تولد مطبوعات کودک و نوجوان در ایران

انتشار مطبوعات کودک و نوجوان به‌عنوان نشریاتی که به طور مشخص، فقط برای خوانده شدن توسط کودکان یا نوجوانان تولید می‌شوند، یک پدیده دفعی و ناگهانی نبوده است بلکه همچون هر مقوله فرهنگی دیگر، ظهور و بروز آن پیامد حرکتی پیوسته، زمانمند و بطئی است.
اگر با نگاهی تاریخی به قضیه نگاه کنیم اولین پرسش این خواهد بود که در تاریخ مطبوعات ایران اولین‌بار کجا و چگونه به کودکان اشاره شده است؟ قدم بعدی جست‌وجوی مطالب درباره کودکان و قدم‌ها یبعد جست‌وجوی نشریات درباره کودکان و نوجوانان و مسایل منسوب به آنها (همچون تعلیم و تربیت) و یا نشریاتی است که در اماکن منسوب و مربوط به کودکان و نوجوانان (همچون مدارس و آموزشگاه‌ها) انتشار یافته است.
گام بعدی یافتن نمونه‌هایی از مخاطب قرار گرفتن کودکان و نوجوانان در نشریات و یا استفاده از نوشته‌های آنهاست. آنگاه نوبت به نشریاتی می‌رسد که قسمت اعظم مطالب آنها به طور پیوسته برای مخاطبان کودک یا نوجوان تنظیم می‌شده است. در جست‌وجوی گام به گام در میان نشریاتی که طی هفتاد و دو سال پیش از صدور فرمان مشروطه در خاک ایران به چاپ رسیده‌اند کلیه نمونه‌های مورد نظر یافت خواهد شد.
اولین پیش‌شماره (طلیعه)، اولین نشریه ایرانی که امروز با نام کاغذ اخبار از آن یاد می‌کنیم و در سال ۱۲۵۲ قمری، دوران سلطنت محمدشاه قاجار منتشر شده، اشاره‌ای کوتاه به کودکان دارد. در میان اقدامات حضرت شاهنشاه چنین آمده که پس از کشتار و سرکوبی طایفه ترکمن گوگلان و یموت، زنان و اطفال آنان به اجبار به دارالخلافه (تهران) کوچانده شده‌اند.
کاغذ اخبار حداقل سه سال به صورت ماهانه منتشر شده است. اما شماره‌ها و نوشته‌های بسیار محدود و پراکنده‌ای از آن باقی مانده است که در آنها می‌توان مطلبی درباره شاهزادگان کودک و نوجوان ولیم (ویلیام) چهارم در «دارالملک لندن» و خبری درباره «مدرسه بزرگ پترزبورگ که جوانان را علم معدن می‌آموزند» یافت. (گفتنی است حدود شصت سال قبل از چاپ اولین مطبوعات ایرانی و هم‌عصر با زندیان، چاپ مطالب فارسی در روزنامه‌های هند و سپس انتشار روزنامه‌های تمام فارسی در آن کشور آغاز شده بود و در آن نشریات نیز گهگاه اشاراتی به کودکان یافت می‌شود. مثل خبر تجاوز یک تاجر انگلیسی به یک دختر هندو که در سلطان‌الاخبار آمده است.
یا آگهی استخدام معلم عربی و فارسی در یک مدرسه انگلیسی که در جام جهان‌نما آمده است و یا خبر جشن تولد یک کودک درباری در سراج‌الاخبار و شعری که اسدالله خان غالب، شاعر مشهور آن زمان به این مناسبت سروده بوده است).
توجه جدی و دایمی به اخبار مربوط به کودکان و نوجوانان را می‌توان در روزنامه‌ وقایع اتفاقیه دومین نشریه فارسی (و سومین نشریه) ایران یافت. این نشریه به طور ثابت و مستمر اخبار مدرسه دارالفنون (که به طور ثابت و مستمر اخبار مدرسه دارالفنون (که دانش‌آموزان آن نوجوان بوده‌اند)، اخبار بیماری‌های اطفال و آبله‌کوبی آنان، اخبار مربوط به کودکان خارجی،‌ اخبار مربوط به حوادث کودکان، کودکان بزهکار و حتی اخبار و آگهی‌های کتاب کودک را درج می‌کرد.
از نشان رسمی کشور ایران (شیر و خورشید) که بگذریم اولین تصویر مطبوعات ایران مربوط به کودکان است. در شماره ۴۷۱ روزنامه وقایع اتفاقیه (که در آن شماره با نام وقایع منتشر شده بود) مورخ ۲۸ محرم ۱۲۷۷، تصویری از جان به سلامت بردن معجزه‌آسای یک کودک در مجلس تعزیه ترسیم شده است. در سال ۱۲۸۸ قمی در سی و دومین شماره روزنامه ایران برای اولین‌بار تصویر دو دختربچه در لوگوی روزنامه در کنار شیروخورشید رسم شد. در شماره ۴۵ روزنامه علمی که سال ۱۲۹۵ قمری منتشر شد نیز برای اولین‌بار تصویر مستقل یک کودک (دختری در حال تاب‌بازی) به چاپ رسید.
نکته قابل توجه دیگر اینکه اولین دستور رسمی ممیزی در ایران با توجیه حفظ سلامت اخلاقی کودکان صادر شده است. در این فرمان که در رجب سال ۱۲۸۰ از سوی ناصرالدین شاه خطاب به صنیع الملک (برادر کمال‌الملک) صادر شده بود، درباره مطالبی که «گوشزد اطفال» می‌شود اظهار نگرانی شده و آمده: «خاصه اطفال که از مبادی احوال به خواندن این حکایات نامربوط می‌شدند و این روایات منطبعه غیرمستحسنه در جبلت ایشان کالنقشی فی الحجر مرکوز... می‌گردید و... در گردآب هواجس نفسانی و وسواس شیطانی غوطه‌ور می‌گشتند...»
اولین نشریه در ایران که در یک مکان آموزشی منتشر شد،‌ دومین نشریه ایران و اولین نشریه غیرفارسی ایران با نام زاهر یرادی باهرا بود که سال ۱۲۶۵ قمری در ارومیه به زبان و خط آسوری توسط مدیر و معلمان مدرسه آمریکایی ارومیه منتشر شد. جاستین پرکینز، سردبیر این نشریه یک کشیش و میسیونر پروتستان بود که اولین مدرسه مدرن ایران را در عهد محمدشاه قاجار در ارومیه برای آسوریان بنیان گذاشت. زاهر یرادی باهرا دارای مطالب بسیاری درباره مدرسه و تعلیم و تربیت و همچنین استفاده دانش‌آموزان مدرسه آمریکایی بود.
روزنامه علمیه دولت علیه ایران هک سال ۱۲۸۰ انتشار خود را آغاز کرده بود در مدرسه دارالفنون تهیه و منتشر می‌شده است. گرچه نمی‌توان آن را یک نشریه آموزشگاهی دانست.
اولین مطالب درباره تعلیم و تربیت و لزوم تربیت اطفال را میرزا تقی کاشانی، معروف به حکیم‌باشی در روزنامه المنطبعه فی الفارس (۱۲۸۹ ق شیراز) و فرهنگ (۱۲۹۶ ق اصفهان) نوشت. بسیاری از مطالب او در کتابی به نام «رساله در تربیت اطفال» گردآوری و منتشر شد.
«روزنامه نظامیه علمیه و ادبیه»، اولین نشریه آموزشگاهی ایران به زبان فارسی است. این روزناهم در سال ۱۲۹۳ در مدرسه نظامی اتاماژور در تهران انتشار یافت. ضمنا این نشریه برای اولین بار زبان فارسی ساده و غیرادیبانه را به کار برده که دلیل آن سن کم آموزش‌گیرندگان مدرسه و مخاطبان نشریه بوده است.
روزنامه علمیه که در همان سال منتشر شد به اخبار آموزشگاهی توجه ویژه‌ای داشت. این نشریه برای اولین بار به چاپ نوشته‌های نویسندگان نوجوان و نوقلم مبادرت ورزید. در همین نشریه برای اولین بار در ابتدای مطلبی به مخاطب نوجوان آن تصریح شد:
«... بنابراین رساله در علوم طبیعی که بعضی مطالب مختصره هیات نیز ضمیمه آن است به زبان اطفال از مصنفات حکمای فرانسه را ترجمه کرده در این روزناهم می‌انگارد که به جهت عدم اطلاع نیز با اطفال هم‌حال‌اند. از نیل این فواید تمتعی نیکو و حظی درست حاصل نمایند.
این سبک تعلیم و تعلم را فیلسوفان فرنگ محض تسهیل علم و رغبت اطفال به فهم حقایق و کشف مطالب اختراع کرده‌اند و ابتدا از بیان اصطلاحات علمیه اجتناب نموده که ذهن مبتدیان مشوش نشود و روشی را پیش گرفته که اطفال را مایل به سوال می‌نماید و جوابی به ایشان می‌دهند که موجب بصیرت و استیناس (انس گرفتن) ایشان به مطالب علمی می‌شوند. پس از آنکه انسی گرفتند و وسعیت در خیال ایشان پیدا شد آن وقت به ایراد اصطلاحات می‌پردازند و این رساله سوال و جواب دو نفر شاگرد و یک نفر معلم است و چون مترجم آن میرزا کاظم معلم علوم طبیعی و شیمی است که در مدرسه مبارکه دارالفنون به تعلم و تعلیم متعلمین مشغول است سوال را از قول احمد و محمود پسرهای مشارالیه می‌نماییم و جواب را از قول خود مشارالیه و در هر نمره از این روزنامه فقراتی را به قدر گنجایش از مطالب دو علم مسطور درج می‌نماییم. انشاءالله صحبت ساده طبیعی و هیات به زبان اطفال...» (روزنامه علمی. ش۳. دوشنبه ۱۴ محرم ۱۲۹۴ ق)
روزنامه دانش، رسما ارگان مدرسه دارالفنون بود. این نشریه سال ۱۲۹۹ منتشر شد و «از احوال معلمین و متعلمین» سخن می‌گفت. دانش اولین نشریه ایران است که آگهی‌هایش رایگان بود.
ورقه ماه دارالفنون تبریز، ‌مصداق کامل یک نشریه آموزشگاهی و نشریه داخلی یک مدرسه به شمار می‌آید. این دارالفنون شامل مدارس ابتدایی و متوسطه بود. ورقه ماه دارالفنون تبریز سال ۱۳۱۱ منتشر شد و در هر شماره آن حدیثی درباره فضیلت علم‌آموزی درج می‌شد. سردبیر این نشریه ایرج میرزا بود که با امضا صدرالشعرا نشریه را تهیه می‌کرد. این نشریه «برای هشیاری ابناء وطن» منتشر می‌شد و تمام مطالب آن را اخبار داخلی مدرسه تشکیل می‌داد. در شماره سوم این نشریه چنین می‌خوانیم:
«هر کسی از مطالب علمیه و نکات ذوقیه که اسباب مزید شوق شاگردان مدرسه و مایه حصول بصیرت و استفاده باشد و بخواهد که نشر کند برای مدیر این ورقه مظفریه بفرستد با کمال امتنان پذیرفته خواهد شد و به تصدیق رییس به حلیه طبع خواهد رسید.»
این نشریه به‌عنوان اولین نشریه خاص دانش‌آموزان در ایران تناه چهار شماره منتشر شد.
نشریه ناصری تبریز توسط میرزا محمد ندیم‌باشی (ندیم مخصوص مظفرالدین میرزا ولیعهد) منتشر می‌شد. انتشار این نشریه از سال ۱۳۱۱ قمری آغاز شد و محل انتشار این نشریه از سال ۱۳۱۱ قمری آغاز شد و محل انتشار آن مدرسه مبارکه مظفریه تبریز بود. ناصری اولین نشریه ایران است که برای مدارس به طور رسمی تخفیف قایل شد: «از مدارس و مکاتب نصف قیمت مطالبه می‌شود» در این نشریه اخبار آموزشی و اخبار کتاب‌های کودک و نوجوان درج می‌شد.
در دوره مظفرالدین شاه،‌ تعداد نشریات دانش‌آموزی و آموزشگاهی فزونی گرفت. تربیت که اولین نشریه خصوصی و اولین نشریه روزانه (روزنامه) ایران بود و توسط میرزا محمدحسین فروغی اصفهانی تهیه می‌شد و مملو از اخبارمداری و تعلیم و تربیت و مقالاتی در این باره بود. همچنین به طور جدی درباره ادبیات کودک و خواندنی‌های کودک صحبت می‌کرد. ضمنا این نشریه در بسیاری از مدارس به‌عنوان متن درسی و کمک‌درسی خوانده می‌شد.
روزنامه الحدید (تبریز ۱۳۱۵)، پایلاک گاتیزاک (۱۳۱۵، تبریز، به زبان ارمنی)، ادب (۱۳۱۶، تبریز)، کمال (۱۳۱۷، تبریز)، فلاحت مظفری (۱۳۱۸، تهران)، معرفت (۱۳۱۹، تبریز)، نوروز (۱۳۲۰، تهران، مکتب (۱۳۲۳، تهران،‌ میرزا حسن رشدیه)، نشریات آموزشگاهی ایران در دوره مظفری بودند. پایلاک گاتیزاک، کمال، نوروز عمدتا برای استفاده دانش‌آموزان تهیه و منتشر می‌شدند.
● و حالا بعد از سال‌ها، نشریات بسیار و جشنواره‌های سالانه
نشریه معارف که سال ۱۳۱۶ در تهران منتشر شد، ‌ارگان انجمن معارف و به طور صددرصد نشریه‌ای درباره کودکان و تعلیم و تربیت بود. ادب که توسط ادیب‌الممالک فراهانی نوشته می‌شد در ادامه انتشار خود در مشهد و تهران به طور جدی به مسایل کودکان و حقوق ایشان توجه می‌کرد و سعی در جذب مخاطبان نوجوان داشت. مطالب کمال،‌ بخشی درباره دانش‌آموزان، برخی برای ایشان و خطاب به آنان و بخشی هم نوشته آنان بود. نوروز هم ترکیبی از مطالب درباره و برای دانش‌آموزان بود، بخش عمده‌ای از خوانندگان دعوه‌أالحق (۱۳۲۱، تهران)‌ دانش‌آموزان بودند و در حدید (۱۳۲۳، تبریز) بسیاری از مطالب خطاب به دانش‌آموزان و برای ایشان بود.
برخی از این نشریات مثل دانش و ورقه ماه دارالفنون تبریز رایگان بودند. برخی هم مثل ناصری،‌ ادب مشهد، ادب تهران، نوروز و دعوه الحق برای مدارس و دانش‌آموزان تخفیف رسمی قایل شده بودند.

منبع : ماهنامه شهرزاد