تغییر کند، زایمان طبیعی بیش از زمان مقرر به طول انجامد، مادر باردار مبتلا به پرفشاری خون یا بیماری قند باشد، زایمان قبلی او به طریقهٔ سزارین انجام شده باشد، یا هرگونه اختلال دیگر در پیشرفت زایمان رخ دهد، انجام جراحی سزارین برای حفظ سلامت مادر و جنین توصیه می‌شود.
● زنانِ ایرانی سزارین را انتخاب کرده‌اند
بر طبق آمارهای اعلام‌شدهٔ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، شیوع سزارین در ایران به‌طور متوسط سه برابر بیشتر از آمارهای جهانی است. در امریکا و چند کشور غربی، تعداد عمل‌های سزارین، از ۵/۴ درصد در سال ۱۹۶۵ میلادی، به ۲۵ درصد در سال ۱۹۹۸ افزایش یافت. از این سال به‌بعد، آمار سزارین اندکی کاهش یافت یا تقریباً ثابت ماند. هم‌اکنون سزارین شایع‌ترین عمل جراحی در امریکاست و یک میلیون مورد از آن در سال انجام می‌شود.
دکتر زهرا علامه، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، و همکارانش در سال ۱۳۷۶ مطالعهٔ گسترده‌ای را در مورد میزان شیوع سزارین در استان‌های مختلف کشور انجام داده‌اند. اختلاف آمار مناطق شهری و روستایی بسیار زیاد است و میان آمار استان‌ها نیز اختلاف فاحشی وجود دارد. استان قم، با شیوع ۴/۴۴ درصد، بیشترین شمار سزارین را در کشور داراست. اصفهان با رقم ۴۴ درصد در مقام دوم و تهران با آمار ۴/۳۶ درصد در مقام سوم قرار دارد.
سه استان ایلام و هرمزگان با ۵/۸ درصد و سیستان و بلوچستان با ۳/۴ درصد در قعر جدول واقع شده‌اند. نگاهی گذرا به آمار و ارقام نشان می‌دهد که عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فاکتورهای بسیار مؤثری در شیوع سزارین در کشور ما هستند.
دکتر رویا رضوی، جراح و متخصص بیماری‌های زنان و زایمان، علت اصلی تمایل زنان به زایمانِ با کمکِ جراحی سزارین را مسئلهٔ درد عنوان می‌کند: «درد احساسی ناخوشایند ولی مفید است که حکم یک مکانیسم محافظتی اولیه را دارد. در فرآیند زایمان، شروع درد هشداری برای زنِ حامله است که باید برای زایمان کمک بگیرد.»
دکتر سکینه قدیانی، متخصص بیهوشی بیمارستان نجمیه، موارد زیر را برای توجیه افزایش آمار سزارین در دنیا برمی‌شمارد: «کاهش تعداد باروری‌ها یکی از عوامل مطرح در این زمینه است. در حدود نیمی از زنانِ باردار برای نخستین‌بار زایمان را تجربه می‌کنند، و تعداد عواملی که متخصص زنان را وادار به انتخاب شیوهٔ سزارین می‌کنند در زایمان اول بیشتر است.
عدم پیشرفت زایمانی از جملهٔ این عوامل است. علت دیگر، افزایش سن بچه‌دار شدن در میان زنان است. امروزه دختران تمایل کمتری به ازدواج در سنین پایین دارند. با بالا رفتن سن ازدواج و متعاقب آن باردار شدن زنان، احتمال نیاز به سزارین افزایش می‌یابد. دلیل سوم، افزایش امکان دقیق‌تر شدن مراقبت از جنین و کنترل ضربان قلب اوست.
با کمک دستگاه‌های الکترونیکی مدرن، اختلال در وضعیت جنین سریع‌تر شناسایی می‌شود و متعاقب آن از شیوهٔ سزارین کمک گرفته می‌شود. همچنین، متخصصان زنان و زایمان و ماماها، به دنبال ترس از برخی مشکلات حقوقی که می‌تواند در نتیجهٔ زایمان طبیعی ایجاد شود، سزارین را انتخاب می‌کنند. زیرا در صورت بروز اختلال در سلامت مادر یا جنین در هنگام زایمان طبیعی مقصر شناخته خواهند شد.»
دکتر افسانه اختیاری، جراح و متخصص بیماری‌های زنان و زایمان بیمارستان نجمیه، دلایل دیگری را برای بالا رفتن آمار سزارین در کشور عنوان می‌کند: «زنانِ باردار این تصور غلط را دارند که با انتخاب سزارین هیچ‌گونه درد و مشکلی را تحمل نخواهند کرد.
حال آن‌که درد و عارضه پس از انجام سزارین ایجاد خواهد شد. از طرفی، در کشور ما، تمایل متخصصان زنان و زایمان به انجام دادن سزارین بیشتر از زایمان طبیعی است. هدایت زایمان طبیعی تا مرحلهٔ آخر در حدود پنج برابر بیشتر از جراحی سرازین زمان نیاز دارد. اما حق‌الزحمهٔ دریافتی از آن به‌مراتب کمتر است. مسئلهٔ قابل توجه دیگر تبدیل شدن سزارین به اقدامی تجملی و لوکس است. متأسفانه زنان کشور ما با چنین دیدی به جراحی بزرگ و خطرناک سزارین نگاه می‌کنند.»
دکتر رویا رضوی نیز بر نقش عقاید و دیدگاه‌های نادرست در گرایش زنان به سزارین تأکید می‌کند: «گروهی از مردم تصور می‌کنند که ضریب هوشی افراد حاصل از زایمان سزارین بالاتر از کسانی است که با زایمان طبیعی متولد شده‌اند.
اما در واقع ارتباطی میان بهرهٔ هوشی افراد و شیوهٔ تولد آنان وجود ندارد. همچنین در برخی از تحقیقات ضریب هوشی نوزادان حاصل از زایمان طبیعی، نسبت به نوزادان سزارینی، بالاتر گزارش شده است. برخی از زنان نیز ضربه‌های زایمانی را مختص به زایمان طبیعی می‌دانند. گزارش‌های زیادی از فلج اعصاب بازویی، شکستگی جمجمه و سایر استخوان‌ها در نوزادانی که به طریق سزارین به دنیا می‌آیند وجود دارد. تحت فشار قرار گرفتن قفسهٔ صدری جنین در طی زایمان طبیعی، مایع داخل خانه‌های ششی ریهٔ نوزاد را خارج می‌کند و، در نتیجه، تنفس وی عمیق‌تر و سریع‌تر شروع می‌شود.»
دکتر افسانه اختیاری در مورد عوارض پس از سزارین هشدار می‌دهد: «اغلب عوارض سزارین در درازمدت خود را نشان می‌دهند. چسبندگی احشا و نازایی از این قبیل عوارض هستند. میزان خون ازدست‌رفته در حین عمل سزارین حدود دو برابر زایمان طبیعی است.
همچنین امکان آسیب دیدن مثانه و روده‌ها نیز وجود دارد. عفونت‌های رحمی و دستگاه ادراری، با شیوع ۱۲ درصد، از شایع‌ترین عوارض سزارین هستند. به علاوه، مدت طولانی بستری شدن در بیمارستان، هزینه‌های گزاف لوازم جراحی و اتاق عمل بار مالی زیادی را به خانواده‌ها و جامعه تحمیل می‌کند.»
● درد زایمان
درد زایمان شدیدترین دردی است که اکثر زنان در طول زندگی خود تجربه کرده‌اند. این درد در شکمِ اول به‌مراتب شدیدتر و طولانی‌تر است. عوامل متعددی در شدت و الگوی دردهای زایمانی تأثیر دارند. تعداد موارد بارداری، جنس نوزاد متولدشده، توانایی بدنی و قدرت جسمانی زن، وضعیت دهانهٔ رحم و ارتباط آن با اندازهٔ جنین از جمله عواملی هستند که گاه سبب افزایش درد زایمان می‌شوند. بر اساس یک بررسی علمی، درد در زنانِ باردارِ بالاتر از ۴۰ سال، بخصوص در زایمان اول، به‌مراتب طولانی‌تر و شدیدتر است.
هیجان، ترس و اضطرابِ زن باردار نیز بر شدت درد او می‌افزاید.
دکتر اختیاری می‌گوید: «علت اصلی ترس از زایمان، بی‌اطلاعی یا داشتن اطلاعات غلط در مورد مراحل زایمان و عوارض احتمالی آن است. همچنین، چگونگی ارتباط میان زن و همسرش نقش بسیار مهمی در میزان درد دارد. تا آنجا که حضور همسر در اتاق زایمان، به علت اثر تسکین‌دهندگی آن، تا حدودی از شدت دردهای زایمانی می‌کاهد. زن در کنار همسرش به‌مراتب اضطراب کمتری را در طی فرآیند زایمان تجربه خواهد کرد.»
یک گروه تحقیقاتی در سال ۱۹۷۸ نشان داد که درد و اضطراب باعث افزایش شیوع الگوی‌های غیرطبیعی ضربان قلب جنین می‌شود و وضعیت نوزاد حاصل به‌مراتب نامناسب‌تر از نوزادی است که اضطراب و درد در مادر وی تحت کنترل بوده است.
● تاریخچهٔ زایمان بی‌درد
نخستین‌بار در سال ۱۸۴۶ از اِتِر در زایمان استفاده شد. سپس، در سال ۱۸۵۳، دکتر جان اِسنو (J. Snow) برای زایمان ملکه ویکتوریا از کلروفورم استفاده کرد. شیوهٔ بی‌حسی موضعی نخاعی (اسپاینال/ spinal) را در سال ۱۸۹۹ دکتر بیر (Bier) معرفی کرد و در سال ۱۹۰۷ استفاده از آن در شاخه‌های مختلف جراحی متداول گردید. اما روش بی‌حسی موضعی دور نخاعی (اپیدورال/ epidural) در سال ۱۹۶۰ برای ایجاد بی‌دردی در زایمان طبیعی به کار گرفته شد.
چند سال بعد، پزشکان دریافتند که این شیوه به سلامت مادر و جنین لطمه‌ای وارد نمی‌کند. بدین ترتیب استفاده از روش‌های القای بی‌دردی به هنگام زایمان مرسوم شد.
● روش‌های زایمان بی‌درد
روش‌های مورد استفاده برای بی‌دردسازی زایمان به دو گروه دارویی و غیردارویی تقسیم می‌شوند. دکتر سکینه قدیانی به معرفی این روش‌ها می‌پردازد: «از جملهٔ روش‌های بی‌دردسازی غیردارویی، آماده کردن روحی و روانی زنِ باردار برای قبول و گذراندن یک زایمان طبیعی است. اگر زنی در هنگام تولد فرزند اول خود با مراحل مختلف زایمانی آشنا باشد و با انگیزه‌ای قوی زایمان را شروع کند، دردی معادل درد یک زنِ چندزا را تجربه خواهد کرد؛ در صورتی که زنانِ آموزش‌ندیده دردهای شدیدتری را تجربه خواهند کرد. روش‌های غیردارویی نیاز به زمان دارند و آموزش مادر از چندین ماه قبل از زمان زایمان آغاز می‌شود.
القای خواب یا هیپنوتیزم، مراقبت‌های روحی و روانی، طب سوزنی، تحریک الکتریکی پوست (TENS)، زایمان در آب، ماساژ و آرمش (Relaxation) از دیگر روش‌های پیشنهادی هستند.
به‌طور کلی، روش‌های غیردارویی بی‌دردسازی زایمان درد را به تمامی از بین نمی‌برند و ما مجبوریم که از روش‌های دیگری نیز در کنار آنها استفاده کنیم. در این موارد باید به مادر تذکر داده شود که بی‌دردی کامل نیست.
روش‌های بی‌دردی دارویی به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شوند. یکی از آنها استفاده از گازهای استنشاقی است. گاز O۲N شایع‌ترین و قدیمی‌ترین داروی استنشاقی مصرفی در این مورد است. در روش تزریق دارو، از انواع مخدرها و آرام‌بخش‌ها برای کاستن از اضطراب حین زایمان و، به درجاتی، تخفیف درد استفاده می‌شود.
اما پرکاربردترین روش، بهره‌گیری از بی‌حسی موضعی است. داروی بی‌حسی در مرحلهٔ مشخصی از زایمان، از طریق سوزنی که در ناحیهٔ کمر فرو می‌رود، به فضای دور نخاعی، نخاعی و گاه هر دو تزریق می‌شود. بی‌دردی ایجادشده در این روش نسبتاً کامل است.»
دکتر لاله وثوقیان، متخصص بیهوشی و مراقبت‌های ویژه، در پاسخ به این پرسش که آیا بی‌دردسازی ناحیه‌ای طولانی شدن زمان زایمان را به دنبال دارد، می‌گوید: «این مسئله ذهن بسیاری از متخصصان بیماری‌های زنان را به خود مشغول کرده است.
باید توجه داشت که این روش بی‌دردسازی تنها حس درد را مهار می‌کند و اثری بر قدرت عضلانی و حرکتی مادر ندارد. بنابراین، در صورت اجرای صحیح تکنیک و همچنین آموزش قبلی مادر، احتمال طولانی شدن زایمان وجود ندارد.»
دکتر قدیانی در مورد عوارض احتمالی ناشی از بی‌حسی‌های منطقه‌ای توضیح می‌دهد: «افت فشار خون یکی از شایع‌ترین عوارض این قبیل بی‌حسی‌هاست که با مایع‌درمانی و جایگزین کردن حجم کافی از آن قابل جبران است. خارش، تهوع، استفراغ، ضعف تنفسی، عفونت و سردرد از دیگر عوارض احتمالی است. سردرد به علت زور زدن‌های متوالی و کمبود آب بدن ایجاد می‌شود و خوشبختانه در اکثر موارد با درمان‌های محافظتی مانند استراحت در بستر، مصرف ضددردها، تزریق مایعات و بستن شکم‌بند محکم برطرف می‌شود.
برخی مطالعات شیوع بیشتر کمردردِ پس از زایمان را در زنانی که از این روش استفاده کرده‌اند نشان می‌دهد. این درد کمر به علت انقباضات شدید رحمی و سیر طبیعی زایمان ایجاد می‌شود و ارتباطی با بی‌حسی موضعی ندارد.»
دکتر وثوقیان خاطرنشان می‌کند: «علت اصلی کمردردِ پس از زایمان، افزایش وزن مادر در دوران بارداری، فشار جنین بر مهره‌ها و اعصاب کمری و همچنین قرارگیری نامناسب روی تخت‌های زایمان و اتاق عمل است.
برخلاف تصور عموم، عبور سوزن از فضای بین مهره‌های کمری آسیبی به ستون مهره‌ها و نخاع وارد نمی‌کند. عارضهٔ کمردردِ متعاقب بی‌حسی نخاعی به علت عبور سوزن از پردهٔ محافظ نخاع ایجاد می‌شود. البته امروزه، به دلیل استفاده از سوزن‌های بسیار نازک، بروز این عارضه نسبت به گذشته کمتر شده است. در روش بی‌حسی دور نخاعی، به دلیل سالم ماندن لایهٔ محافظ نخاع، احتمال بروز سردرد وجود ندارد.»
● یک مرکز زایمان بی‌درد
فاطمه روی تخت بیمارستان نشسته و به‌آرامی نوزاد کوچک خود را شیر می‌دهد. او دو سال قبل، بدون استفاده از روش‌های بی‌دردسازی، کودکی را به دنیا آورده و امروز صبح فرزند دوم خود را بسیار راحت‌تر و بی‌دردتر از تجربهٔ قبلی و به‌طور طبیعی زایمان کرده است. او با خوشحالی تمایل خود را به استفاده از همین شیوه در زایمان‌های بعدی بیان می‌کند.
سمیه روی تخت دیگر اتاق خوابیده. او امروز صبح اولین‌بار مادر شدن را تجربه کرده است: «کیسهٔ آب من پاره بود. تقریباً هشت ساعت درد کشیدم. بی‌دردی برای من خیلی دیر شروع شد. زایمان کار راحتی نبود.»
بیمارستان نجمیه از جمله مراکز شناخته‌شدهٔ زایمان بی‌درد در شهر بزرگ تهران است. این بیمارستان، در اردیبهشت ۱۳۸۱، تیمی متشکل از متخصصان بیماری‌های زنان، متخصصان بیهوشی، تکنسین‌های بیهوشی، ماماها و پرستارها را برای انجام زایمان بی‌درد گرد آورد.
دکتر مسعود لطیفی‌پور، مدیر درمان و رئیس بخش بیهوشی بیمارستان نجمیه، به موفقیت‌های این مرکز در امر زایمان بی‌درد اشاره می‌کند: «واحد زایمان بی‌درد این بیمارستان به‌طور شبانه‌روزی فعال است و تمام کادر آن را صرفاً متخصصان و کارشناسان زن تشکیل داده‌اند. زنانِ باردار، هنگام مراجعه به درمانگاه مراقبت‌های دوران بارداری، به کمک کارشناس با شیوه‌های زایمان بی‌درد آشنا می‌شوند و به پرسش‌های آنان پاسخ کامل داده می‌شود.
از اردیبهشت ۸۱ تا خرداد ۸۲، در مجموع، ۵۰۷ مورد زایمان بی‌درد در مرکز نجمیه ثبت شده است. در ماه اول، تمایل افراد به پذیرش روش‌های بی‌دردی تنها ۶ درصد کل مراجعه‌کنندگان بود. اما این رقم در حال حاضر به ۴۰ درصد می‌رسد. در یک آمارگیری مشخص شد که از میان ۱۶۳ زنِ باردار که با کمک روش‌های بی‌دردی زایمان کرده بودند، ۱۳۲ نفر مایل به استفاده از این روش در بارداری بعدی خود بودند و ۱۵۹ نفر بی‌دردسازی را به دیگران توصیه می‌کردند.
خوشبختانه، به دنبال تلاش‌های انجام‌شده، هم‌اکنون اکثر بیمه‌ها هزینهٔ روش‌های زایمان بی‌درد را تقبل کرده‌اند و مخارج زایمان بی‌درد برای بیماران تقریباً برابر با زایمان طبیعی است.»
آگاه‌سازی زنانِ جامعه از روش‌های بی‌دردسازی زایمان طبیعی و دادن آموزش‌های لازم پیش از زایمان، برای آشنا کردن زنان با این فرآیند طبیعی، در کاهش آمار سزارین در کشور مؤثر خواهد بود.
بر اساس آخرین آمار به چاپ رسیده در یکی از معتبرترین کتاب‌های بیهوشی امریکا، ۸۱ درصد بیمارانی که زایمان طبیعی انجام می‌دهند از یکی از روش‌های بی‌دردی دارویی بهره می‌گیرند. از ۱۹ درصد باقی‌مانده نیز شمار زیادی از سایر روش‌های غیردارویی مانند هیپنوتیزم، زایمان در آب یا طب سوزنی استفاده می‌کنند. تنها تعداد بسیار کمی از هیچ روش بی‌دردی بهره نمی‌برند. در کشورهای اروپایی این رقم به بیش از ۹۰ درصد می‌رسد.
اما در کشور ما، در بیشتر موارد، زایمان طبیعی با دورنمایی از تحمل درد شدید همراه است و زنان، به علت نداشتن شناخت کافی، از کاربرد روش‌های بی‌دردسازی زایمان وحشت دارند. بنابراین، نقش متخصصان زنان و زایمان و مراکز مراقبت‌های دوران بارداری دولتی و خصوصی در اطلاع‌رسانی به زنان باردار و ترویج زایمان طبیعی بدون درد بسیار ارزشمند است. &#۶۱۵۵۰;

شیرین میرزازاده

منبع : تارنمای ایرانیان استرالیا