عوامل مؤثر بر انتقال فن‌آوری اطلاعات در کشورهای در حال توسعه

این مقاله عوامل اساسی مؤثر بر انتقال فن آوری اطلاعات در كشورهای در حال توسعه و مشكلات آن را بررسی می كند و راه حل هایی عملی برای طراحی سیستمی منطبق با منابع و نیازهای این قبیل كشورها را ارائه می‌دهد.در این مقاله مشكلاتی كه یك سازمان هنگام بهره گیری از فن آوری اطلاعات با آن روبرو است در سطح بین‌المللی مورد بررسی قرار گرفته است. شناسایی و توصیف این مشكلات عمدتاً از مطالعات موردی مربوط به كشورهای در حال توسعه به دست آمده است. این مقاله بعضی از عوامل جامعه شناختی را كه كشورهای در حال توسعه برای انتقال فن آوری اطلاعات با آن دست به گریبان اند بررسی می كند و به منظوره بهره وری كامل از اختراعات، رهنمودهایی را برای غلبه بر این موانع ارائه می دهد.مزایای ناشی از عرضه فن آوری اطلاعات رایانه ای كاملاً شناخته شده اند: افزایش رضامندی استفاده كننده، مقرون به صرفه بودن، انسجام، برنامه های ساده تر و سریع تر، پاسخ سریع و روند عملیاتی ساده تر.[۱]عموماً فرض بر این بوده كه پیشرفته ترین فن آوری مورد استفاده در كشورهای توسعه یافته را می توان با [حداكثر] كارایی و سهولت در كشورهای جهان سوم نیز مورد استفاده قرار داد.به هر حال، در اوایل دهه ۱۹۷۰ ضرورت انتقال مستقیم و انبوه فن آوری پیشرفته به كشورهای در حال توسعه به صورت گسترده ای مورد بحث قرار گرفت. از آن پس رفته رفته مشخص شد كه عرضه عملكردهای بسیار پیچیده و سرمایه بر، به جای حل مسئله باعث افزایش مشكلات می گردد. بسیاری از كشورهای در حال توسعه برای خریداری، به كارگیری و نگهداری تجهیزات بسیار پیشرفته جدید متحمل قرض های فراوانی از كشورهای خارجی شدند [۲]پیشرفت تعدادی از كشورهای در حال توسعه رضایتبخش نبوده است. بدون شك تولید ناخالص ملی و حتی درآمد سرانه این كشورها بسیار افزایش یافته، اما ظاهراً شكاف بین طبقه دارا و ندار بیش تر شده و بنابراین احساس نمی كنند كه گامی در راه نزدیكی به كشورهای پیشرفته برداشته باشند به هر حال، متخصصان عرصه انتقال فن آوری بر اهمیت تحلیل موقعیت های اقتصادی-اجتماعی كه بر تحول فن آوری اثر می گذارند آگاهی یافته اند. «سونیلسن» درباره راهبرد انتقال فن آوری اظهار می دارد:&#۶۱۴۷۲;"برای پایه گذاری فن آوری نوین در كشورهای در حال توسعه باید نظام‎های اجتماعی و گرایشهای انسانی، دانش و مهارت‎های انسانی، و ابزارهای فیزیكی كه فن‎آوری در قالب آن‎ها عینیت می‎یابد را تغییرد دهیم.” [۳]فن‎آوری اطلاعات اصطلاحی است كه مفهوم كاربرد فن‎آوری ها در چرخه اطلاعات (تولید، ذخیره، پردازش، بازیابی، اشاعه و...) را در بر می‎گیرد. در كشورهای غربی اطلاعات همیشه كالایی بسیار با ارزش به شمار می‎آمده و در نیمه دهه ۱۹۵۰ و دهه ۱۹۶۰ اصطلاح انفجار اطلاعات برای اشاره به افزایش مستمر تولید اطلاعات علمی فنی و پزشكی ابداع شد. امروزه ما برای توصیف تغییر در روند گردش چنین مقادیر فزاینده‎ای از اطلاعات، از انقلاب اطلاعاتی سخن به میان می‎آوریم. این وجه انقلابی، نتیجه پیشرفت‎های نسبتاً متأخر (از میانه دهه ۱۹۷۰ به بعد) در فن‎آوری های رایانه‎ای و مخابراتی است كه بیش از پیش برای پشتیبانی از اقدامات گردش اطلاعات به كار برده می‎شوند.علاوه بر این، تمام بخش‎های جامعه از تحولات اخیر در زمینه پردازش و توزیع اطلاعات اثر پذیرفته‎اند و دو عامل تشویش و اشتیاق، خالق این تحولات بوده‎اند. [۴] "الطیب" تعریفی عملیاتی از انتقال فن‎آوری ارائه می‎كند؛ او می‎گوید:"انتقال فن‎آوری، اشاعه و انتخاب هدفمند یك توانمندی طراحی شده از یك منبع به یك مقصد است." [۵]بنابراین، باید به انتقال و عملكردهای فن‎آوری اطلاعات، به گونه‎ای رفتار مدارانه بنگریم. این بینش نه تنها در انتقال افكار، بلكه در تأثیر این افكار بر بهره گیران نیز باید مدنظر قرار گیرد. از این‎رو، انتقال اطلاعات و فن‎‎آوری، بر گزینش یك اندیشه، مفهوم یا فن‎آوری خاص به عنوان هدف اصلی خویش تأكید دارد. همان‎گونه كه"شارپ" می‎گوید:"انتقال فن‎آوری از نظر تعریف، فرایندی فعال، طولانی‎تر، و بغرنج‎تر است كه هدف نهایی آن، تحقق انتقال كامل فن‎آوری در الحاق به شیوه قابل قبول انجام كاركردهای هر روزه یا حل مشكلات روزمره است." [۶]پروژه"ابزارهای خط مشی علوم و فن‎‎آوری"(۱) ، عوامل گوناگون مؤثر بر تولید، پخش، انتقال و كاربرد دانش فن‎آوری را بیان می‎كند. با اندك جرح و تعدیل در مفاد این پروژه، موارد زیر به دست می‎آید كه فهرستی كلی از عوامل مؤثر بر انتقال فن‎آوری اطلاعات به كشورهای در حال توسعه را بیان می‎كند.
۱) عوامل اقتصادی:
▪ جامعه با كار انباشته.
▪ كمبود سرمایه،
▪ ناتوانی در جذب هزینه های بازگشتی،
▪ هزینه رقابت‎های بین‎المللی.
۲) نیروی كار:
▪ فقدان نیروی آموزش دیده آماده،
▪ وجهه پایین متخصصین اطلاعات،
▪ فقدان آموزش مستمر،
▪ فقدان تجربه در كارهای گروهی.
۳) عوامل فیزیكی – بومی(۲) :
▪ منابع محدود،
▪ انزوای جغرافیایی.
۴) عوامل فرهنگی، جمعیتی و اجتماعی:
▪ درصد بالای كارگران غیر ماهر،
▪ موانع زبانی،
▪ ترس از فن‎آوری نوین،
▪ رفتار اطلاع‎یابی دانشمندان و فن‎آوران(۳) .
۵) عوامل سیاسی:
▪ بی‎ثباتی حكومت،
▪ نیاز به پنهان كاری و امنیت شدید،
▪ تغییر پیوسته اولویت‎ه،
▪ تمركز تصمیم‎گیری،
▪ فقدان تأثیر علمی در سطوح بالای دولتی.
۶) زیر ساختار اطلاعاتی موجود:
▪ كیفیت پایین خدمات تلفنی،
▪ نارسایی خدمات پستی،
▪ رسوم سخت و لازم‎الاجر،
▪ ناتوانی در اتصال به شبكه های مخابراتی،
▪ فقدان استانداردهای كتابداری و اطلاع‎رسانی،
▪ فقدان جریان كارآمد اطلاعات غیررسمی. ]۷۱[ ،
باید اشاره كرد دسته‎بندی های فوق كاملاً جامع نیست و بین عوامل و موقعیت‎ها همپوشانی فراوانی وجود دارد. بنابراین، به وجهه پایین موقعیت‎های شغلی مرتبط با اطلاع‎رسانی كه ذیل عنوان"نیروی انسانی" فهرست شده می‎توان به عنوان عاملی فرهنگی/ اجتماعی نیز نگریست. فقدان دسترسی برابر به منابع اطلاعاتی و بهره وری یكسان از آن‎ها در كشورهای در حال توسعه همچنان پابرجا است. كاربرد فن‎آوری اطلاعات به مناسب بودن اطلاعات موجود وابسته است. مادامی كه عدم دسترسی یكسان به اطلاعات در كشورهای در حال توسعه همچنان وجود دارد، انتقال فن‎آوری نقشی اساسی در حل مشكلات بازی نمی‎كند. حق جستجوی اطلاعات از حقوق بنیادین افراد است و امروزه این عقیده كه همه باید دسترسی یكسانی به اطلاعات داشته باشند در حال رشد است. اما این امر، بهره مندی یكسان افراد از اطلاعات را تضمین نمی‎كند. در بیش‎ترین كشورهای در حال توسعه شناختی از رابطه بین سیستم‎های مدیریت سازمانی و سیستم‎های رایانه مدار اطلاع‎رسانی وجود ندارد. فن‎آوری های جدید باید:
▪ منابع و عناصر فراوان تولید را به كار گیرند؛
▪ از زیر ساختار اطلاعاتی موجود استفاده كنند؛
▪ ملزومات ضمنی مربوط به برونداد را در نظر داشته باشند؛
▪ به گرایش‎ه، اقدامات، و سنت‎های محلی توجه كنند؛
▪ فعالیت‎های بومی را برانگیزند؛
▪ برای ملت گیرنده، هم سودمند و هم عملی باشند؛
ویژگی های شخصیتی، گرایش‎ه، و نیازهای خاص سطوح مختلف بهره گیران را در نظر داشته باشند. ]۸[
باید بین فن‎آوری های انتقالی و موقعیت موجود در كشورهای در حال توسعه تجانسی وجود داشته باشد.كشورهای در حال توسعه برای تولید رو به افزایش و بهبود وضعیت زندگی به فن‎آوری اطلاعات نیازمندند. تاكنون انتقال علوم و فن‎آوری در قالب كوشش برای یادگیری هر چه بیش‎تر از كشورهای توسعه یافته از طریق اعزام دانشجویان برای ادامه تحصیلات عالی، شركت در گردهمایی های بین‎المللی، آگاهی از عملكردهای موفق و به دست آوردن تمام متون مرتبط صورت گرفته است. موفقیت این رویكرد در گذشته ثابت شده و باید مورد تشویق قرار گیرد.
حال به جهتگیری های زیر توجه كنید:
۱) رشد فن‎آوری اطلاعات داخلی. رشد فن‎آوری اطلاعات داخلی با نیازها و منابع كشور مربوط منطبق است. برای موفقیت این نوع از تلاش‎ه، به دلیل مقتضیات ناشی از خط مشی، امور مالی، و قانونی، دولت باید از آن‎ها حمایت كند. ایجاد واحدهای تحقیقاتی، یكی از محصولات فرعی چنین رویكردی است.
۲) طراحی یك الگو. باید به رویكردهای روش شناختی و ابزارهای فنی تازه برای طراحی الگویی از انتقال فن‎آوری اطلاعات روی آورد.
۳) خط مشی ملی. شاید تدوین خط مشی های فن‎آوری اطلاعات در سطح ملی منجر به قوانین اجباری در تمام فعالیت‎ها شود، از جمله: ایجاد یك مركز ملی متمركز با نوعی از مسئولیت نسبت به تمام منابع، تهیه رهنمودهایی برای فرایندهای تهیه، و ایجاد ادارات ملی تحقیق و توسعه با مأموریت انطباق فن‎آوری با نیازهای كشور. ]۹[ فن‎آوری بر تمام وجوه جامعه تأثیر دارد. صنعتی شدن از طریق انتقال فن‎آوری، یكی از مهم‎ترین اهداف اقتصادی كشورهای در حال توسعه است. در طی قرن‎های متمادی، بشر برای تهیه بیش‎تر ضروریات خویش كاملاً به طبیعت وابسته بود و سطح تولید، مقدار مصرف را معین می‎كرد. كاربرد فن‎آوری در روند توسعه وضعیت را تغییر داده است. یكی از ویژگی های این تغییر، ایجاد جامعه انبوه بود. پیشرفت در حمل و نقل و ارتباطات، جهشی در تعامل‎های اجتماعی به وجود آورد كه رقابت و نیز همكاری در بین عوامل اجتماعی را موجب شد. این امور به نوبه خود، تخصص گرایی در جهت افزایش كارایی، تغییر كاركرد، و وابستگی متقابل انجامید. دومین ویژگی تغییر، در درجه‎بندی اشكال سازمانی است.فن‎آوری امكان دسترسی به حجم عظیم انرژی با هزینه پایین‎تر را فراهم آورد، نظارت بر مراحل مختلف بیش‎تر شد، و ارتباطات را سرعت بیش‎تری داد. بنابراین، هر چه جامعه از دوران ما قبل صنعتی(۴) به سمت دوران صنعتی و سپس فراصنعتی(۵) حركت می‎كند، مالكیت مواد – مثل زمین، نیروی كار و سرمایه – دیگر منبع اصلی قدرت اقتصادی به شمار نمی‎آید؛ تنها منبع واحد درونداد در فرآیند صنعتی – اجتماعی امروز، دانش بشری ]اطلاعات[ است.كشورهای در حال توسعه برای بهبود وضعیت زندگی افراد جامعه خویش اقدام به انتقال فن‎آوری می‎نمایند. برای موفقیت در این امر، فن‎آوری باید با نیازمندی های ویژه این كشورها متناسب و منطبق باشد. تاریخ نشان داده است كه دوره ثبات قانونی و سیاسی كشورها بر دوره توسعه فن‎آوری مقدم است و ثبات، پیش نیاز توسعه منظم فن‎آوری است.به هر حال در این جست و خیزها خطر گزینش نادرست فن‎آوری های انتقالی به جامعه‎ای كه هنوز توسعه مناسبی نیافته وجود دارد.

پی‎ نوشت‎ها
۱.Science and Technology Policy Instruments (STPI)
۲.Physio-echological
۳.technicians
۴.Pre-industrial
۵.Post-industrial
منابع
[۱]. Sibley، E.H. (۱۹۷۷). The impact of database technology on business systems. Information Proceeding. ۷۷. North Holland Publishing Co.
[۲]. Munn، Robert F. (۱۹۷۸)."Appropriate technology and iformation services in developing countries”. International Library Review. ۱۰، pp.۲۳-۲۷.
[۳].Eves، Beth K. (۱۹۸۱)."Transfer of information technology to less developed countries: a system approach.”Journal of the American Society for Inforamtion Science . p .۹۷.
[۴].Griffiths، Jose-Marie. (۱۹۸۲)."Main trends in information technology”. Unesco Journal of Information Science، Librarianship and Archives Administraration. ۴.p.۱۴۸.
[۵]. Al-Tayyeb، M،A.(۱۹۸۲). Information technology transfer to Saudi Arabia. Dissertation. School of Library and Information Science، University of Pittsburgh، pp.۷۷-۷۸.
[۶]. Sharpe، W.E.et al. (۱۹۷۷). Water resources technology transfer: a guige. University Park، PA: Pennsylvania State University Institute for Research on Land and Water Resources. January، p.۶.
[۷]. Eves. Op.cit. P.۹۹.
[۸].Ibid. p. ۹۹.
[۹].Perez، victor L. (۱۹۸۰)."Factors challenging information technology application in developing countries”. Inforamtion and Management. ۳، p.۱۴۶.
نوشته: محمد الف. مرغلانی
ترجمه: عباس گیلوری
كارشناس ارشد مركز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهادسازندگی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی