شگفتی های فرش ایرانی به زبان موسیقی

در دو قرن اخیر هیچ انسان فرهیخته یی در سراسر جهان نیست این باور را نداشته باشد که فرش یکی از اصیل ترین نشانه های شناخت هنر و فرهنگ ایرانی در میان مردمان کشورهای دیگر به ویژه طبقه فرهنگی آنان بوده است. ایران با فرش به عرصه فرهنگ و هنر جهان قدم گذاشت و فرش همواره به عنوان یک پدیده و کالای هنری مانند یک تابلوی نفیس معرفی شناخته می شده و متاسفانه امروز خود ما شان آن را درحد یک وسیله مصرفی در حد جاروبرقی و یخچال و لباس که بعد از مدتی باید به دور انداخت نه تنها در داخل بلکه در خارج کشور مطرح می کنیم.
انواع فرش های ماشینی و تبلیغ روی آنها جایگاه این هنر را نادیده گرفته است و هیچ ملتی را نمی توان یافت که برای تحریف هنر ملی خودش که پایه های اقتصادی و فرهنگی صدها ساله دارد چنین ناآگاهانه اقدام کند.
از سوی دیگر موسیقی گذشته ما با توجه به اینکه روش های نوشتاری مشخصی برای موسیقی وجود نداشته یا ما از آن اطلاع کافی نداریم مکتوم مانده است. ما نمی دانیم نغمه هایی که در گوشه های دستگاه های موسیقی ما مترنم است آیا همان نغماتی است که صدها سال قبل نیز وجود داشته و انعکاس جامعه و فرهنگ و تاریخ گذشته ما است و اکنون نیز از هزاران نغمه دیگری که وجود داشته است و زیر بنای بخشی از هویت ملی و فرهنگی ما را تشکیل می دهد بی اطلاع هستیم.
در موزه فرش آثاری وجود دارد که به سده های دور گذشته باز می گردد و چنانچه از این راه پیوندی بیابیم که به نوعی ما را به سوی این نغمه ها رهنمون شود می توان به بخشی از این هویت گذشته دست یافت.البته این نگرش و دستیابی به یک دیدگاه و دستاوردهای ملموس و قابل استناد در این زمینه نیاز به پژوهشی گسترده دارد.
پس می توان یک دیدگاه کلی و تطبیقی با این مقوله داشت تا شاید نشانه هایی به دست بیاید و انگیزه یی باشد برای اهل هنر و پژوهندگان که در این زمینه به صورت عمیق تر و گسترده تری کار کنند.در موسیقی همانند هنر فرش خلاقیت های هنرمند در دو مسیر شکل می گیرد. در واقع خط افقی ملودی و خط عمودی ترکیب اصوات مختلف را شکل می دهد و جذبه های خلاقه در هر دو وجه را به مخاطب منتقل می سازد.
در فرش نیز چنین است یعنی ما یک تار داریم و یک پود و روی آن با نخ های دیگری دانه دانه اشکالی را ایجاد می کنیم و با رنگ های متفاوت که می تواند نمادی از سازبندی در موسیقی شناخته شود خلاقیت هنری در این اثر تکمیل می شود.در موسیقی نیز دقیقاً چنین است. با یک نگاه مقایسه یی ما یک تار داریم که خط افقی موسیقی ما است که به آن ملودی یا نغمه می گوییم. از سوی دیگر خط دیگری نیز به صورت عمودی قابل رویت است که در تداوم خط افقی در مسیر عمودی نیز یک نت دیگر نشانده شده است.
اگر مسیر یک پود را که عمودی حرکت می کند در یک فرش پیگیری کنیم از بالانخ های مختلفی با رنگ های متفاوت روی آن گره خورده است که همگی با هم در یک مجموعه معنا پیدا می کند و اشکال مختلف را می سازد و مابقی را شکل می دهد که برای رسیدن هر دو مقوله هنری مطرح است.بافت در فرش تقریباً قابل درک و تصور برای عموم است لیکن در یک قطعه موسیقی که می شنویم نت هایی در خط افقی داریم که در کنار هم یک نغمه را تشکیل می دهد و این صدا در استمرار خود ملودی را معرفی می کند.
در واقع نت ها در ساخت موسیقی همان گره هایی است که در زیر یک گره عمودی قرار گرفته است، در اینجا رنگ ها اهمیت ویژه یی دارند، رنگ ها در موسیقی در بهره گیری از سازهای مختلف تعریف می شوند. رنگ ها تاثیر یک تصویر را در ذهن متمایز می کنند و در موسیقی ارائه یک نغمه با یک ساز طبعاً تاثیر متفاوتی با اجرای آن نغمه به وسیله یک ساز دیگر دارد.
با نگاهی دقیق به یک فرش دستبافت می توان اجرای یک موسیقی به وسیله یک ارکستر بزرگ را کاملاً احساس کرد و شنید.
یک موتیف (مثل یک گل در فرش)، (یا نغمه کوتاه در موسیقی)در بخش های مختلف با رنگ های مختلف تصویر شده است که رنگ ها می تواند به اجرای آن موتیف با یک ساز یا سازهای مختلف در آن موتیف است که به صورت همنوازی اجرا شده تعبیر شود.یک فرش در واقع یک score یا پارتیتور است که خطوط افقی و خط عمومی یک اثر هنری را در دل خود جای داده است.
در سوی دیگر فرش از جهت ذات و تعلق نغمگی براساس آن طرح و انگاره هایی که روی آن نقش شده است به موقعیت و منطقه جغرافیایی با ویژگی های خاص محیطی و اجتماعی آن مرتبط است.به همین ترتیب در موسیقی آذری، موسیقی کردی، موسیقی خراسان و موسیقی سیستان و بلوچستان همان طرح های خاص موسیقایی منطقه مربوطه اش را منعکس می کند.
بر جبین یک فرش که در منطقه جغرافیایی خاصی از کشور بافته شده است انگاره های ویژه آن منطقه به نشانه فرهنگ قومی و سرگذشت و روزگار پیشین آنان نقش بسته است.
نغمه هایی که قالیبافان این مناطق در هنگام بافت می خوانند و طی سالیان بسیار تکرار می کنند، این آوازها در طرح ها و رنگ ها و حتی نوع گره یی که انتخاب می کنند موثر بوده و منش های فرهنگی و اجتماعی آنان را منعکس ساخته است.اگر با گوش جان به این نغمه ها گوش کنید مسلماً روی این خلاقیت های عظیم هنری، رقصان و دست افشان خواهید شد و نغمه هایی نهفته در میان آنها را با همه زیبایی خواهید شنید.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران