دلبستگی چیست؟

یکی از مهمترین ویژگی‌های انسان توانائی در شکل دادن به روابط بین فردی و حفظ آن است. این روابط که برای هر یک از ما جهت حفظ بقاء، تولید مثل، عشق، شغل و ... کاملاً ضروری است، شکل‌های مختلفی به خود می‌گیرد؛ اما رضایت‌بخش‌ترین این روابط با خانواده، دستان و نزدیکان صورت می‌گیرد؛ این چرخهٔ روانی ـ عاطفی روابط از طریق یک پیوند عاطفی اتفاق می‌افتد که به آن ”دلبستگی “ می‌گویند و دارای اشکال مختلفی بین انسان‌ها می‌باشد، همچون دلبستگی بین معلم و شاگرد، استاد و دانشجو، بستگان و عشاق.
دکتر پری (perry) در تبیین مفهوم دلبستگی به مفهوم پیوند اشاره می‌کند و معتقد است در اصل، پیوند فرآیند شکل‌دهی یک دلبستگی است به‌عبارت دیگر پیوند مجموعه رفتارهائی است که منجر به ارتباط عاطفی قوی بین دو نفر (دلبستگی) می‌شود. اما منظور از دلبستگی در این بحث و در روان‌شناسی رشد به پیوند هیجانی کودک و مراقبش اطلاق می‌گردد. برخی محققین روان‌شناسی رشد معتقدند دلبسته شدن کودک به مادرش در نخستین سال زندگی، مبنای محکمی برای رشد بعدی او فراهم می‌آورد. جان بالبی (۱۹۸۹) معتقد است کودک و مادر به‌صورت غریزی به هم‌دیگر وابستگی پیدا می‌کنند. به اعتقاد وی کودک با غان و غون کردن، لبخند زدن و سینه‌خیز رفتن سعی می‌کند مادر را نزدیک خودش نگه‌دارد. به این صورت کودکان به‌خصوص در شش ماه دوم زندگی نشانه‌هائی از دلبستگی را به افرادی خاص نشان می‌دهند. شخصی که کودک به او دلبسته می‌شود، ”تکیه‌گاه‌‌‌ِدلبستگی“ نامیده می‌شود. یک یا دو ماه پیش از آن‌که اولین علائم دلبستگی ظاهر شود، غالب کودکان به تکیه‌گاه‌های متعددی دلبستگی نشان می‌دهند. به‌عنوان مثال به پدر، برادر، خواهر، پدربزرگ، مادربزرگ. در مورد دلبستگی توجه به چند نکته اهمیت دارد:
▪ اول این‌که چنین پیوندی یک رابطهٔ عاطفی مستمر و مداوم با یک فرد خاص محسوب می‌شود.
▪ دوم، امنیت، رفاه و رضایت خاطر دو طرف را تأمین می‌کند.
▪ سوم، فقدان این رابطه می‌تواند رنج‌های زیادی در انسان برانگیزد.
▪ چهارم، دلبستگی تعیین‌کنندهٔ ژنتیکی دارد.
▪ پنجم، قسمت‌های خاصی از مغز انسان در شکل دادن و گسترش روابط عاطفی در طول نوزادی و سال‌های اولیه زندگی و در نتیجه تقویت و رشد دلبستگی نقش مهمی دارد.
▪ نکته آخر این‌که دلبستگی متقابل است؛ رفتارهای مادران رضایت خاطر و تغذیه عاطفی برای نوزادان فراهم می‌آورد و رفتارهای نوزادان موجب رضایت‌خاطر و خرسندی مادر می‌شود. یک مادر سالم از نظر هیجانی همواره آرزوی تصویری از نوزادش را دارد که او را در آغوش بگیرد، هم‌چون گهواره تکان دهد، با او صحبت کند و به این صورت به او ابراز دلبستگی کند. دلبستگی سالم با مادر در اثر تجارب مکرر ارتباطی، توانائی در همدلی، مراقبت، ممانعت از پرخاشگری با کودک و توانائی در عشق‌ورزی حاصل می‌شود که در برقراری روابط سالم کودکان در آینده کاملاً حیاتی است؛ چرا‌که هر گونه تعارض در برقراری دلبستگی سالم و امن می‌تواند منجر به کارکردی شکننده در روابط بین فردی کودکان با بزرگسالان خود شود.
وقتی بین مادر‌ و فرزند دلبستگی سالمی برقرار نشود و یک نوع بی‌اعتنائی هیجانی رخ دهد کودک تحت‌تأثیر فقر دلبستگی با مادر یا مراقبان اولیه ممکن است در آینده مشکلات رفتاری ـ عاطفی بسیاری از خود بروز دهد. اما برخی از کودکان تجارب دلبستگی مثبتی دارند. لوی و مری‌اینسورت (۱۹۹۹) بر این باورند که تفاوت در تجربهٔ دلبستگی کودکان به میزان حساسیت مادران نسبت به کودکان بر می‌گردد.
دلبستگی امن و سالم زمانی اتفاق می‌افتد که مادر محبت خود را نسبت به فرزند نشان دهد و توانائی برقراری همدلی داشته باشد. این کودکان آزادانه از مادر خود فاصله می‌گیرند و دور می‌شوند ولی پیوسته موقعیت مادر خود و محل استقرار او را زیر نظر دارند؛ وقتی دیگران او را بغل می‌کنند؛ پاسخ مثبتی نشان می‌دهند و وقتی او را زمین می‌گذارند شادمانه بازی خود را ادامه می‌دهند دلبستگی امن جنبهٔ مهمی از رشد اجتماعی ـ هیجانی است که کودک از مادرش به‌عنوان پایگاه امنی برای کشف دنیا استفاده می‌کند. کودکانی که دلبستگی امن را تجربه می‌کنند هم‌چنان که در دنیای اطراف خود به کاوش می‌پردازند و با امور غیر قابل پیش‌بینی مواجه می‌شوند، احساس امنیت و آرامش خود را حفظ می‌کنند. این کودکان به راحتی والدین خود را نادیده می‌گیرند و حتی ترجیح می‌دهند با افراد ناآشنا هم‌بازی شوند؛ اما وقتی احساس ناامنی کنند به سرعت نزد والدین خود باز می‌گردند.
والدین این کودکان نیز به کارها و رفتارهای فرزندان خود واکنش سریع و مثبتی نشان می‌دهند و بین آنها مراودت لذت‌بخشی انجام می‌پذیرد. بنابراین نوعی گرمی، ملایمت و احساس حمایت و پذیرش به کودکان منتقل می‌شود. والدین با لحن آرامی با فرزندان خود صحبت می‌کنند و در زمان مناسب رفتار آنها را با گفتار شایسته‌ای تحسین می‌کنند. اما کودکانی که دلبستگی ناامنی با مادران خود دارند، احساس تهدید، استرس و ناسازگاری نشان می‌دهند، از مادران خود اجتناب می‌ورزند یا در غیاب آنها مضطرب می‌شوند و بیش از حد بی‌تابی نشان می‌دهند، از غریبه‌ها واهمه دارند و با کوچکترین اتفاقی ناراحت می‌شوند. الگوی دلبستگی، با نحوهٔ کنار آمدن کودکان با تجربه‌های جدید چند سال بعد ارتباط دارد. تحقیقات نشان داده است کودکانی که دلبستگی امن را تجربه کرده‌اند در برخورد با چالش‌ها و مشکلات با پشتکار و اشتیاق بیشتری واکنش نشان می‌دادند اما کودکانی که دلبستگی نا‌امنی داشته‌اند به سادگی دچار خشم و ناکامی شوند و به‌ندرت تقاضای کمک می‌کردند و خیلی زود دست از تلاش می‌کشیدند. در مجموع پاسخ‌دهی حساس مادران به نیازهای فرزندان خود در ایجاد و تقویت دلبستگی تأثیر مهمی دارد. هر‌چه مادران نسبت به نیازهای کودکان خود بیشتر پاسخ‌گو باشند، دلبستگی بیشتری اتفاق می‌افتد. در نتیجه دلبستگی عامل مهمی در تأمین سلامت و رشد عاطفی و اجتماعی کودک در سال‌های بعدی زندگی او محسوب می‌شود. چرا‌که به‌دلیل دلبستگی والدین خود ارزش‌ها و معیارهای افرادی را که از او مراقبت می‌کنند، نوعاً والدینش را می‌پذیرد.

ترجمه و گردآوری:امین میرموسوی، دانشجوی کارشناسی ارشد مشاوره

منبع : ماهنامه کودک