آموزش الکترونیکی؛ درست به هدف بزنید!

بهار، عید، تعطیلات، استراحت... تابستان، ترافیک، دود، بوق، گرما... پاییز، زرد و نارنجی، دلواپسی، اضطراب، بی‌حوصلگی... زمستان، برف، یخبندان، سرما... اگر دانش‌آموز هستید یا دانشجو، و در هر مقطع تحصیلی مشغول یادگیری و آموختنید، با این مفاهیم چندان بیگانه نیستید. درس خواندن و رفتن به محیطهای فیزیکی آموزشی در شهرهای کوچک یا بزرگ، دردسرهای خاص خودش را دارد.
شاید یکی از آرزوهای قدیمی و همیشگی دانش‌آموزان و دانشجویان این بوده که بتوانند در خانه بنشینند و همزمان با نوشیدن یک لیوان چای داغ یا نگاه کردن به برنامه‌های تلویزیونی، درس بخوانند، از وجود معلم استفاده کنند، سوال بپرسند، جواب بگیرند، تمرین حل کنند و کمتر به خودشان زحمت بدهند.
محدودیتهای خاص موجود در فضاهای آموزشی که آزادی عمل را از دانش‌آموز و دانشجو می‌گیرد و او را وادار می‌سازد تا تحت ضوابط و شرایط خاص زمانی، مکانی و مقرراتی بر سر کلاسهای درس حاضر شود و دردسر مشکلات اتفاقات احتمالی مانند بیماری، برنامه‌های پیش‌بینی نشده، غیبت استاد، حوادث غیرمترقبه و حتی نوسان و عدم تعادل در وضعیت روحی، روانی و آمادگی جسمانی را به جان بخرد و به لحاظ آماری و راندمان کاری نیز این تنها حضور فیزیکی اوست که برطرف‌کننده‌ی نیازهاست. در واقع کمتر کسی از این بعد به قضیه نگاه می‌کند که آیا پشت سر گذاشتن بعد مسافت برای حضور بر سر کلاسها و همینطور تغییرات خاص در آمادگی روحی و جسمی که عوامل تعیین‌کننده در ایجاد بازدهی و یادگیری درسی هستند، باید برای آموزش در مقاطع مختلف تحصیلی لحاظ شود یا نه. با این حال، آرزوی قدیمی بسیاری از شاگرد تنبلها! و حتی دانش‌آموزان و دانشجویان پرتلاش و فعال، مدتهاست که برآورده شده و امروزه دیگر مفهومی به نام آموزش الکترونیکی یا E-learning است که در جهان آموزش پایه و عالی، حکمرانی می‌کند!
● آموزش الکترونیکی چیست؟!
آموزش الکترونیکی یک عبارت رایج برای تمامی فناوریهای آموزشی است که به نحوی با کامپیوتر و اینترنت یا شبکه‌های مختلف محلی و داخلی کامپیوتری مربوط می‌شود.
در بدبینانه‌ترین حالت، تخمینهای اقتصادی نشان می‌دهند که از صنعت آموزش الکترونیک در سراسر دنیا، ۲۸ میلیون دلار به صورت سالانه عاید دولتها و بخش خصوصی می‌شود. توسعه و پیشرفت اینترنت و فناوریهای چند رسانه‌یی عوامل اصلی گسترش آموزش الکترونیکی هستند که محتوا، فناوری و خدمات سه رکن اصلی آن هستند. در حال حاضر ۱۵ شرکت بزرگ و بین‌المللی در سراسر دنیا، طرح‌ها و پروژه‌های عظیم آموزش الکترونیکی را اجرا می‌کنند و در واقع ابداع‌کنندگان طرحهای نوین آموزش الکترونیک در جهان اقتصاد محسوب می‌شوند.
نخستین سیستم چندمنظوره‌ی فناوری-پایه که بر اساس آن آموزش الکترونیک بنا نهاده شد، سیستم پلاتو بود. Plato System که توسط کارشناسان دانشگاه ایلی‌نویز ابداع شد، برای نخستین بار در سال ۱۹۴۴ به عنوان یک پیشنهاد خام ولی باارزش مطرح گردید تا امکان تحصیل برای سربازان بازمانده و جان سالم به دربرده از جنگ جهانی دوم در آمریکا را فراهم کند.
در آن زمان، پلاتو (افلاطون) سیستمی نبود که از تالارهای گفت‌وگوی آنلاین، اتاقهای چت، آزمونهای اینترنتی، بازیهای آموزشی، زبان تصویر، پیام‌رسانی سریع، ایمیل و امکانات مشابه آن استفاده کند و از همین رو بود که در سال ۲۰۰۶ نیز به طور کامل تعطیل شد و در حال حاضر دیگر مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. اما پایه‌یی شد تا بر اساس آن، همه‌ی فناوریهای نوین آموزشی از راه دور بنا و طرح‌ریزی شوند و حتی ایده‌ی ایجاد دانشگاههای مجازی نیز با الهام از همین سیستم بود که مطرح گردید.
جی. آی. بیل، نخستین کسی بود که سیستم آموزش الکترونیکی افلاطون را به عنوان یک طرح فوق‌العاده و بدیع به همگان معرفی کرد. گرایش عمده‌ی مسوولان نهادهای آموزشی به جذب و شرکت دادن دانشجویان بیشتر در دوره‌های آموزشی فارغ از سطح اقتصادی و مالی خانواده‌ها، گرایشهای سیاسی و ملیت آنها در اواخر دهه‌ی ۱۹۵۰ به شدت افزایش یافت و مشهود بود اما به واقع راهی عملی برای وارد کردن این همه دانشجوی جدید به سیستم آموزشی وجود نداشت.
بسیاری از مردم معتقد بودند اگر کامپیوتر بتواند سازندگی و اتوماسیون را گسترش دهد و قابلیتهای حذف کاغذ و واقعیت فیزیکی را از نظام آموزشی بگیرد، مطمئناً دانشجویان جدید در مقیاس وسیع نیز می‌توانند وارد عرصه شوند.
در سال ۱۹۵۷ که شوروی سابق فضاپیمای اسپوتنیک ۱ را به آسمان فرستاد و با به چالش گرفتن توان علمی ایالات متحده، باعث آغاز جنگ سرد گردید تا جایی که ژنرال آیزنهاور رییس‌جمهور وقت این کشور، دستور طراحی ساز و کاری برای اتصال کامپیوترهای عظیم آن زمان را صادر نمود، تلاشهای علمی زیادی در سراسر آمریکا آغاز شد تا تحولی نو در زمینه‌ی فناوریهای فنی و مهندسی برای این کشور صنعتی اتفاق بیفتد.
در سال ۱۹۵۸ بود که اداره‌ی تحقیقات علمی نیروی هوایی آمریکا کنفرانسی در دانشگاه پنسیلوانیا برگزار نمود و بسیاری از شرکتها و کمپانیهای بزرگ آمریکا از جمله IBM را برای ارایه‌ی تحقیقات و نظریات خود در مورد موضوع "آموزش از راه دور" به این همایش دعوت نمود.
چالمرز شروین، یک محقق و دانشمند فیزیک در دانشگاه ایلی‌نویز، روشی برای آموزش کامپیوتری و اتوماتیک به ویلیام اورت، رییس دانشکده‌ی فنی مهندسی این دانشگاه ارایه داد. اوت پیشنهاد داد که دانیل آلپرت، یک فیزیکدان دیگر این دانشگاه همایشی با حضور مهندسان، مدرسان، ریاضی‌دانان و روانپزشکان برگزار کند و روش مشترکی برای شروع آموزش از راه دور ابداع کنند.
بعد از هفته‌ها نشست و بررسی، این گروه نتوانست روش مشترکی را پیشنهاد دهد. اما قبل از اعلام رسمی شکست در مذاکرات برای رسیدن به روش واحد، او با یک کارشناس دیگر به نام دونالد بلیتزر نیز مشورت کرد.
بلیتزر که او را به عنوان پدر سیستم "پلاتو" می‌شناسند، با وجود شکست خوردن گروههای مختلف تحقیقاتی برای ابداع روش آموزش از راه دور، توانست این تفکر مدرن را ارایه دهد و برای نخستین بار ایده‌ی پلاتو را به صورت عملی مطرح کند. او و تیمش موفق شدند که راهی برای امتحان دادن از راه دور دانشجویان به صورت open-book از درسهای تدریس‌شده‌ی قبلی را ابداع کنند. با توجه به سبک طراحی سوالات و قابل یافت نبودن پاسخها در جزوات و کتابها، به لحاظ امنیتی و اتخاذ تمهید در جلوگیری از تقلب و تخلفات احتمالی دیگر، آنها با مشکل مواجه نبودند و برای نخستین بار توانستند یک سیستم آموزشی الکترونیک را که بر روی کامپیوتری به نام ILLIAC نیز تست شده بود، ابداع کنند. این اتفاق در سال ۱۹۶۰ افتاد و امکانی را برای استاد آن درس نیز فراهم می‌کرد تا بتواند تصحیح و ارزش‌گذاری درسی امتحانات را به صورت الکترونیک انجام دهد.
بعد از تغییرات و تحولات فراوان، نسخه‌ی سوم و تازه به بازارآمده‌ی این سیستم در سال ۱۹۶۹ با نام پلاتو ۳ ارایه گردید که به همگان اجازه می‌داد مقیاسهای ارایه‌ی درس خود را با استفاده از زبان برنامه‌نویسی مخصوص TUTOR بسازند و برای ارایه‌ی واحدهای درسی بدون حضور در کلاسهای درس، از این روش بهره بجویند.
آخرین نسخه‌ی ارایه شده از این سیستم نسبتاً قدیمی که در مقیاس نرم‌افزاری آن را می‌توان با رواج و محبوبیت سیستم عامل DOS تا اواخر دهه‌ی ۹۰ سنجید، در سال ۱۹۸۶ در شانگهای و به کمک متحدان علمی دانشگاه ایلی‌نویز تولید شد و استفاده از آن تا سال ۲۰۰۶ میلادی ادامه یافت.
● گسترش آموزش الکترونیک
آموزش الکترونیک، در واقع فرآیندی است که در آن واقعیتهای قابل لمس و فیزیکی جهان چهاربعدی در حوزه‌ی آموزش و تدریس، نادیده گرفته می‌شوند و سعی می‌شود تا در حد امکان از حضور آنها کاسته شود. حضور دانشجو و دانش‌آموز بر سر کلاس، حضور معلم یا استاد بر سر کلاس، تشکیل کلاسهای دانشگاهی برای حضور دانشجویان در کنار دیگر، ارایه‌ی جزوات یا کتابهای کاغذی، نیاز به نت‌برداری از نظرات و آموزه‌های مدرسان و استادان و بسیاری دیگر از عناصر رایج در آموزش و تحصیل موجود در جهان واقعی، با فرآیندهای وابسته به E-learning به تدریج حذف می‌شوند.
زمانی که دانشجو یا دانش‌آموز برای مطالعه‌ی واحدهای درسی ارایه‌ شده توسط استاد، به اینترنت رجوع می‌کند، از هزاران ابزار و متد مجازی برخوردار است که کار او را چندین برابر تسهیل می‌کند و در وقت و انرژی او صرفه‌جویی شدیدی می‌نماید. او نیاز ندارد که در صورت متوجه نشدن یک مفهوم درسی، مجدداً از استاد سوالی بپرسد و یا در صورت متوجه نشدن دوباره، به روشهای دیگر پناه ببرد. او می‌تواند آنقدر از عنصر صوت، تصویر، انیمیشن، فیلم و متن استفاده کند تا در مورد یک مفهوم علمی یا درسی خاص کاملاً به تسلط برسد.
دانشجویی که از فرآیند آموزش الکترونیک استفاده می‌کند، نیازی ندارد که برای تدوین کردن جزوه یا کتاب درسی خود، مشقت و رنج زیادی را تحمل کند و برای مشخص کردن نکات بارز و تاکید کردن بر روی قسمتهای حساس و قابل توجه هر درس، از انواع روشهای استاندارد و غیر استاندارد کمک بگیرد که معمولاً سردرگمی او را دربرخواهد داشت.
ارتباط زنده و مستقیم با استاد در هر لحظه، پشتیبانی علمی از سوی استادان، مشاوران و متخصصان آنلاین، دستیارهای دیجیتال شخصی، تالارهای گفت‌وگو، انواع حافظه‌های جانبی و اصلی برای ذخیره و ثبت اطلاعات، نرم‌افزارهای شبیه‌ساز و متحرک‌ساز برای ارایه‌ی فرآیندهای شیمیایی، فیزیکی، یا مکانیکی، دایره‌المعارفهای چندرسانه‌یی و تعاملی که به صورت هوشمند در ارتباط مستقیم بین انسان و ماشین به عنوان واسط عمل می‌کنند و چندین ابزار و روش دیگر برای یادگیری که در آموزش الکترونیک مورد استفاده قرار می‌گیرد، خود به عنوان دلیلی استناد می‌شود که دوره‌ی نظامهای قدیمی و کهنه‌ی آموزشی به سر رسیده و باید به سوی آموزش الکترونیک حرکت کرد تا وقت، انرژی و هزینه‌ی مصرفی برای دانش‌پذیر، استاد و ارگان آموزشی به حداقل برسد.
شاید امکان Anywhere to use یا قابلیت استفاده در هر مکان از محصولات آموزش الکترونیک، قابلیت و ویژگی کلیدی و عمده‌یی باشد که میلیونها نفر در سراسر دنیا را به فکر انداخته تا برای منافع شخصی خود هم که شده، به سمت الکترونیکی و Paperless یا بدون کاغذ کردن آموزش و تعلیم روی بیاورند.
امکان شرکت در کلاسهای همیشه‌برقرار در دوره‌های آموزش الکترونیک که تاریخ یا مکان معینی ندارند و شما همزمان با انجام چندین فعالیت مختلف می‌توانید روی آن برای حفظ وقت، انرژی و نیز وظایف تعریف‌شده‌ی روزانه‌ی خود حساب کنید نیز عامل دیگری است که باعث می‌شود نتوان مزایا و محسنات این روش نوین آموزش را نادیده گرفت.
در حال حاضر در کشور ما نیز دانشگاههای مختلفی فعالیت می‌کنند که دوره‌های آموزش الکترونیک و دانشکده‌های مجازی را به سرویسها و خدمات آموزشی خود افزوده‌اند.
به نظر می‌رسد با توجه به سودآوری عمده‌ی آموزش الکترونیک برای دولتها و اشخاص و با توجه به نمونه‌ها و الگوهای موفق بین‌المللی که توانسته‌اند به کمک E-learning، بازارهای جهانی را قبضه کنند از جمله اتحادیه‌ی اروپا که در حال حاضر ۲۰ درصد از محصولات آموزش الکترونیکی خود را به بازارهای مشترک جهانی می‌فرستد، گرایش و رویکرد سیاستگذاران نظام آموزشی کشور ما نسبت به این مقوله نیز روز به روز افزایش یابد و ما همانند بسیاری از کشورهایی که از این طریق حتی در صدد حذف کلی آموزش حضوری و واقعی در فضاهای دانشگاهی هستند، بتوانیم در منابع انسانی و اقتصادی حداکثر صرفه‌جویی را بنماییم.

[ سید ایمان ضیابری ]

منبع : بنیاد آینده نگر ایران