نمـاز جمعه رسانه‏ای اثربخش در توسعه فرهنگی

نماز جمعه یكی از مراسم عبادی، سیاسی، اجتماعی در اسلام است كه اهمیت آن از نظر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ضرورت عمده‏ای برای تحقیق و بررسی پژوهشگران ایجاد می‏كند.شناخت مطالب طرح شده در نماز جمعه تصویری از گذشته را ارائه می‏كند. از سوی دیگر برای برنامه‏ریزی‌های فرهنگی سیاسی آینده نیز بسیار مفید خواهد بود. در این تحقیق سعی بر توجه به این دو هدف خواهد شد.
هدف این تحقیق مطالعه توصیفی خطبه‏های نماز جمعه تهران در طی سالهای ۷۴-۱۳۷۰ است. روش تحقیق «تحلیل محتوا» است. بر این اساس ۳۰۴۰ عنوان مربوط به ۲۵۳ مراسم نماز جمعه (در فرمهایی مشخص) در بیش از ۴۰۰ برگه جمع‏آوری، و پس از كد گذاری در هفت حوزه اصلی طبقه‏بندی گردید. سرانجام توزیع فراوانی موضوعات اصلی خطبه‏های نماز جمعه در حوزه‏های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، دفاعی و حقوقی مشخص شده است.
دین اسلام به ترسیم انواع روابط انسان می‏پردازد كه در سه شكل عمده بیان شده است:
۱) ارتباط انسان با خدا،
۲) ارتباط انسان با مردم
۳) ارتباط انسان با خودش.
مظهر رابطه انسان با ذات باری‏تعالی، نماز است. خداوند متعال فلسفه نماز را ذكر و یادآوری ذات ربوبی بیان فرموده است (سوره طه‏ـ۱۴). اگر چه نماز به جنبه‏های فردی رابطه انسان با خداوند اشاره دارد، علاوه بر آن به جنبه‏های سیاسی و اجتماعی در موضوع نماز نیز عنایت شده است. سطح خرد، نماز یومیه و سطح میانه، نماز جماعات (بویژه در مسجد) و سطح كلان، اقامه نماز جمعه است. اهمیت نماز جمعه به گونه‏ای است كه عنوان یكی از سوره‏های قرآن بدان اختصاص یافته است. خداوند در چارچوب سوره جمعه به تشریع وظیفه و احكام نماز جمعه بر مسلمانان پرداخته است. آیات ۹ تا ۱۱ سوره جمعه، جایگاه رفیع نماز جمعه در نظام عبادی اسلام را بیان كرده است.
یكی از مهمترین رهاوردهای انقلاب و یادگار حضرت امام‏خمینی(ره) اقامه نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۸ بود.
در تعریف نماز جمعه می‏توان به اجمال بیان كرد كه:۱
«۱) نماز جمعه دو خطبه دارد كه توسط امام جمعه ایراد می‏شود و از اجزای نماز به شمار می‏آید.
۲) نماز جمعه باید به جماعت برگزار گردد. ادای آن به صورت فرادا صحیح نیست.
۳) حداقل كسانی كه باید جماعت جمعه را تشكیل بدهند با احتساب امام جمعه پنج نفر است. با كمتر از این تعداد نماز جمعه برگزار نمی‏شود.
۴) تا شعاع یك فرسنگی نماز جمعه، نباید نماز جمعه دیگری اقامه شود.
۵) مستحب است امام جمعه به هنگام خواندن خطبه بر اسلحه یا عصا تكیه كند و عمامه بر سر و عبا بردوش افكند و با تمیز ترین لباس و عطر و وقار و متانت، خویش را بیاراید.
۶) مستحب است كه امام‏جمعه از نظر روحی شجاع، و از لحاظ اندیشه و تفكر تیز و توانا و از نظر سخنوری، بلیغ و فصیح باشد.» در این مقاله پس از ذكر اهمیت و ضرورت بررسی جامعه شناسی نماز جمعه و طرح نگرشهای اجتماعی به این نماز عبادی، سیاسی، روش تحقیق مقاله تشریح، و نتایج آن ارائه شده است.
● نماز جمعه از دیدگاه جامعه شناسی و اندیشه‏های اجتماعی
ابعاد جامعه شناسی نماز جمعه را به قرار ذیل می‏توان مورد اشاره قرارداد:
۱) اندیشه‏های اجتماعی اسلام كه دارای گوناگونی و فراوانی است، زمینه‏های مناسبی برای تحقیق و پژوهش فراهم می‏كند تا بدین وسیله هرچه بیشتر حقانیت احكام و معارف اسلام به عنوان دینی جامع آشكارتر گردد. یكی از اندیشه‏های اجتماعی اسلام توجه به مراسم دینی بویژه برگزاری نمازجمعه است.
۲) یكی از اصول اجتماعی اسلام، دعوت مسلمانان به وحدت، برادری، انسجام و یكپارچگی است تا با یكرنگی و برابری در جوی آرامش گونه به زندگی بپردازند. مبنای نظام اجتماعی در دین مبین اسلام، اخوت، صلح و آرامش است. نماز جمعه یكی از مظاهر و جلوه‏های مؤثر و قابل توجه در تحكیم انسجام اجتماعی در نظام اسلامی تلقی می‏شود.
۳) با توجه به اهمیت اندیشه‏های اجتماعی دین اسلام ملاحظه می‏شود كه اسلام به اندیشه جمع گرایانه عنایت خاصی داشته است و در قالب احكام سیاسی اقتصادی اسلام می‏توان شواهدی مبتنی بر توجه به ابعاد جمع گرایانه ملاحظه كرد. اگر چه نماز به منظور ایجاد ارتباط انسان با خداوند متعال است بر مظاهر اجتماعی آن به گونه‏ای خاص در دین اسلام تأكید شده است. نماز جمعه به عنوان كنگره‏ای ملی و عمومی تلقی شده است.
۴) اسلام خواهان، این است كه فرد مسلمان خود را جدای از نظام اسلامی تصور نكند و به عنوان جزئی از سیستم به فعالیت سیاسی اجتماعی خود ادامه دهد. دستورهای گوناگون اسلام، بیانگر تأكید بر موضوع مشاركت اجتماعی است تا مسلمان با احساس مسئولیت اجتماعی در زمینه‏های گوناگون مورد نیاز، شركت فعالی داشته باشد و به منافع جمعی سایر مسلمانان نیز توجه كند. نماز جمعه از این نظر نمونه مشخص مشاركت اجتماعی به شمار می‏آید.
۵) با توجه به دستورها و بیانات حضرت امام‏خمینی(ره) درباره ابعاد سیاسی نماز جمعه، ملاحظه می‏شود كه مردم مسلمان با شركت در مراسم نماز جمعه به نوعی، حضور در صحنه‏های انقلاب اسلامی را نشان می‏دهند و بویژه در كشورهای اسلامی سنگر نماز جمعه ابزاری برای معرفی میزان مشاركت سیاسی مسلمانان تلقی می‏گردد.
۶) جامعه شناسان در تعریف گروه، اجتماع و جامعه به مفهوم ارتباطات توجه خاصی دارند و ارتباطات اجتماعی را محور اساسی تشكیل جامعه تلقی می‏كنند.
در تحلیلهای اجتماعی، توجه خاصی به شكل و كیفیت ارتباط می‏گردد. مطالعه تأثیر متقابل جامعه و وسایل ارتباط جمعی، محور بحث در جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی است. با تكیه بر این حوزه مناسب خواهد بود كه نماز جمعه را (كه ابتكاری در دین اسلام است) رسانه‏ای عمومی تلقی كرد كه همانند ابزار و وسیله‏ای برای انتقال و ارتباط پیام، نقش ایفا می‏كند.
۷) فرهنگ، ویژگیهایی دارد كه یكی از آنها این است كه در طول زمان و مكان انتقال می‏یابد. بنابراین مباحث فرهنگی ماهیتی پویا و متحول دارند و پدیده‏ای راكد و ساكن تلقی نمی‏شوند. انتقال فرهنگی یكی از موضوعات قابل توجه در مباحث جامعه شناسی است كه سعی بر تحلیل علل و عوامل مؤثر بر آن خواهد داشت. منظور از انتقال فرهنگی این است كه ارزشها و هنجارها و اصول و ضوابط زندگی اجتماعی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‏شود. یكی از روشها و وسایل انتقال فرهنگی در جامعه اسلامی، سنگر نماز جمعه است.
۸) با تأكید بر ابعاد فرهنگی، می‏توان اشاره كرد كه نماز جمعه عامل ارتقای سطح آگاهیهای عمومی در خصوص زندگی اجتماعی سیاسی اقتصادی افراد است و با فرهنگ عمومی ارتباط مستقیم دارد.
علاوه بر آن نماز جمعه موجب انتشار و گسترش عناصر فرهنگی در جامعه اسلامی می‏شود تا بدین وسیله بتوان هرچه بهتر به گسترش و انتشار عناصر فرهنگی در سطح جامعه اقدام كرد.
۹) یكی از مفاهیم اساسی در جامعه شناسی، اجتماعی شدن یا جامعه پذیری است. منظور از اجتماعی شدن، فرایندی است كه فرد، اصول و ضوابط زندگی اجتماعی و ارزشها و هنجارهای فرهنگی را فرا می‏گیرد. اساس اجتماعی شدن بر نوعی فرایند یادگیری از سوی فرد نسبت به شیوه و زنندگی اجتماعی مبتنی است. از نظر دانشمندان عوامل متعددی مثل خانواده، آموزش و پرورش، دین، وسایل ارتباطی در اجتماعی شدن فرد نقش اساسی ایفا می‏كنند.
یكی از كاركردهای نماز جمعه، تكمیل فرایند اجتماعی شدن افراد است. هر مسلمان از طریق نماز جمعه به گونه‏ای با اصول و ضوابط لازم زندگی در جامعه اسلامی آشنا می‏شود.
۱۰) یكی دیگر از مفاهیم اساسی جامعه شناسی، اصطلاح كنترل اجتماعی است. مفهوم كنترل اجتماعی مجموعه وسایل و امكاناتی است كه بر چگونگی رعایت اصول لازم زندگی اجتماعی نظارت و كنترل می‏كند. فرد توسط وسایل كنترل اجتماعی به نوعی خود را تحت مراقبت احساس می‏كند تا هرچه بهتر اصول و ضوابط نظام اجتماعی را جامه عمل بپوشاند و از آنها پیروی كند. كنترل اجتماعی مكمل اجتماعی شدن تلقی می‏شود. بنابراین هر فرد اصول و ضوابط زندگی را فرامی‏گیرد و از سویی دیگر خود را تحت مراقبت و كنترل و نظارت در می‏یابد. كنترل اجتماعی میزان رعایت و الزام افراد در اجرای ارزشها و هنجارها را افزایش می‏دهد. كنترل اجتماعی یا بر عوامل درونی و داخلی متكی، و یا بر عوامل بیرونی و خارجی متكی است. عمده‏ترین تأكید بر عوامل درونی كنترل اجتماعی، توجه به فرایند آموزش و یادگیری و سرانجام درونی شدن یا نهادی شدن ارزشها و هنجارهاست. هرچه فرد ارزشها و هنجارها را بیشتربپذیرد و با تمام وجود آنها را قبول كند، رعایت آن اصول از جانب افراد بیشتر خواهد بود. نهادهای اجتماعی دینی و آموزشی مسئولیت اساسی برای درونی نمودن ایفا می‏كنند. در بینش اسلامی، مراسم نماز جمعه مهمترین روش كنترل اجتماعی درونی به شمار می‏آید تا فرد از نزدیك با معارف و دانش مورد نیاز جامعه اسلامی آشنا شود.۲
● بررسی ضرورت و اهمیت مطالعه نماز جمعه از نظر جامعه شناسی
در این تحقیق، جامعه آماری، تمام خطبه‏های نماز جمعه تهران در پنج سال ۱۳۷۰تا۱۳۷۴ است.
▪ روش تحقیق
«استفاده از اطلاعات موجود»۳ یكی از روشهای چهارگانه تحقیق در علوم اجتماعی۴ است كه این تحقیق بر آن مبتنی است.
▪ روش جمع‏آوری اطلاعات
درباره روش تحقیق استفاده از اطلاعات موجود، پنج گونه تجزیه و تحلیل وجود دارد كه یكی از آنها «تحلیل محتوا»۵ است.۶ تحلیل محتوا شكل خاصی از تحلیل لغتهای متنها با استفاده از شیوه‏های آماری است. در تحلیل محتوا كمتر به سبك متن، و بیشتر به فكرهایی كه در آن بیان شده است، توجه دارد.۷ تحلیل محتوا كاربردهای گوناگون بویژه در زمینه كتابها، سخنرانیها، تصاویر و گفتارهای شفاهی، مطبوعات، رادیو و تلویزیون، سینما، هنر و موسیقی و مباحث تبلیغاتی دارد.۸ روش جمع آوری اطلاعات این تحقیق تحلیل محتواست.ـ چگونگی جمع‏آوری و استخراج داده‏های تحقیق
با توجه به مراحل چهارگانه تحقیق در تحلیل محتوا كه عبارتند از:۹
تعیین ماده تحلیل و انتخاب نمونه (معرف)، تنظیم سیستم مقوله‏ها، كدگذاری واحدهای شمارش، پردازش و تحلیل داده‏ها به صورت كلی به بیان چگونگی جمع‏آوری این اطلاعات اشاره می‏شود:
درگام نخست ماده تحلیل و نمونه تحقیق، تمام گزارشهای خبری مراسم نماز جمعه تهران در طی سالهای ۷۴-۱۳۷۰ بوده كه در روزنامه اطلاعات منتشر شده است. واحد تحلیل، پاراگراف گزارش فوق است. سپس با توجه تعریفهای نظری و عملی متغیرهای تحقیق، اقدام به تهیه فهرست مقوله‏های تحلیل محتوا شد كه سرانجام تمام مطالب خطبه‏های نماز جمعه تهران در قالب هفت موضوع اصلی طبقه طبقه بندی شد.
مهمترین مرحله تحقیق، جمع‏آوری اطلاعات است. بنابراین برای دقت و ظرافت مناسب داشتن فرمهای خاصی برای موضوع مذكور در نظر گرفته شد تا واحدهای تحلیل در فرمهای فوق گزارش گردد. در این خصوص فرمی تهیه شد كه اطلاعات مختلف مربوط به مراسم نماز جمعه را داشته باشد مثل عنوان خطیب، تاریخ مراسم، ردیف عنوانها، عنوانهای خطبه، ملاحضات (برای درج كدهای مربوط). فرم مذكور پس از طراحی و تكثیر به تعداد مورد نیاز برای درج مطالب آماده شد. در این مرحله پژوهشگر به مطالعه گزارشهای منتشر شده در روزنامه اطلاعات پرداخت و پاراگرافهای گزارش(واحد تحلیل) را به صورت فیش برداری به فرمهای مذكور انتقال داد. فیشهای مربوط به موضوعات ایراد شده در خطبه‏های اول و دوم، اساس اطلاعات تلقی می‏شود. سرانجام اطلاعات مربوط به ۲۵۳ مراسم نماز جمعه تهران در بیش از ۴۰۰ برگه A۴درج گردید. سپس با توجه به موضوعات هفتگانه، كد بندی و كد گذاری ۳۰۴۰ فیشهای استخراجی (واحدهای شمارش) صورت گرفت تا بدین وسیله مطالب اساسی برای تجزیه و تحلیل داده‏ها پردازش و آماده گردد.
ـ متغیرهای تحقیق
متغیرهای تحقیق به دو دسته تقسیم می‏شود:
۱) متغیرهای مستقل:
سال و خطیب
۲) متغیرهای وابسته:
موضوعات هفتگانه اصلی. ابتدا، متغیرهای مستقل و سپس متغیرهای وابسته تعریف عملی می‏شوند:
- سال: از ابتدای سال ۱۳۷۰ تا اسفندماه سال ۱۳۷۴(۵سال)
- خطیب: حضرات آیات عظام مقام معظم رهبری(آیهٔ‏اللّه‏ خامنه‏ای)، ریاست محترم جمهوری وقت (حجهٔ‏الاسلام والمسلمین آقای هاشمی رفسنجانی)، ریاست محترم قوه قضاییه(آیهٔ‏اللّه‏ یزدی)، آیهٔ‏اللّه‏ موسوی اردبیلی، آیهٔ‏اللّه‏ امامی كاشانی و آیهٔ‏اللّه‏ جنتی(دو عضو از اعضای محترم شورای نگهبان).
● مباحث هفتگانه نماز جمعه تهران
۱) مباحث فرهنگی شامل:
الف‏ـ مباحث دینی در زمینه موضوعات اصول و فروع دین، زندگانی اهل بیت، قرآن، شناخت خدا، معاد شناسی، عدل، شناخت اسلام، حج و روزه
ب‏) مباحث اخلاقی در زمینه رعایت تقوا و موازین اخلاقی با تأكید بر بیان آیات و روایات
۲) مباحث اقتصادی مثل اسراف و تبذیر، تولید و مصرف و توزیع ارز، تورم، احتكار، بیكاری، سیاستهای اقتصادی، خودكفایی، تعزیرات و نرخگذاری
۳) مباحث اجتماعی شامل: مذاهب و اقلیتها، زن، خانواده، حجاب، جوانان، عدالت اجتماعی، آموزش و سواد آموزی، آزادی و برابری، ابعاد اجتماعی مفاهیم اسلامی (حج، امر به معروف و نهی از منكر)، جامعیت اسلام، مرجعیت و روحانیت اساس نظام اجتماعی اسلامی، فلسفه اجتماعی اسلام (انجام و اجرای شعایر و انجام حدود)، محرومیت و فقرزدایی، خدمات اجتماعی (بیمه، امداد، بهزیستی)، رفاه طلبی و تجمل پرستی، مشكلات و مسایل اجتماعی (انحراف، اعتیاد، طلاق و...)، فرهنگ و اهمیت كار و نظم اجتماعی، بررسی نخبگان و شخصیتهای مذهبی ـ سیاسی، اهمیت ورزش، حفظ ارزشها و تهاجم فرهنگی، تبلیغات و جنگ روانی، ابعاد اجتماعی و شناخت اهمیت انقلاب اسلامی به عنوان پدیده‏ای اجتماعی، اخلاق اجتماعی (ابعاد اجتماعی مفاهیم اخلاقی) آفات اجتماعی زبان، غیبت، فرهنگ و ارزشهای دفاع مقدس و بسیجیان، ازدواج، وحدت اسلامی، ابعاد اجتماعی و اهمیت شهادت در جامعه، ابعاد اجتماعی انتخابات و حضور در صحنه، نماز جمعه - ابعاد اجتماعی نماز، تعلیم و تربیت و معلمان و دانشگاه، كار و كارگر
۴) مباحث سیاسی شامل دو سطح كلان:
الف‏) موضوعات سیاسی داخلی:
بررسی و گزارش فعالیتهای دولت، مجلس و مسئولان نظام، ابعاد سیاسی انتخابات متعدد، ابعاد سیاسی حضور مردم در صحنه‏های انقلاب و دفاع مقدس، بررسی و تحلیل مسایل سیاسی داخل، توطئه‏های داخلی استكبار و منافقان
ب‏) موضوعات سیاسی خارجی:
مسایل مربوط به جهان اسلام، صهیونیسم و خاورمیانه، استكبار جهانی و توطئه‏های آن علیه ایران و جهان اسلام، بررسی وضعیت و مشكلات مسلمانان (افغانستان، فلسطین، بوسنی و هرزگوین)، تحلیل وقایع و حوادث خارجی
۵) مباحث دفاعی:
طرح مسایل جنگی دفاع مقدس و خاطرات مربوط به آن، ضرورت تقویت ابعاد دفاعی در دوره بازسازی
۶) مباحث حقوقی:
بررسی موضوعات حقوقی در زمینه طرح اهمیت قضا در اسلام، اهمیت قوه قضاییه، مسایل حقوق بشر، مباحث حقوق و روابط بین‏الملل، بررسی ابعاد حقوقی برخی حوادث و وقایع داخلی و خارجی، حقوق زن، خانواده، كارگر
۷) متفرقه و سایر موارد شامل:
الف‏) قدردانی و تشكر از افراد و شخصیتها، نهادها و مسئولان
ب‏) مناسبتها، ذكر اهمیت اعیاد و ایام مهم تولد یا شهادت اهل بیت و برخی مناسبتهای ملی فرهنگی سیاسی و گرامیداشت یاد شهیدان و شخصیتها
ج) تجزیه و تحلیل داده‏های تحقیق
د) تعداد مراسم نماز جمعه به تفكیك سال و خطیب
تغییر اساسی بدین قرار بود. كه آیهٔ‏اللّه‏ موسوی اردبیلی تا پایان سال ۱۳۷۲ و آیهٔ‏اللّه‏ جنتی از ابتدای سال ۱۳۷۱ به برگزاری مراسم نماز جمعه تهران مبادرت كرده‏اند.
چنانكه ملاحظه می‏شود در سال ۱۳۷۰ ریاست محترم قوه‏قضاییه بیشترین خطبه‏ها را ایراد كرده(۲۹ درصد) و آیهٔ‏اللّه‏ امامی كاشانی با ۲۵ درصد در مرتبه دوم قرار دارند در حالی كه در سال ۱۳۷۱ بیشترین مراسم نماز جمعه توسط آیهٔ‏اللّه‏ جنتی ایراد شده و حضرات آیات یزدی و امامی كاشانی هركدام با ۲۰ درصد در مرتبه دوم اهمیت قرار گرفته‏اند و در سال ۱۳۷۲ باز مراسم نماز جمعه در مرتبه اول توسط حضرت‏آیهٔ‏اللّه‏ جنتی (۲۷درصد) برگزار شده و حضرات آقایان هاشمی رفسنجانی و امامی كاشانی هر كدام با ۱۸ درصد در مرتبه دوم اهمیت جای داشته‏اند. در سال ۱۳۷۳ حضرات آیات امامی كاشانی و جنتی به صورت مشترك هركدام با ۳۱درصد بیشترین مراسم نماز جمعه تهران در رتبه اول را به خود اختصاص داده‏اند و ریاست محترم قوه قضاییه ۱۸ درصد مراسم را برگزار نموده است. این حالی است كه باز اجرای مراسم در نماز جمعه در سال ۱۳۷۴ توسط آیهٔ‏اللّه‏ جنتی با ۲۳ درصد اول اهمیت و ریاست قوه قضاییه با ۲۸ درصد در مرتبه دوم اهمیت قرار گرفته است.
در مجموع طی سالهای ۷۴-۱۳۷۰ دو عضو فقهای شورای نگهبان (آیهٔ‏اللّه‏ امامی كاشانی و آیهٔ‏اللّه‏ جنتی) هركدام با ۲۳ درصد در مرتبه اول و ریاست محترم قوه قضاییه با ۲۲درصد در رتبه دوم اهمیت قرار می‏گیرد.
● توزیع فراوانی تعداد مراسم نماز جمعه تهران به تفكیك خطیب و سال
▪ سال ۱۳۷۰ ۱۳۷۱ ۱۳۷۲ ۱۳۷۳ ۱۳۷۴ جمـع
▪ خطیب تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد
▪ مقام معظم رهبری ۲ ۴ ۲ ۴ ۳ ۷ ۲ ۴ ۲ ۴ ۱۱ ۴
▪ ریاست محترم جمهوری ۱۱ ۲۱ ۸ ۱۵ ۹ ۱۸ ۸ ۱۶ ۷ ۱۴ ۴۳ ۱۷
▪ ریاست محترم قوه قضاییه ۱۵ ۲۹ ۱۰ ۲۰ ۸ ۱۵ ۹ ۱۸ ۱۴ ۲۸ ۵۶ ۲۲
▪ آیهٔ‏اللّه‏ موسوی اردبیلی ۱۱ ۲۱ ۷ ۱۴ ۸ ۱۵ ۰ ۰ ۰ ۰ ۲۶ ۱۰
▪ آیهٔ‏اللّه‏ امامی كاشانی ۱۳ ۲۵ ۱۰ ۲۰ ۹ ۱۸ ۱۵ ۳۱ ۱۱ ۲۲ ۵۸ ۲۳
▪ آیهٔ‏اللّه‏ جنتی ۰ ۰ ۱۴ ۲۷ ۱۴ ۲۷ ۱۵ ۳۱ ۱۶ ۳۲ ۵۹ ۲۳
▪ جمع ۵۲ ۱۰۰ ۵۱ ۱۰۰ ۵۱ ۱۰۰ ۴۹ ۱۰۰ ۵۰ ۱۰۰ ۲۵۳ ۱۰۰
● موضوعات اصلی در خطبه‏های خطیبان جمعه
۱) مقام معظم رهبری، به ترتیب اهمیت، مطالب سیاسی، فرهنگی و اجتماعی را بیان فرموده‏اند.
۲) ریاست محترم جمهوری اسلامی به ترتیب اولویت، مباحث سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را مطرح كرده‏اند؛ اگر چه میزان مباحث فرهنگی و اقتصادی به یكدیگر نزدیك است. (به ترتیب ۱۰ و ۱۱درصد)
۳) ریاست محترم قوه قضاییه، بیشترین مباحث را به ابعاد سیاسی، اجتماعی و حقوقی اختصاص داده‏اند. اگر چه میزان مطالب اجتماعی و حقوقی با اختلاف نادری مطرح شده است.
۴) آیهٔ‏اللّه‏ موسوی اردبیلی به ترتیب به مطالب سیاسی، اجتماعی و فرهنگی توجه داشته‏اند.
۵) آیهٔ‏اللّه‏ امامی كاشانی به ترتیب اولویت، موضوعات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی را ارائه كرده‏اند؛ اگر چه موضوعات فرهنگی و اجتماعی با اختلاف كمی فاصله دارند.
۶) آیهٔ‏اللّه‏ جنتی بیشترین سخنان خود را به مسایل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی اختصاص داده‏اند.
تحلیل در سطح سطری نشانگر این است كه بیشترین مطالب فرهنگی توسط آیهٔ‏اللّه‏ امامی كاشانی(۲۸درصد) و مطالب اقتصادی و سیاسی توسط ریاست محترم جمهوری اسلامی(به ترتیب ۴۷ درصد و ۲۷ درصد) و مطالب اجتماعی توسط آیهٔ‏اللّه‏ جنتی ایراد شده است. اگر چه بیانات اجتماعی ریاست محترم جمهوری و قوه قضاییه با اختلاف اندكی (۲۴درصد) در مرتبه دوم اهمیت قرار دارند. (۲۲درصد) بیشترین موضوعات دفاعی توسط ریاست جمهوری(۴۷درصد) و مطالب حقوقی توسط ریاست قوه قضاییه(۷۴درصد) بیان شده است.
● توزیع فراوانی موضوعات اصلی خطبه‏های نماز جمعه تهران به تفكیك خطیب و
درصد ستونی و سطری ـ سالهای ۷۴-۱۳۷۰خطیب جمعه مقام معظم رهبری ریاست محترم جمهوری ریاست قوه قضاییه آیهٔ‏اللّه‏ موسوی اردبیلی آیهٔ‏اللّه‏ امامی كاشانی آیهٔ‏اللّه‏ جنتی جمــع
● موضوعات اصلی درصـد ستـونی درصـد سطـری
(۱) (۲) (۳) (۴) (۵) (۶) (۱) (۲) (۳) (۴) (۵) (۶) (۱) (۲) (۳) (۴) (۵) (۶)
▪ فرهنگی ۴۱ ۸۰ ۸۵ ۵۴ ۱۴۹ ۱۱ ۳۰ ۱۱ ۱۲ ۱۹ ۲۵ ۱۸ ۸ ۱۵ ۱۶ ۱۰ ۲۸ ۲۲ ۱۰۰
▪ اقتصادی ۱ ۶۹ ۸ ۱۰ ۲۲ ۳۶ ۱ ۱۰ ۱ ۴ ۴ ۶ ۱ ۴۷ ۵ ۷ ۱۵ ۲۵ ۱۰۰
▪ اجتماعی ۲۸ ۱۸۳ ۱۷۹ ۸۰ ۱۴۲ ۱۹۵ ۲۱ ۲۶ ۲۵ ۲۷ ۲۴ ۳۲ ۳ ۲۲ ۲۲ ۱۰ ۱۸ ۲۴ ۱۰۰
▪ سیاسی ۵۱ ۲۸۶ ۱۹۶ ۱۰۳ ۱۸۸ ۱۸۶ ۳۸ ۳۸ ۲۸ ۳۷ ۳۱ ۳۰ ۵ ۲۷ ۲۰ ۱۰ ۱۹ ۱۹ ۱۰۰
▪ دفاعی ۴ ۴۱ ۱۵ ۱۰ ۸ ۱۰ ۳ ۶ ۲ ۴ ۱ ۱ ۵ ۴۷ ۱۷ ۱۱ ۹ ۱۱ ۱۰۰
▪ حقوقی ۲ ۹ ۱۷۰ ۵ ۲۸ ۱۷ ۸ ۱ ۲۴ ۲ ۵ ۳ ۱ ۴ ۷۴ ۲ ۱۲ ۷ ۱۰۰
▪ متفرقه ۷ ۵۵ ۵۲ ۱۸ ۵۸ ۶۳ ۵ ۸ ۷ ۶ ۱۰ ۱۰ ۳ ۲۲ ۲۰ ۷ ۲۳ ۲۵ ۱۰۰
▪ جمع ۱۳۴ ۷۰۵ ۷۰۵ ۲۸۰ ۵۹۵ ۶۲۱ ۱۰۰ ۱۰۰ ۱۰۰ ۱۰۰ ۱۰۰ ۱۰۰ ۴ ۲۳ ۲۳ ۹ ۱۹ ۲۰ ۱۰۰
جدول۴ـ نتیجه‏گیری موضوعات نماز جمعه تهران به ترتیب اولویت و خطیب سالهای ۷۴-۱۳۷۰*
ترتیب خطیب مقام معظم ریاست محترم ریاست محترم آیهٔ‏اللّه‏ موسوی آیهٔ‏اللّه‏ امامی آیهٔ‏اللّه‏
رهبری جمهوری اسلامی قوه قضاییه اردبیلی كاشانی جنتی
رتبه‏اول سیاسی(۳۸) سیاسی(۳۸) سیاسی(۲۸) سیاسی(۳۷) سیاسی(۳۱) اجتماعی(۳۲)
رتبه‏دوم فرهنگی(۳۰) اجتماعی(۲۶) اجتماعی(۲۵) اجتماعی(۲۷) فرهنگی(۲۵) سیاسی(۳۰)
رتبه‏سوم اجتماعی(۲۱) فرهنگی(۱۱) حقوقی(۲۴) فرهنگی(۱۹) اجتماعی(۲۴) فرهنگی(۱۸)
* اعداد داخل پرانتز به درصد است.
● موضوعات اصلی در خطبه‏های نماز جمعه به تفكیك سال
با توجه به داده‏های تحقیق در سالهای۷۴-۱۳۷۰ در جمعبندی ملاحظه می‏شود كه (جدولهای ۶و۵) در سالهای ۷۰،۷۱،۷۳و۷۴ بیشترین مطالب خطبه‏ها در رتبه‏اول اهمیت مربوط به ابعاد سیاسی و در سال ۷۲ مربوط به مباحث اجتماعی بوده است. در سالهای ۱۳۷۱،۱۳۷۳و۱۳۷۴ به ترتیب اهمیت، مباحث سیاسی و اجتماعی و فرهنگی قرار دارند و در سال ۱۳۷۰ مباحث سیاسی و فرهنگی و اجتماعی در اولویت بوده و تنها در سال ۱۳۷۲ مباحث اجتماعی در رتبه‏اول جای گرفته و موضوعات سیاسی و فرهنگی در مراتب بعدی قراردارند.
از نظر تحلیل سطری، بیشترین مطالب فرهنگی و دفاعی و حقوقی در سال ۱۳۷۰ مطرح شده(به ترتیب ۲۷درصد، ۴۸درصد، ۳۵درصد) و بیشترین موضوعات اقتصادی در سال۷۳ و موضوعات اجتماعی در سال۷۲ ایراد شده است(به ترتیب ۴۳درصد و ۳۰درصد) در حالی كه بیشترین مباحث سیاسی در سالهای ۷۰ و ۷۱ با۲۲ درصد در رتبه اول اهمیت قرار دارد.
لازم به یادآوری است كه با گذشت زمان، میزان مطالب مطرح شده در خطبه‏ها روند نزولی داشته‏است كه این نكته بیانگر بازبینی و برنامه‏ریزی در جهت ارائه بهترین مطالب در مدت زمان كوتاه و پرداختن به مسایل اصلی و جلوگیری از پراكنده‏گویی و اطاله كلام است.
در دو قسمت پیشین به بررسی خطبه‏های نماز جمعه بر اساس خطیب و سال اشاره شد. در این قسمت به جمع‌بندی نهایی داده‏های تحقیق پرداخته می‏شود.
تمام خطبای محترم در طی سالهای ۷۴-۱۳۷۰ در درجه اول اهمیت به مباحث سیاسی (۳۲درصد) و در رتبه‏دوم اهمیت به موضوعات اجتماعی(۲۶درصد) و در رتبه سوم به مباحث فرهنگی(۱۷درصد) پرداخته‏اند.
● توزیع فراوانی موضوعات اصلی خطبه‏های نماز جمعه تهران به تفكیك و درصد ستونی و سطری ـ سالهای ۷۴-۱۳۷۰
ســال ۱۳۷۰ ۱۳۷۱ ۱۳۷۲ ۱۳۷۳ ۱۳۷۴
موضوعات اصلی درصـد ستـونی درصـد سطـری جمــع
(۱) (۲) (۳) (۴) (۵) (۱) (۲) (۳) (۴) (۵) (۱) (۲) (۳) (۴) (۵)
▪ فرهنگی ۱۴۲ ۱۰۷ ۸۶ ۹۹ ۸۹ ۲۰ ۱۷ ۱۴ ۱۷ ۱۷ ۲۷ ۲۰ ۱۶ ۱۹ ۱۷ ۱۰۰
▪ اقتصادی ۳۶ ۱۲ ۸ ۶۲ ۲۸ ۵ ۲ ۱ ۱۱ ۵ ۲۵ ۸ ۵ ۴۳ ۱۹ ۱۰۰
▪ اجتماعی ۱۲۹ ۱۵۶ ۲۴۱ ۱۵۵ ۱۲۶ ۱۸ ۲۵ ۳۹ ۲۷ ۲۴ ۱۶ ۱۹ ۳۰ ۱۹ ۱۶ ۱۰۰
▪ سیاسی ۲۲۳ ۲۲۲ ۱۹۰ ۱۷۶ ۱۸۱ ۳۲ ۳۵ ۳۱ ۳۰ ۳۶ ۲۲ ۲۲ ۱۹ ۱۸ ۱۸ ۱۰۰
▪ دفاعی ۴۲ ۲۸ ۱ ۸ ۹ ۶ ۴ ۱/ ۱ ۲ ۴۸ ۳۲ ۱ ۹ ۱۰ ۱۰۰
▪ حقوقی ۸۱ ۵۵ ۲۹ ۳۸ ۲۸ ۱۱ ۹ ۹/۴ ۷ ۵ ۳۵ ۲۴ ۱۳ ۱۶ ۱۲ ۱۰۰
▪ متفرقه ۴۹ ۴۹ ۶۴ ۳۶ ۵۵ ۷ ۸ ۱۰ ۶ ۱۱ ۱۹ ۱۹ ۲۵ ۱۴ ۲۲ ۱۰۰
▪ جمع ۷۰۲ ۶۲۹ ۶۱۹ ۵۷۴ ۵۱۶ ۱۰۰ ۱۰۰ ۱۰۰ ۱۰۰ ۱۰۰ ۲۳ ۲۱ ۲۰ ۱۹ ۱۷ ۱۰۰
جدول۶ـ نتیجه‏گیری موضوعات نماز جمعه تهران به ترتیب اولویت سالهای ۷۴-۱۳۷۰۱۰
ترتیب خطیب ۱۳۷۰ ۱۳۷۱ ۱۳۷۲ ۱۳۷۳ ۱۳۷۴
اهمیت
رتبه‏اول سیاسی(۳۲) سیاسی(۳۵) اجتماعی(۳۹) سیاسی(۳۰) سیاسی(۳۶)
رتبه‏دوم فرهنگی(۲۰) اجتماعی(۲۵) سیاسی(۳۱) اجتماعی(۲۷) اجتماعی(۲۴)
رتبه‏سوم اجتماعی(۱۸) فرهنگی(۱۷) فرهنگی(۱۴) فرهنگی(۱۷) فرهنگی(۱۷)
* اعداد داخل پرانتز به درصد است.
● ‌توزیع مباحث خطبه‏های نماز جمعه تهران به تعداد و درصد سالهای ۷۴-۱۳۷۰
فــراوانــی
موضوعات اصلی تعداد درصد
مباحث فرهنگی ۵۲۳ ۱۷
مباحث اقتصادی ۱۴۶ ۵
مباحث اجتماعی ۸۰۷ ۲۶
مباحث سیاسی ۹۹۲ ۳۲
مباحث دفاعی ۸۸ ۳
مباحث حقوقی ۲۳۱ ۸
مباحث متفرقه ۲۵۳ ۸
جمع ۳۰۴۰ ۱۰۰
● نتیجه‏گیری
با تأكید بر بیانات حضرت امام خمینی(ره) نماز جمعه فریضه‏ای عبادی - سیاسی دانسته می‏شود.
در این تحقیق مشخص شد كه عموم خطبا در درجه‏اول به طرح مسایل سیاسی در خطبه‏های نماز جمعه توجه داشته‏اند.
باگذشت زمان، از میزان مطالب خطبه‏ها كاسته شده است.
با تأكید بر برنامه‏ریزی(برای ارائه مطالب اساسی، مبتنی بر توجه به بهینه بودن طرح مسایل از نظر زمانی) ملاحظه می‏شود كه با گذشت زمان از كمیت تعداد مطالب مطرح شده در خطبه‏های نماز جمعه كاسته شده ولی كیفیت، همان اصول و اهمیت را داشته است. با دقت در اولویتهای موضوعی روشن می‏شود كه با كاهش كمیت از كیفیت مطالب چیزی كاسته نشده است و مباحث سیاسی و اجتماعی و فرهنگی به ترتیب دارای اولویت هستند.
با توجه به اهمیت اجتماعی نماز جمعه و وضعیت جامعه در دوران پس از جنگ بر میزان مباحث اجتماعی در مقایسه به مباحث سیاسی تأكید شده است (پس از مباحث سیاسی، توجه خاص به موضوعات اجتماعی می‏شود.)
با توجه به داده‏های تحقیق دریافت می‏شود كه در سالهای ۷۱،۷۳و۷۴ مباحث اجتماعی در درجه دوم اهمیت قرار دارند اگر چه بیشترین مباحث مطرح شده در سال ۷۲ مربوط به موضوعات اجتماعی است.
میان پایگاه اجتماعی - سیاسی خطیب و مباحث مطرح شده در نماز جمعه تهران همبستگی وجود دارد.
با توجه به داده‏های تحقیق روشن شد كه اگر چه عموم خطبا به طرح مباحث سیاسی پرداخته‏اند ولی رابطه معنی داری میان پایگاه اجتماعی - سیاسی و اولویت مباحث مطرح شده در نماز جمعه تهران وجود دارد. با توجه به اهمیت و جایگاه مقام ولایت فقیه در ارشاد و هدایت امت اسلامی ملاحظه می‏شود كه مقام معظم رهبری پس از طرح مباحث سیاسی، توجه و عنایت خاصی به ارائه موضوعات فرهنگی (دینی و اخلاقی) داشته‏اند (۳۰درصد) و از آنجا كه موضوعات اقتصادی محور توجه دولت بوده است بنابراین بیشترین مباحث اقتصادی توسط ریاست محترم جمهوری اسلامی ایراد شده است.
از سوی دیگر چون ریاست محترم جمهوری در هشت سال دفاع مقدس، مسئولیتهای مستقیمی به نیابت حضرت امام(ره) در امور دفاعی داشته‏اند، ملاحظه می‏شود كه بیشترین موضوعات دفاعی از جانب ایشان ایراد گردیده است(۷۴درصد). علاوه بر آن در مقایسه با سایر خطبا در زمینه مباحث سیاسی، چون جناب آقای هاشمی رفسنجانی، مسئولیت قوه مجریه را بر عهده داشته است بیشترین مباحث سیاسی به ایشان تعلق دارند اگر چه آیات عظام، یزدی و امامی كاشانی و جنتی هركدام با اختلاف زیادی نسبت به ریاست محترم جمهوری در رتبه دوم و سوم اهمیت قرار دارند(به ترتیب ۲۰درصد، ۱۹درصد، ۱۹درصد).
از آنجا كه آیهٔ‏اللّه‏یزدی ریاست قوه قضاییه را برعهده دارند، بیشترین مباحث حقوقی و فقهی از جانب ایشان ارائه شده است(جدول ۳، ۷۴درصد)
از آنجا كه آیهٔ‏اللّه‏ جنتی مسئولیت مستقیم ستاد امر به معروف و نهی از منكر را برعهده دارند و توجه خاصی به مباحث اجتماعی در ایشان ملاحظه شده به صورتی كه بیشترین مباحث مطرح شده ایشان در زمینه‏های اجتماعی است(۳۲درصد) در مقایسه با سایر خطبا كه در درجه اول به موضوعات سیاسی توجه دارند آیهٔ‏اللّه‏ جنتی بیشترین مطالب را به ابعاد اجتماعی، اختصاص داده‏اند.
با توجه به شخصیت علمی و مذهبی آیهٔ‏اللّه‏ امامی‏كاشانی بویژه در فعالیتهای علمی آموزشی در مدرسه عالی شهید مطهری ملاحظه می‏شود كه ایشان پس از مباحث سیاسی، توجه خاصی به طرح موضوعات فرهنگی داشته‏اند(۲۵درصد).

نویسنده:محمد علی زكی
پاورقیها:
۱ـ تقوی، ۱۳۷۴:۶.
۲ـ نتیجه این بحث در نموداری در صفحه بعد به تصویر كشیده شده است.
۳- The use of available Data
۴- Baker, ۱۹۸۸:۱۶۳
۵- Content analysis
۶- Baker, ۱۹۸۸:۲۵۲-۲۸۰
۷ـ دورژه، ۱۳۶۶:۱۱۷
۸ـ همان مأخذ: ۱۳۹-۱۴۰
۹ـ اتسلندر، ۱۳۷۱:۷۶ـ۸۱
منبع:نشریه مصباح ، شماره ۲۴

منبع : خبرگزاری فارس