راهنمای تغذیه تکمیلی مناسب برای شیرمادرخواران ۲۴ـ۶ ماه

تغذیه تکمیلی مناسب سبب ارتقاء رشد و پیشگیری از کوتاهی قد در شیرخواران ۲۴ـ۶ ماهه می‌شود.تغذیه تکمیلی از زمانی شروع می‌شود که سایر غذاها و مایعات علاوه بر شیرمادر به شیرخواران عرضه می‌شود. در صورت عدم ارائه غذای کمکی به شیرخوار معمولاً میزان سوءتغذیه در این زمان به حداکثر می‌رسد و در سراسر عمر نیز ماندگار خواهد بود. کوتاهی قد ناشی از سوءتغذیه در دوره به ندرت در دوران کودکی و یا نوجوانی قابل جبران می‌باشد. همچنین تغذیه ناکافی دختران نه تنها بر ذخائر موادمغذی و سلامت باروری آنها در آینده تأثیر می‌گذارد بلکه منجر به افزایش خطر مرگ آنها به‌عنوان مادر باردار در آینده می‌شود (بالا رفتن میزان مرگ و میر مادران باردار)تغذیه تکمیلی مناسب در حفظ تداوم تغذیه با شیرمادر و نیز به‌طور همزمان در ارتقاء کیفیت و کمیت غذاهای مورد مصرف کودکان سهیم است.دوره ۱۱ـ۶ماهگی دوره آسیب‌پذیری برای شیرخواران محسوب می‌شود زیرا شیرخواران در این دوره نحوه خوردن را می‌آموزند و غذاهای جامد باید به‌طور مکرر و با صبر و شکیبائی به آنها داده شود. باید دقت کافی داشت که غذاهای کمکی به‌عنوان غذای مکمل استفاده شوند و هرگز جانشین شیرمادر نشوند. برای شیرخواران بزرگتر و کودکان نوپا هنوز شیرمادر یک منبع مهم از نظر انرژی، پروتئین و ریزمغذی‌هاست. بنابراین تغذیه با شیرمادر باید در طول ۲۴ ماه اول عمر و حتی بیشتر ادامه یابد.ارتقاء کیفیت و کمیت تغذیه تکمیلی نیاز به ترکیب چندین استراتژی دارد.دریافت انرژی می‌تواند، از طریق افزایش تعداد دفعات تغذیه با شیرمادر، افزایش مقدار پروتئین غذا، افزایش تعداد دفعات غذا دادن به کودک و یا دادن غذاهای پرانرژی (با دانسیته بالا) افزایش یابد. مقدار دریافت ریزمغذی‌ها را می‌توان از طریق متنوع کردن جیره غذائی شامل مصرف میوه‌ها، سبزی‌ها، فرآورده‌های حیوانی، استفاده از غذاهای غنی شده و یا دادن مکمل‌ها افزایش داد. انتخاب ترکیبات غذائی مناسب که سبب ارتقاء جذب ریزمغذی‌ها می‌شوند نیز اهمیت دارد.برنامه‌ریزی‌های انجام شده جهت ارتقاء تغذیه تکمیلی می‌بایست با ارزیابی‌های محلی صورت گیرد.مطالعات محلی می‌بایست جیره‌های غذائی و رفتارهای خوب رایج در هر محل را به منظور حمایت و ترویج آنها به‌طور بارزتری نشان دهند و همچنین برخی توصیه‌های منتخب را برای ارتقاء کیفیت جیره‌های غذائی سنتی و روش‌های رایج تغذیه کودکان در آن محل آزمایش کنند. در این راستا باید گروه مخاطب هدف و استراتژی‌های مؤثر نیز مشخص شوند.
روش‌های توصیه شده برای تغذیه شیرمادرخواران ۲۴ـ۶ماهه
▪ تداوم تغذیه با شیرمادر به‌طور مکرر و برحسب میل و تقاضای شیرخوار در شب و روز
▪ شروع تغذیه تکمیلی از پایان ۶ ماهگی
▪ افزایش مقدار غذاهای کمکی همراه با افزایش سن شیرخوار و حفظ تداوم تغذیه مکرر با شیرمادر
▪ تأمین تقریباً ۲۰۰ کیلوکالری در روز از طریق دریافت غذاهای کمکی برای شیرخواران ۸ـ۶ ماهه
▪ تأمین ۳۰۰ کیلوکالری روزانه از طریق دریافت غذاهای کمکی برای شیرخواران ۱۱ـ۹ ماهه
▪ تأمین ۵۵۰ کیلوکالری روزانه از طریق دریافت غذاهای کمکی برای شیرخواران ۲۴ـ۱۲ ماهه
جهت تعیین بهترین ترکیبات غذائی و مناسب‌ترین روش‌ها برای تأمین انرژی دریافتی شیرخواران با مقادیر فوق تحقیقات محلی مورد نیاز است.
افزایش دفعات تغذیه برحسب سن کودک:
▪ ۳ـ۲ بار در روز غذای کمکی برای تغذیه شیرخوار ۸ـ۶ ماهه
▪ ۴ـ۳ بار در روز غذای کمکی برای تغذیه شیرخوار ۱۱ـ۹ ماهه
▪ ۴ـ۳ بار در روز غذای کمکی برای تغذیه شیرخوار ۲۴ـ۱۲ ماهه
و ۲ـ۱ بار میان وعده‌های مغذی در روز برای شیرخوار
نه تنها افزایش غلظت و ایجاد تنوع غذائی باید برحسب سن کودک باشد بلکه جیره غذائی وی نیز باید با نیازها و توانائی‌های شیرخوار متناسب باشد.
▪ تغذیه شیرخوار با غذاهای نیمه جامد و نرم شده با شیرمادر، از پایان ۶ ماهگی
▪ تغذیه شیرخواران ۱۱ـ۶ ماهه با ترکیباتی از غذاهای نرم پرانرژی (دانسیته انرژی بالا)
▪ دادن تکه‌های غذا (Finger Foods که شیرخوار بتواند با انگشتان خود آنها را بردارد و به دهان بگذارد) از حدود ۸ ماهگی
▪ انتقال به برنامه غذائی خانواده از حدود ۱۲ ماهگی
متنوع کردن جیره غذائی برای ارتقاء کیفیت و دریافت ریزمغذی‌ها:
▪ تغذیه روزانه شیرخوار با میوه‌ها و سبزی‌های غنی از ویتامین A
▪ تغذیه روزانه شیرخوار با گوشت گوسفند، مرغ یا ماهی در صورت امکان
▪ دادن غذاهای غنی شده نظیر نمک یددار، شکر غنی شده با ویتامین A، آرد غنی شده با آهن به شیرخوار در صورت امکان
▪ دادن مکمل‌های ویتامینی و موادمعدنی به شیرخوار، در صورتی‌که فرآورده‌های حیوانی و یا غذاهای غنی شده در دسترس نباشد.
▪ پرهیز از دادن آشامیدنی‌هائی که از نظر موادمغذی کم‌ارزش هستند نظیر چای، قهوه و نوشیدنی‌های شیرین
استفاده از روش تغذیه مؤثر:
▪ کمک گرفتن از کودکان بزرگ‌تر جهت تغذیه شیرخوار در شرایطی که خودشان در حال غذاخوردن هستند.
▪ عرضه غذاهای مناسب و تشویق شیرخواران به خوردن، هنگام غذا دادن به آنان▪ در صورت امتناع شیرخوار از خوردن برخی غذاها، استفاده از ترکیباتی همچون نمک، شکر و ادویه جهت طعم دادن به غذا و یا استفاده از روش‌های متفاوت برای ترغیب کردن کودک به خوردن
▪ صحبت کردن با شیرخواران حین غذا دادن به آنان
▪ تغذیه کودکان باید آرام و باشکیبائی صورت گیرد و سعی شود آشفتگی شیرخوار حین غذاخوردن به حداقل برسد.
▪ عدم توسل به زور و اجبار برای غذا دادن به شیرخوار
تغذیه مکرر و مؤثر در دوران پس از بیماری:
▪ در زمان ابتلا به انواع بیماری‌ها افزایش دریافت مایعات از طریق افزایش دفعات تغذیه با شیرمادر و تشویق صبورانه شیرخوار به خوردن غذاهای مناسب.
▪ پس از بیماری، تغذیه کودک با شیرمادر و غذاهای کمکی به دفعات بیشتر از معمول و تشویق او به خوردن غذای بیشتر، در هر وعده غذائی
رعایت نکات بهداشتی در تهیه غذا و دادن آن به شیرخوار
▪ مادر باید قبل از تهیه غذا دست‌های خود را بشوید ضمناً شستشوی دست‌های شیرخوار قبل از غذاخوردن فراموش نشود.
▪ حتی‌الامکان مصرف غذاها بلافاصله پس از تهیه آنها باشد، در صورت نیاز به ذخیره‌سازی غذا این‌کار باید به روش‌های بهداشتی و سالم صورت گیرد.
▪ استفاده از ظروف تمیز برای تهیه، مصرف و ذخیره‌سازی غذا بسیار اهمیت دارد.
▪ غذا دادن به شیرخوار با استفاده از فنجان و کاسه تمیز صورت گیرد (عدم استفاده از بطری توصیه همیشگی است).
توصیه‌های حمایتی برای مراقبت‌کنندگان از کودکان و خانواده‌ها
▪ اطمینان یابید که واکسیناسیون شیرخواران زیر یک‌سال مطابق با جدول کشوری صورت گیرد.
▪ در طول بیماری اسهال از مایع خوراکی (ORS) استفاده کنید.
▪ از ۶ ماهگی تا یک‌سالگی مکمل آهن را روزانه (۵/۱۲ میلی‌گرم در روز) به شیرخواران بدهید (در صورتی‌که از مکملظهای ویتامینی و موادمعدنی یا غذاهای غنی‌شده با آهن مصرف نمی‌شود) و اگر شیوع کم‌خونی در منطقه خیلی بالاست (۴۰% یا بیشتر)، به دادن مکمل آهن تا ۲ سالگی ادامه دهید. برای نوزادانی که هنگام تولد کم‌وزن هستند (LBW) مکمل آهن را از دو ماهگی شروع کنید.
▪ در مناطقی که کمبود ویتامین A وجود دارد، مکمل ویتامین A، هر ۶ ماه یک‌بار باید به شیرخوار داده شود (پس از ۶ ماهگی ۰۰۰/۱۰۰ واحد بین‌المللی برای شیرخواران زیر یک‌سال و ۰۰۰/۲۰۰ واحد بین‌المللی برای شیرخواران ۱۲ ماهه و بزرگتر توصیه می‌شود.)
▪ مراقبت‌های بهداشتی مناسب را حین تب، اسهال، عفونت‌های تنفسی، مالاریا، ابتلا به انگل و سایر عفونت‌ها از کودک به‌عمل آورید.
کردن فرصت‌هائی برای اکتشاف و ایجاد حس استقلال، می‌توانید به تکامل روانی اجتماعی شیرخواران کمک کنید.
▪ از وضعیت تغذیه و ریزمغذی‌های مادر برای ارتقاء سلامت زنان و حمایت از شیردهی مطلوب اطمینان یابید.
▪ مکمل ویتامین A با دوز (۲۰۰۰۰۰ بین‌المللی) بلافاصله پس از زایمان یا حداکثر ظرف ۸ هفته پس از زایمان باید به مادران (در مناطقی که کمبود ویتامین A وجود دارد)، تجویز شود.
▪ جهت فاصله‌گذاری مناسب بین فرزندان و جبران ذخائر از دست‌رفته مادر در دوران بارداری، از روش‌های پیشگیری از بارداری که با شیردهی تداخل نداشته باشند استفاده کنید.
▪ توصیه به استفاده صحیح و مستمر از کاندوم به منظور پیشگیری از انتقال بیماری ایدز در مناطقی که این بیماری اپیدمیک می‌باشد.
سوسن سعدونیان (کارشناس ارشد تغذیه)

منبع : فصلنامه شیر مادر