حرفه‌ای ها چگونه کتاب می‌خوانند؟

● حکایت کتاب خوانی من
وقتی می‌گفتم «بله»، همه امیدم به دو کتاب خوبی بود که درباره این موضوع داشتم. موضوع، «عقل‌گرایی در تفسیر المیزان» بود، و جواب بله من، به درخواست مقاله‌ای درباره آن.
بله را دادم و یک راست آمدم خانه. کتابها را پیدا کردم؛ یادم آمد که یکی را پارسال خوانده‌ام و دیگری را هنوز از شرمندگی‌اش در نیامده‌ام. آن را که مثلاً خوانده بودم، به قول علما تورق کردم؛ اما ناگهان یک بار دیگر متوجه همان واقعیت تلخ و تکراری شدم: تقریباً هیچی از آن یادم نمانده بود! راستی چرا؟ حافظه من که بدک نیست. پس چرا تقریباً هیچی از کتابی که پارسال خوانده‌ام، درخاطرم نمانده است؟ اگر مقصود از خواندن، فهمیدن و یادآوری آن در مواقع لزوم است، این نوع کتاب‌خوانی چه سودی دارد؟ مگر اینکه قصد دیگری از خریدن کتاب و خواندن آن داشته باشم!
گرچه مقصود از کتاب، آن فن بود
گر تواش بالش کنی هم می‌شود
از دو حال بیرون نیست: یا اشکال در نوع خواندن من است یا همه کتابهای دنیا مشکل دارند! دومی را نمی‌شود ثابت کرد؛ ثابت هم بشود، دردی را از من دوا نمی‌کند. پس گویا چاره‌ای نیست جز اینکه از مرکب ابلیس (یا همان خر شیطان) پایین بیایم و خود را متهم به نابلدی در خواندن و فهمیدن کنم .
آری؛ «خواندن» هم اصول و روشهایی دارد که فراگیری آنها درعین آنکه آسان است، پر از فایده و بازدهی است. امتحانش ضرر ندارد.
● حرفه‌ای ها چگونه می‌خوانند؟
روش مطالعه پرسش محور(۱) یکی از موثرترین روشهای مطالعه است که کارایی فراوانی در افزایش یادگیری دارد. در این روش، شما نگرانیهای زیر را ندارید:
● می‌خوانم، اما یاد نمی‌گیرم!
سئوال کردن، یکی از کارآمدترین راه‌های غلبه بر این نگرانی است. زیرا عدم توانایی خواننده در تمرکز حواس و یا وجود اضطراب در فرد (به ویژه برای امتحان) منجر به درک و گیرندگی ضعیف و پایین وی از مطالب می‌شود.
هنگام مطالعه، با طرح سوالات مناسب، می‌توانید نسبت به مطالعه و میزان فهم خود کسب اعتماد کرده، از نگرانیهای خود بکاهید.
● معمولاً هنگام مطالعه، سئوالی برای من پیش نمی‌آید!
اگر به طور طبیعی هنگام مطالعه یک متن، احساس کنجکاوی نمی‌کنید، باید آگاهانه بکوشید تا از طریق طرح سئوالات، این کنجکاوی را در خود برانگیزید. مثلاً می‌توانید با سئوالی کردن عنوان کتاب، یا موضوعات و سرفصلها، این کنجکاوی را در خود ایجاد کنید. بدین ترتیب حس‌ کنجکاوی شما تحریک می‌شود و خود را در فرایند مطالعه، فعال‌تر حس می‌کنید.
حتی با پاسخ دادن به سوالات ساده خود، برای شما رضایتی حاصل می‌شود که زمینه را برای طرح پرسشهای بیشتر و دشوارتر فراهم می‌کند. تمرین این روش، عادت سوال کردن را هنگام مطالعه، در شما افزایش می‌دهد.
● هنگام مطالعه، زود خسته می‌شوم!
۱) از تنوع و تغییر ذائقه- به هر وسیله‌ای- غافل نباشید.
خواندن بی‌وقفه، هر کسی را خسته می‌کند. برای رفع و دفع خستگی، حتی‌الامکان مطالب مشابه را پشت سر هم نخوانید و در اثنای مطالعات خود، فرصتی را برای خواندن اشعار، داستانهای کوتاه، زندگی‌نامه‌ها و طرائف الحکم(۲) قرار دهید.
۲) تغییر و جابه‌جایی حالت بدنی هم بی‌تأثیر نیست.
بیش از یک ساعت مطالعه، کارایی را کاهش می‌دهد. در پایان هر ساعت مطالعه، به خود استراحت دهید و هرگز برای چندین ساعت متوالی مطالعه نکنید. پنج تا ده دقیقه تنفس در پایان هر ساعت مفید است.
● سئوال کردن را از کجا شروع کنم؟
خواننده حرفه‌ای، از هر فرصتی برای سؤال کردن استفاده می‌کند. در تمام اوقات به طرح سئوالات خود بپردازید: پیش از مطالعه، هنگام مطالعه، بعد از مطالعه…
طرح سئوال قبل از مطالعه، قدرت پیش‌بینی و علاقه شما را افزایش می‌دهد و در هنگام مطالعه، علاقه شما را ثابت نگه می‌دارد و به شما کمک می‌کند که مطالب دشوار را تجزیه وتحلیل کنید، و بعد از مطالعه، نشان می‌دهد درک شما از مطالب، چه اندازه و در چه سطحی است.
● کتابهای دشوار را چگونه بخوانم؟
طرح سئوال هنگام مطالعه متنهای دشوار، رودربایستی شما را با متن کم، و مسیر مطالعه را برای شما باز می‌کند، آهسته آهسته، احساس علاقه می‌کنید که کتاب را تا پایان بخوانید.
سئوال کردن به شما کمک می‌کند تا مطالب دشوار یا مطالبی را که به آنها علاقه ندارید، تجزیه و تحلیل کنید و آنها را بهتر بفهمید. پس از طرح سئوال، برای یافتن جواب، رغبت بیشتری به خواندن در خود احساس می‌کنید. مثلاً می‌توانید یک عنوان یا سرفصل یا جمله اول یک پاراگراف را به یک جمله سئوالی تبدیل کنید تا برای ادامه مطلب و پیدا کردن پاسخ تحریک شوید.
برای مثال، می‌توان از عبارت زیر:
فرق مفهوم «جنس» و «فصل» در این است که «جنس» مورد تقسیم واقع می‌شود؛ ولی «فصل» تقسیم کننده «جنس» است.
سئوالات زیر را مطرح کرد:
- بالاخره فرق مفهوم «جنس» و «فصل» چیست؟
- منظور از مورد تقسیم واقع شدن و مقسم بودن چیست؟
- آیا تنها همین فرق بین «جنس» و «فصل» وجود دارد؟
- اگر «جنس» و «فصل» را مستقلاً تعریف کنیم، آیا می‌توانیم این فرق را بهتر بفهمیم یا حتی فرقهای احتمالی دیگری را پیدا کنیم؟
- آیا شباهتی نیز بین این دو مفهوم وجود دارد؟
- دانستن فرق این دو مفهوم چه سودی دارد و در کجا استفاده می‌شود؟
● همچنین برای خواندن یک کتاب دشوار:
۱) متنهای طولانی و بلند را تجزیه کنید.
۲) در مطالعه از روش «پس ختام»(۳) سود برید.
این روش؛ برای خواندن و فهم کتابهای دشوار، بسیار مفید و موثر است و مشتمل بر شش مرحله است:
۱) خواندن اجمالی:
هنگامی که می‌خواهید مطالعه کتاب دشواری را آغاز کنید، بهتر است قبل از خواندن کامل و جزء به جزء آن، ابتدا یک بار به طور اجمالی و سریع، کتاب را مرور کنید تا یک برداشت کلی از موضوع و قسمتهای مهم آن داشته باشید.
۲) سئوال:
برای هر قسمت یا فصلی از یک کتاب که می‌خوانید، متناسب با هدفی که از مطالعه دارید، سؤالهایی را طرح کنید. از عنوانهای کلی، فرعی و پاراگرفهای مقدمه و نتیجه، سئوال بسازید.
مثلا از خود بپرسید که به چه دلیل می‌خواهید این کتاب را بخوانید؟ به عبارت دیگر انتظار دارید از خواندن این کتاب چه چیزی عایدتان شود؟
پرسش از این هدف مطالعه، طرح فکری شما را نسبت به مطلب، روشن می‌سازد و علاقه و دلبستگی خاصی را برای مطالعه در شما ایجاد می‌کند.
در بسیاری از افراد، پس از طرح این سئوال، وابستگی خاصی به متن ایجاد می‌شود و این کلید فهم متن است.
۳) خواندن:
در این مرحله، مطلب یا موضوع را بخوانید.
۴) تفکر:
سعی کنید با تفکر درباره مطالبی که می‌خوانید، آنها را بفهمید و به آنها معنا بدهید.
۵) از حفظ گفتن:
پس از خواندن هر قسمت، بکوشید مطالب مهم آن را به یاد آورید و برای خود بازگو کنید. ضمن این کار به سئوالهایی که طرح کرده‌اید، بیندیشید.
۶) مرور کردن:
وقتی که خواندن تمام کتاب یا کلّ مطلب را به پایان رساندید، آن را مرور یا بازبینی کنید. بهترین راه مرور کردن این است که بکوشید تا بدون مراجعه به متن، سئوالهای مهم را جواب دهید.
۳) با مؤلف، گفت و گو یا مباحثه کنید.
لزومی ندارد که دسترسی حضوری به مولف داشته باشید. شما می‌توانید با مولف، یک مکالمه ذهنی داشته باشید و سوالات خود را از او بپرسید.
- مبنای فکری شما برای این مسئله چیست؟
- من این قسمت از حرفهای شما را نمی‌توانم بپذیرم؛ چون…
- کاربردهای علمی این مطلب چیست؟
- آیا منظور شما از این مطلب، آن است که…
از طرح سئوالات دشوار نهراسید. حتی سئوالاتی که فکر می‌کنید پاسخ دادن به آنها برای مولف هم دشوار است!
● اکنون کتاب را ببندید، و ….
▪ آموخته‌های خود را ارزیابی کنید.
بعد از خواندن مطالب با طرح پرسش می‌توانید میزان فهم خود را از مطالب ارزیابی کنید. این گونه سئوالات، شما را برای بحثهای کلاسی، امتحانات و تهیه مقالات تحقیقی آماده می‌کند.
▪ مطالب را تجزیه و تحلیل کنید.
اگر هنگام مطالعه، سوالات خوبی مطرح کرده باشید، باید بتوانید از درک سطحی مطالب بگذرید و قادر به تجزیه و تحلیل آنها به طور عمیق باشید.
اگر این توانایی را ندارید، یک بار دیگر متن را با سوالات جدی‌تری بخوانید.
▪ انتقاد کنید
اگر مطالب را تا حدّ رضایت‌بخشی فهمیده باشید، باید بتوانید درباره نظم داخلی مطالب، ارزش اثر و اعتبار آن، سوالات انتقادی مطرح کنید.
همچنین می‌توانید درباره دسته‌بندی مطالب، اهمیت و روابط آنها با دانسته‌های قبلی خود، انتقاد کنید.
▪ در بازنویسی کتاب به مولف کمک کنید.
شاید مولف بخواهد کتاب خود را ویرایش علمی کند. خود را دست کم نگیرید. در این کار به او کمک کنید. انتقادها و پیشنهادهای خود را در حاشیه کتابتان یادداشت کنید.
● بد نیست بدانید که …
«اشکال کردن» غیر از «سوال کردن» است.
باید مرز بین «سؤال کردن» و «اشکال کردن» مشخص شود. مهم‌ترین تفاوت سؤال و انتقاد آن است که :
انتقاد پس از فهم کامل مطلب صورت می‌گیرد؛ در حالی که سؤال به منظور فهم و درک مطلب مطرح می‌شود. به عبارت دیگر، خواننده‌ای که سؤال می‌کند، می‌داند که هنوز به دیدگاه مورد نظر نویسنده دست نیافته است؛ پس سؤال می‌کند تا مطلب را بفهمد.
اگر مرز بین «سؤال» و «انتقاد» مشخص نشود، ممکن است سؤال کننده، پرسش خود را با لحن انتقادی مطرح کند و این مسئله سبب می‌شود تا پاسخی که نویسنده در کتاب خود بیان کرده است، مسیر همواری برای رسیدن به ذهن پرسشگر نیابد.

منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از مجموعه بروشورهای خشت اول، شماره ۱
پاورقی‌ها:
۱- Inquiry Reading
۲- «دلها ملول می‌گردند همچون بدنها؛ پس برای آنها آماده کنید، حکمتهای تازه را» (نهج‌البلاغه، حکمت ۹۱)
۳- روش «پس ختام» یا «SQ۴R» از حروف اول کلمات ذیل تشکیل شده است:
Survey (خواندن اجمالی)، Question (سئوال کردن)، Read (خواندن)، Reflect (تفکر)، Recite (از حفظ گفتن)، Review (مرور کردن).

منبع : باشگاه اندیشه