سد سیوند و اثرات زیست محیطی آن بر دریاچه «نی‌ریز»

«نی ریز» شهری باستانی است در شرق استان فارس که از نظر وسعت دومین شهرستان این استان محسوب می شود و نام آن در سنگ نبشته های تخت جمشید نیز آمده است. دریاچه «نی ریز» در ضلع جنوبی این شهرستان واقع بوده و همچون حفاظی از غرب به شرق آن کشیده شده است. دریاچه «نی‌ریز» از اتصال دو دریاچه ی کوچک تر به نام ها «طشك» و «بختگان» تشكیل شده است.
پیوستگی میان این دو دریاچه در زمان های خشكسالی از میان می‌رود. آب هر دو دریاچه شور می‌باشد و میزان شوری بختگان بیشتر از دیگری است. آب دریاچه نی‌ریز، بعلت شوری، مصرف كشاورزی ندارد اما بخار آب برخاسته از آن باعث افزایش رطوبت هوا می‌شود و، بعلت بلند بودن ارتفاع كوه‌های پیرامون نی‌ریز، رطوبت حاصله در هوای همان منطقه باقی مانده و باعث ثمردهی درختان انجیر، بادام، رز و زیتون در كوه‌ها می‌شود (كه می‌توان به نوعی آن را آبیاری مصنوعی كوه‌ها نامید).(۱)
دریاچه نی‌ریز، زیستگاه زمستانه پرندگانی است كه از روسیه و صحرای سیبری به ایران مهاجرت می‌كنند (مانند فلامینكو، درنا، كبوتر دریایی، آبچلیك، مرغابی، غاز و ...) كه همگی در حفظ اكوسیستم (بوم سا ختار) و محیط زیست نقش بسیار ارزنده‌ای دارند.(۲)
رودخانه ی کوچک «پلوار» در دره ای به نام «سیوند» ( یا «تنگه بلاغی») جریان دارد. «سیوند» نام روستایی بزرگ و خوش‌آب و هوا در مسیر راه شیراز به اصفهان (در میانه راه تخت جمشید به پاسارگاد) می‌باشد. سیلاب رود «پلوار» در انتهای مسیر خود به رود «كُر» پیوسته و از آن جا به دریاچه «نی‌ریز» می ریزد. هم اکنون میزان ورودی آب رودخانه كُر به دریاچه بختگان بسیار اندك و حتی گاهی به صفر می‌رسد (مقداری از آب كُر در گذشته به دلیل ساختن سد «درود زن» كم شده است)، در نتیجه ورودی آب دریاچه تنها محدود به سیلاب‌های منطقه (نی‌ریز، خیر، آباده، طشك ، خرامه و ارسنجان) می باشد.
در این میان، از سال ۱۳۷۲ ساختن سدی بر روی رود «پلوار» (در تنگه بلاغی، آغاز شده كه امسال به پایان می‌رسد و احتمالاً آب‌گیری آن در سال جاری یا آینده شروع می‌شود.(۳) پس از آبگیری سد سیوند، دیگر سیلاب رودخانه «پلوار» هم به رود «کر» نرسیده و، در نتیجه، به دریاچه نیریز نخواهد ریخت.
به دنبال این رویداد، پیوستگی میان دو دریاچه طشك و بختگان برای همیشه از یبن خواهد رفته و نتیجه آن خشك شدن دریاچه بختگان خواهد بود. اندكی پس از آن دریاچه طشك هم به خاموشی فرو خواهد رفت؛ چرا كه هم اكنون شوری دریاچه طشك به ۱۲۰۰ واحد رسیده است كه حدود ۴ برابر سال‌های پرآب گذشته می‌باشد.
و آن گاه است كه فاجعه ای زیست محیطی برای نی‌ریز رخ خواهد داد.(۴) چاه‌ های پیرامون دریاچه، نخست شور (همانگونه كه برخی از آن‌ها هم اكنون شده‌اند) و پس از آن تلخ خواهند شد (یعنی زه دریاچه را خواهند كشید). بدین ترتیب آب موجود نه تنها دیگر كوچكترین سودی برای كشاورزی نخواهد داشت بلكه در آینده باعث ناباروری زمین‌های كشاورزی هم خواهد شد كه گاهی برای بازیافت آن‌ها چندین ده سال لازم است.
از سوی دیگر، با خشكی دریاچه، دیگر بخار آبی از دریاچه برنخواهد خواست و در نتیجه محصولات كوهی نی‌ریز (به ویژه انجیر و بادام) به شدت كاهش خواهد یافت.(۵)
روی دیگر فاجعه‌، زمین‌های شوره‌زار كف دریاچه خواهد بود كه با وزش هر نسیمی، نمك‌های آن همچون پرده‌ای بر روی زمین‌های كشاورزی كشیده خواهند شد و حتی اگر آبی از چشمه‌سارها برای زمین‌ها باقی مانده باشد دیگر زمین‌های شوره‌زار استعداد چندانی برای شكوفایی نخواهند داشت.
گذشته از این، نمك‌های بادآورده برای تندرستی انسان‌های ساكن در شهرستان و جانوران اهلی و وحشی هم زیان‌آور خواهد بود و بیماری‌های پوستی، ریوی و چشمی افزایش خواهند یافت.
با خشك شدن دریاچه نی‌ریز، پرندگان مهاجر و كوچ كننده هم دیگر به سوی نی‌ریز نیامده، در نتیجه اكوسیستم بهم خورده و كویر، بعنوان مهمان ناخوانده، به معنای حقیقی آن واقعیت تلخ منطقه خواهد شد.(۶)
پس سد سیوند چه معنی خواهد داشت؟ آب رود پلوار (سیوند) به بیرون از ایران یا شن‌زارهای بی‌حاصل كویر لوت نمی‌رود كه به هدر رفته باشد. در واقع این سد آبی را كه در دریاچه نی‌ریز گرد می‌آمد و در كشاورزی و دیم‌كاری و دامپروری به كار می‌رفت به پشت سد سیوند منتقل خواهد كرد و به كشاورزان و مردم دیگری خواهد داد. یعنی تقریباً كاری عبث و بیهوده.
در كشور زلزله‌خیز ما، در پی ویرانی قنات‌ها و كاریز‌ها، جنگل‌ها و مراتع، آبخیزها و آب‌خوان‌ها، سدسازی و زدن چاه عمیق آسانترین راه برای مسؤولان جهت تأمین آب می‌باشد و از این راه عده‌ای از بومیان منطقه، تنها مدت كوتاهی و آن هم به زیان محیط زیست به آب دسترسی پیدا می‌كنند. گذشته از این زمین لرزه‌های پی‌درپی باعث سست شدن و كاهش طول عمر مفید سدها خواهد شد.
در پایان باید بدانیم كه همه مردم ایران با هم برابرند و دلسوزی برای مردم به معنای دلسوزی برای محیط زیست آن‌ها هم می‌باشد: «همه جای ایران سرای من است / كه خوب و بدش از برای من است».

دکتر حسنعلی پیشاهنگ
منابع:
۱ گزارش سازمان آب‌های زیرزمینی فارس، مهندس محمد موسوی.
۲فضل بن نی‌ریزی و زادگاه او، محمد علی پیشاهنگ
۳ ماهنامه آناهید، شماره ۷، شهریور ۸۴.
۴ روزنامه عصر مردم، ۱۷ شهریور ۸۴.
۵ سایت ایران امروز، دكتر علی حصوری، ۱۵/۶/۸۴.
۱۰- سایت گسل، دكتر علی حصوری، ۹ شهریور

منبع : سایر منابع