شایعه؛ جنجر مسمومی که بر پشت بی گناهان فرود می آید

● اشاره: شایعه سلاح هولناکی است که روحیه افراد یک جامعه را از بین می برد و فکر آنها را فلج می کند. شایعه همانند خنجر مسمومی است که با استفاده از پست ترین صفات بشری مانند بزدلی و پستی، بر پشت بیگناهان فرود می آید و غالباً این سلاح، موجودیت جامعه و اصول تمدن را مورد حمله قرار می دهد.
این شایعه است که باعث می شود برخی از کوردلان و نااهلان در شرف و قداست «مریم مقدس» و در مسیح ایجاد شک کنند، این شایعه است که باعث می شود یوسف را سالها در زندان عزیز مصر، نگه دارند، این شایعه است که باعث می شود سقراط را به اتهام این که او اخلاق جوانها را در آتن فاسد می کند، به قتل رسانند و…
آری شایعه است که باعث می شود به پاکترین انسانها نیز صدمه وارد شود بنابراین ضروری است که با تعریف شایعه، انواع شایعه، چگونگی انتشار شایعه و راههای مقابله با شایعه بیشتر آشنا شویم. لذا در این نوشتار سعی داریم در حد بضاعت خود به این امر مهم بپردازیم:
● تعریف شایعه
«گردن آلپورت» و «لئوپستمن» در کتاب «روانشناسی شایعه»، این گونه شایعه را تعریف می کنند: «شایعه اصطلاحی است که به نظری عینی و معین اطلاق می شود، نظری که مطرح شده است تا شنونده به آن اعتقاد پیدا کند. شایعه به طور معمول از طریق صحبت از شخصی به شخص دیگر منتقل می شود، بدون اینکه این امر نیازمند سطحی بالا از برهان و دلیل باشد.»
از تعریف بالا چنین بر می آید که شایعه، خبر یا اطلاعات تایید نشده ای است که مورد توجه گروه یا جمعیت خاصی بوه و برای ایجاد باور نزد دیگران معمولاً از فردی به فرد دیگر به طور شفاهی بدون هیچ گونه اطمینان و دلیل و مدرک کافی انتقال می یابد.
نکته ای که از تعریف بالا می توان دریافت این است که بین «شایعه» و «خبر» تفاوت عمده ای وجود دارد؛ خبر، بر برهان و دلیل قاطع تکیه دارد، اما برهان شایعه، برهانی رنگ باخته و غیرواضح است. به عنوان مثال در برخی از روزنامه ها و سایت های خبری امروزه شاهد آن هستیم که ستون هایی تحت عنوان «شنیده های …»، «اخبار ویژه…»، « گفته می شود…» و… در نظر گرفته شده است که اگر به مطالب این بخش ها توجه کنیم، بیشتر با این عبارات برخورد خواهیم کرد؛ «آنها می گویند…»، «از یک منبع موثق شنیده ایم که…»، «اخبار دقیقی داریم مبنی بر اینکه…»، «باخبر شدیم که…»، «آقای (م) یا خانم (ج)…» و … اگر به مطالب این بخش ها توجه داشته باشیم می توانیم به تفاوت اساسی بین خبر و شایعه پی ببریم. چنان که گفتیم خبر بر برهان و دلیل قاطع تکیه دارد اما شایعه بدون هیچ دلیل و مدرکی انتقال می یابد.
شرط اساسی که برای شایعه پردازی وجود دارد، اهمیت پیشامد یا شخصی که در شایعه مطرح شده و همچنین ضرورت وجود ابهامی که شایعه را فرا گرفته است، بعلاوه انگیزه های روانی که سبب پیدایش شایعه و رواج آن می گردد، است؛ یعنی شایعه زمانی رواج می یابد که موضوع آن برای کسی که آن را گوش می دهد و منتشر می سازد، دارای اهمیت باشد، یا اینکه در مورد موضوع مورد نظر خبرهای صریح پخش نشده باشد و خبرهای مربوط به آن مبهم باشد و این ابهام زمانی بوجود می آید که خبر به صورت تحریف دریافت شود، یا به فرد خبرهای متضادی برسد یا فرد از فهم این گونه خبرها عاجز باشد. بنابراین می توانیم بگویم که شدت شایعه به اهمیت موضوع و ابهام آن بستگی دارد.
● انواع شایعه
در کتاب جنگ روانی، صلاح نصر نویسنده این کتاب، به طبقه بندی«بیساو» که شایعه ها را از مقیاس زمان به سه دسته تقسیم کرده است، اشاره دارد:
۱) شایعه خزنده
این شایعه ای است که به کندی گسترش می یابد و مردم آن را به طور مخفیانه برای هم منتقل می کنند تا سرانجام همه از آن آگاه می شوند. نمونه بارز این شایعات داستانهای جعلی و خصمانه ای است که از سوی دشمنان این نظام و منافقین کوردل علیه رجال دولتی، به منظور کاهش محبوبیت آنان در بین مردم، پخش می گردد و یا داستانهای جعلی که برای سد کردن هر گونه پیشرفت اقتصادی، سیاسی و یا اجتماعی رواج می یابند.
امروزه متاسفانه شاهد آن هستیم که برخی از سایت های خبری نیز به ایجاد این گونه شایعات، یعنی شایعات خزنده دامن می زنند؛ به عنوان مثال برخی از سایت های خبری در زمان انتخابات ریاست جمهوری و بعد از آن، روی به این گونه شایعات آوردند و هر روز در خروجی این سایت های خبری، شایعات و اخبار کذب در مورد رجال دولتی، دیده می شد که تا مدتها در جامعه این شایعات رواج داشت و متاسفانه باعث برخی ناامیدی ها از این افراد می شد. این شایعات در حکم افعی خالداری می تواند باشد که سم خود را در تمامی بخش های کشور منتشر می سازد و در صورتی که اگر افراد جامعه در مقابله با این شایعات آماده و متحد نباشد و آن را به شدت و قدرت دفع نکنند، روحیه ملی آنها از بین خواهد رفت و عملاً پیشرفت جامعه متوقف خواهد شد و افراد جامعه به درگیری و بحران در جامعه دامن خواهند زد.
۲) شایعه خشونت بار
این شایعات مانند آتش جهنم گسترش می یابد و گروه بسیار بزرگی را در کوتاه زمانی در خود فرو می برد. این گروه از شایعات به احساسات پرجوش افراد، مانند ترس، خشم و شادی ناگهانی تکیه می کند. شایعاتی در مورد حوادث، فاجعه ها، یا پیروزیهای خیره کننده و شکست در زمان جنگ، در این گروه قرار می گیرند.
۳) شایعات فرو شونده
این نوع شایعات، شامل آنهایی می شوند که در آغاز امر رواج می یابند، سپس به عمق فرو می روند تا هر زمان که شرایط بروز مجدد آنها فراهم شد، آشکار گردند.
● چگونه شایعه انتشار می یابد؟
باید توجه داشت که افراد هر جامعه ای در هر زمانی آماده پذیرش شایعه هستند چرا که وقت آن را ندارند که در مورد آنچه می شنوند، تحقیق و بررسی کنند و آن را با معیار درستی تطبیق دهند و از سوی دیگر شایعات جو ابهام را در جامعه به وجود می آورد که پذیرش آن را برای افراد آن جامعه امکان پذیر می نماید.
مرحله اول ایجاد شایعه را می توانیم مرحله «تولید شایعه» و یا « شایعه سازی» بدانیم؛ در این مرحله یک منبع و سرچشمه اصلی یک خبر ساختگی را در بین افراد جامعه منتشر می کند. در مرحله اول شایعه سازی باید به سه عامل اصلی «آماده سازی ذهن»، «شدت شایعه» و «جذب شایعه» توجه داشت.
برای آنکه شایعه تولید و انتشار یابد، باید در اقدام نخست ذهن افراد جامعه را آماده پذیرش شایعه کرد برای این منظور شخصی که شایعه سازی می کند در شایعات خود مقدار محدودی از جزئیات مهم را که ذهن افراد آماده پذیرش آن است، انتخاب و تکرار می کند و بخش عمده ای از مطالب مربوط را خذف کرده و محتوای پیام را تغییر می دهد.
در اقدام دوم شایعه ساز، به «شدت شایعه» توجه دارد؛ یعنی می کوشد تا شایعه را به صورت حادتری درآورد که برای این منظور برخی جزئیات و تفاصیل اندک را از موضوع شایعه می گیرد و بر تکرار آن تاکید فراوان دارد.
در اقدام سوم ، شایعه ساز به عامل سوم یعنی «جذب شایعه» توجه دارد؛ یعنی شایعه پرداز، به انگیزه های افراد جامعه و سطح ارزشهای جامعه توجه دارد و چنان که محیط را آماده جذب پیش بینی کند، اقدام به انتشار شایعه خواهد کرد.
مرحله دوم ایجاد شایعه «ایجاد حساسیت در افراد جامعه» است. بعد از آنکه شایعه ساز، شایعه مورد نظر خود در بین افراد جامعه منتشر کرد، افراد جامعه به شایعه حساسیت نشان می دهند و بعضاً با علاقه، کنجکاوی و حس جستجوگری، آمادگی روانی خود را برای دریافت و انتقال شایعات دیگر در همین زمینه پیدا می کنند.
افراد جامعه در این مرحله به باور شایعه تمایل پیدا می کنند و در گوش کردن و در نقل شایعه احساس رضایت می نمایند که این امر به افزایش نیروی شایعه کمک می کند در این مرحله شایعه ساز به این نکته توجه دارد که شایعاتی می تواند در افراد جامعه حساسیت ایجاد کند که با ترسها و تردیدهایی که هر شخصی با سایر افراد جامعه در آنها شریک است، هماهنگ باشد.
مرحله سوم ایجاد شایعه «ارزیابی شایعه» است. در این مرحله شایعه پرداز به طور محسوس و نامحسوس به ارزیابی شایعه در بین افراد جامعه می پردازد و افرادی که شخصیت ساده اندیش، زودباور و عجول دارند، را پیدا کرده و برای مرحله بعدی شایعه پردازی در نظر می گیرد.
مرحله چهارم شایعه پردازی، مرحله «اشاعه شایعه» است. در این مرحله شایعه ساز، به افرادی که در مرحله قبل انتخاب کرده است، کمک می کند تا شایعه را برای افراد دیگر جامعه تکرار کنند و هر چقدر این تکرارها بیشتر شود، شایعه اشاعه بیشتری خواهد داشت.
از آنچه گفتیم می توان نتیجه گرفت؛ از آنجایی که شایعه با یک ویژگی تحریک آمیز بروز می کند، کسانی که شایعه را رواج می دهند و می سازند بیشترین کوشش خود را در زمینه ترکیب و ساخت شایعه به خرج می دهند، تا به شکلی درآید که رواج و انتشار آن امکان پذیر گردد، برای این منظور از زمینه هایی در ذهن مردم مانند ترس، شک، آرزوها و رویاهای بیداری و هر آنچه مانند این موارد که افراد نمی توانند درباره آن مستقیماً صحبت نمایند یا آشکارا آن را بیان کنند، استفاده می برند.
نکته مهم دیگر در مورد شایعه این است که شایعه وقتی آغاز می شود که خبری وجود نداشته باشد، ولی در عین حال با زیاد شدن اخبار، شایعات نیز قوت می گیرد، بنابراین ضروری است که افراد جامعه را در جریان دقیق ترین اخبار قرار دهیم و این کار را باید با سرعت و به طور کامل به انجام برسانیم تا افراد جامعه در مورد حوادثی که در اطرافشان می گذرد و بر زندگی آنها تاثیر می گذارد، مطلع باشند تا آمادگی پذیرش شایعات را نداشته باشند و توجه داشته باشیم که در اموری که در زندگی افراد جامعه از اهمیت زیادی برخوردار است، اخبار را به صورت کاملاً روشن و شفاف در اختیار آنها قرار دهیم و از هر گونه تناقض و ابهام در این اخبار اجتناب کنیم که هر گونه تناقض و یا ابهام در خبر، به شایعه پردازی دامن خواهد زد.
● چگونه در مقابل شایعه مقاومت و بر آن غلبه کنیم؟
باید توجه داشت که همه ما، به عنوان عضوی از پیکره اجتماع این وظیفه خطیر را بر عهده داریم که از شایعه و شایعه سازی جلوگیری کنیم چرا که اگر روزی عضوی از اعضای این پیکره واحد آسیب ببیند و در تیررس قرار داشته باشد، هر کدام از ما به نحویی از این آسیب ها مصون نخواهیم بود. بنابراین ضروری است که به نکات و اصولی که برای غلبه بر شایعات در ادامه می آید، توجه کنیم تا بتوانیم در مقابل شایعه مقاومت و بر آن غلبه کنیم:
۱) یک رسانه خبری، باید رسالت خبری خود را به بهترین نحو ممکن انجام دهد، اما نباید خبر را چنان دگرگونه جلوه دهد و عقاید شخصی و سیاست های خبری خود را در آن دخیل سازد که همین اخبار خمیرمایه شایعه گردد. در واقع باید رسانه های خبری برای خود «خط قرمز خبری» داشته باشند.
۲) اگر رسانه های خبری، رسالت خبری خود را با صداقت تمام به انجام رسانند در این صورت افراد جامعه باید به اظهارات رسمی و اخباری که از سوی رسانه های خبری معتبر داخل کشور انتشار می یابد، ایمان و اطمینان داشته باشند، چرا که زمانی که توده مردم اطمینان خود را به این اظهارات و اخبار از دست بدهند، شایعات انتشار خواهند یافت.
۳) بعد از انتشار اخبار رسمی و واقعیات، مطبوعات، رادیو و تلویزیون به انتشار هر چه وسیع تر این اخبار و واقعیات کمک کند و تفاصیلی که در این میان مطرح می شود، و ممکن است افراد سودجو و فرصت طلب از آنها برای شایعه پردازی استفاده کنند، خذف کرده و حقایق را به اطلاع عموم مردم برسانند.
۴) تقویت سطح فرهنگی جامعه نیز کمک خواهد کرد تا افراد جامعه به اخبار موثق و دقیق دسترسی داشته باشند و خود شایعات را از اخبار درست تشخیص دهند چرا که وقتی افراد جامعه شایعه را در هنگامی که با آن روبرو می شوند، نشناسند و زمانی که از باور کردن شایعه به دلیل شایعه بودنش پرهیز ننمایند، می توان استنباط کرد که افراد آن جامعه در برابر شایعات به مرحله آگاهی نرسیده است و در برابر آن مصونیت نیافته است و این می طلبد که در این عرصه کارهای بسیار وسیع انجام گیرد تا افراد جامعه از عوارض منفی شایعه آگاه شوند. برای این منظور می توانیم از آموزش های رسانه ای، کتب، مقالات، برنامه های تلویزیونی و… استفاده کنیم.
۵) در ارسال اخبار، باید رسانه های خبری به این امر مهم توجه داشته باشند که یکی از عوامل اصلی شایعه پردازی، «اهمیت موضوع» و «ابهام در موضوع» است، بنابراین ضروری است که رسانه های خبری، از هر گونه ابهامی در ارسال اخبار به سوی مخاطبان پرهیز کنند و به بیان واقعیات به همراه شفاف سازی موضوع بپردازند.
۶) باید توجه داشت که همیشه سانسور خبری، و افراط و تفریط در این امر نتیجه بخش نبوده و اغلب نتیجه معکوس به همراه دارد، بنابراین ضروری است که خبرنگاران و سردبیران محترم رسانه های خبری تا حد ممکن از افراط و تفریط در سانسور خبری اجتناب ورزند.
۷) گاهاً دیده می شود که ایجاد یک مشغولیت خاص ذهنی و فکری و همچنین اشغال بیش از حد معقول برای اکثریت افراد جامعه خود عامل انتشار شایعه خواهد گشت چرا که در این وضعیت برخی از افراد جامعه امیالی را مخفیانه در خود خواهند پروراند و عوامل ناراحتی و اضطراب را به ذهن خود راه خواهند داد که این امر سبب خواهد شد این افراد به حدس و گمان بپردازند و در دستبرد شایعات قرار گیرند. بنابراین ضروری است که به این نکته مهم نیز توجه اساسی داشته باشیم.
۸) به جرات می توان گفت که در اشاعه شایعات، به خصوص شایعات هجومی مسموم، افراد دشمن در ترویج آن نقش اول و اصلی را بازی می کنند بنابراین می توان با پرده برداشتن از تبلیغات دشمن و با مبارزه با مروجان شایعات، از اشاعه شایعه در جامعه توسط این افراد جلوگیری کرد.
۹) آموزش های ویژه برای آشنایی روزنامه نگاران، خبرنگاران، سردبیران رسانه ها و مطبوعات و سایر رسانه های خبری با شایعه، انواع شایعه و شیوه های مقابله با آن، می تواند به این افراد کمک کرده تا در حالی که رسالت خبری خود را انجام می دهند، به تشخیص شایعه و شایعه سازان پرداخته و با آنها مقابله کنند. برای موفقیت بیشتر در این امر می توانیم ستادها یا سرویس های ویژه ای برای تشخیص شایعات و کنترل و بررسی مستمر و سنجیده اخبار در داخل این رسانه های خبری تشکیل دهیم.
۱۰) اگر یک رسانه ای به هر دلیلی، آگاهانه و یا ناآگاهانه به اشاعه شایعه می پردازد بر دیگر رسانه های خبری است که از انتشار اخبار این رسانه اجتناب کنند، نه اینکه به نقل از آن رسانه خبری، همان شایعات را تکرار کرده و به اشاعه هر چه بیشتر شایعات کمک کنند.
۱۱) دولت و دستگاه های اجرایی این وظیفه خطیر را برعهده دارند که با هر رسانه ای که به شایعات دامن می زند، برخورد جدی داشته باشند و هیچ استثنایی برای این رسانه های خبری قائل نشوند. متاسفانه امروز بیشتر شایعات مربوط به سایت های خبری شخصی است که هیچ گونه کنترل و نظارتی بر روی این سایت ها وجود ندارد.
۱۲) اعتماد به دستگاه حاکمه از ریاست دولت مجریه گرفته تا کوچکترین مامور دولتی مسئله ای اساسی در مقاومت در برابر شایعات به شمار می رود؛ در صورتی که مردم به مسئولین نظام و دولتمردان نظام مقدس جمهوری اسلامی اعتماد داشته باشند، نظارت بر انتشار اخبار و کمبود اطلاعات را خواهند پذیرفت و شایعاتی را هم که خواهند شنید، دروغ و نادرست به شمار خواهند آورد و به این آگاهی خواهند رسید که اگر دستگاه های دولتی بر انتشار اخبار نظارت دارد و اطلاعات کمی در اختیار آنها قرار می گیرد به دلیل این است که دشمنان نظام از این اطلاعات برای ضربه زدن به این نظام سوء استفاده نکنند. بنابراین بر مسئولین اجرایی نظام، و مدیران پست های کلیدی دولت به ویژه سخنگویان هیات دولت، مجلس و سایر قوای اجرایی کشور است که به بیان حقایق در سخنرانی ها و مصاحبه های خود بپردازند تا اعتماد افراد جامعه را به دست آورند.
به یاد داشته باشیم که می توانیم با تقویت اراده و ایمان دینی، پرهیز از دروغ، تهمت و افترا، کم گویی و گزیده گویی (کم گوی و گزیده گوی چون در)، و با فراهم کردن تولید و اشتغال برای مردم به مقاومت در برابر شایعات ادامه دهیم و بر شایعات غلبه داشته باشیم.

نویسنده: علیرضا تاجریان

منبع : باشگاه تحلیل‌گران جوان آریا