ایران - ترکیه: معادله‌ای بغرنج برای واشنگتن‌

توافق ایران و ترکیه در زمینه تولید و تجارت گاز طبیعی، زمینه جدیدی را برای شکل‌دهی معادلاتی نوین در صحنه تجارت جهانی گاز طبیعی ایجاد کرده است. در توافق اخیر ایران و ترکیه، مقرر شده تا شرکت نفتی تی پی ای او )TPEO( ترکیه، توسعه فازهای ۲۲ تا ۲۴ میدان گازی پارس جنوبی را عهده‌دار شده و همچنین در احداث خط لوله‌ای از عسلویه به مرز ایران و ترکیه و ادامه آن به اروپا جهت انتقال گاز تولیدی به قاره سبز از طریق سرزمین آتاتورک مشارکت کند. ظرفیت انتقال خط لوله مورد نظر ۳۵ میلیارد متر مکعب در سال تعیین شده که این رقم ۲۰ درصد مجموع تولید گاز طبیعی فازهای سه‌گانه (۲۲، ۲۳ و ۲۴) می‌باشد. ‌
در این میان، تحولات اخیر نظیر توافق گازی ایران و ترکیه به عنوان حرکتی در جهت کاهش انحصار در بازارهای جهانی گاز طبیعی، مورد استقبال بازیگران این بازار به ویژه فعالان بخش تقاضا قرار گرفته است.
● روسیه و تشدید انحصار
طی ماه‌های اخیر، دولتمردان روسیه در تلاش برای ممانعت از شکل‌گیری شرایط انحصاری جدید مشابه آنچه این کشور هم‌اکنون در بازار گاز اروپا در اختیار دارد، علاوه بر تجدید نظر در مسیر برخی از خطوط لوله نفت و گاز خود که قرار بود از ترکیه به سمت اروپا احداث شود، مسیرهای جایگزینی را انتخاب نموده‌اند. در مقابل، ترکیه نیز در شرایطی که در سال‌های اخیر تمام زمینه‌های لازم برای تبدیل شدن به بزرگترین “هاب” انرژی اروپا را فراهم می‌دید، ناگهان با گزینه‌های دیگری مواجه شد که منابع نفت و گاز منطقه آسیای میانه و روسیه را از کشورهایی مانند مجارستان و یونان راهی اروپا می‌کرد. ‌
● ایران، روسیه و آمریکا
طی سال‌های اخیر، ایالات متحد تلاش‌های زیادی برای شکستن انحصار روسیه در بازار جهانی گاز به خصوص در اروپا به کار بسته است. به موازات، واشنگتن مخالف تبدیل شدن ایران به یک عرضه‌کننده عمده نفت و گاز در بازارهای جهانی می‌باشد. اما در عین حال، ایالات متحد ضمن استقبال از تبدیل شدن ترکیه به یک ترانزیت‌کننده بزرگ انرژی به بازار گاز اروپا، مخالف ورود این کشور به عرصه مبادلات انرژی با ایران است. نسخه ایالات متحد برای آنکارا، همکاری بیشتر با جمهوری آذربایجان در زمینه انتقال نفت و گاز به اروپا می‌باشد. ‌
اما تصمیم کرملین برای تغییر مسیر خطوط لوله از سمت ترکیه به سوی سایر گزینه‌های موجود، آنکارا را به مشارکت در سایر معادلات مطرح در عرصه ترانزیت انرژی سوق داد. این در حالی است که در گذشته، ترکیه علیرغم عدم نفی همکاری با ایران در زمینه ترانزیت انرژی به اروپا، در عمل اشتیاقی به تحقق چنین طرح‌ها و پروژه‌هایی از خود نشان نداده بود. ولی با تحولات اخیر، به نظر می‌رسد سیاست‌گذاران ترکیه به این نتیجه رسیده‌اند که اکنون بهترین فصل برای همکاری با ایران در بخش انرژی به‌ویژه در حوزه گاز و ترانزیت آن می‌باشد.
در همین راستا، موافقت‌نامه مقدماتی با شرکت‌هایی از ترکیه (‌TPEO و بوتاش) در روزهای پایانی وزارت نفت مهندس وزیری هامانه به امضا رسید که بر اساس آن مقرر شده تا توافقات فنی در سه ماهه نخست سال آینده میلادی به امضای طرفین برسد. ارزش سرمایه‌گذاری TPEO رقمی معادل ۵/۳ میلیارد دلار اعلام شده است. بخش دیگری از این توافق مربوط به ترانزیت گاز ترکمنستان از طریق ایران و ترکیه به اروپا می‌باشد. این توافق برای ترکمنستان به عنوان کشوری که تاکنون برای انتقال گاز خود به بازارهای اروپا جهت استفاده از خاک و خطوط لوله روسیه محدود بود نیز موفقیتی بزرگ محسوب می‌شود.
اما تحولات و اتفاقات ناخوشایند برای کرملین در زمینه خطوط جدید انتقال نفت و گاز همزمان با افتتاح خط لوله باکو - تفلیس - جیحان آغاز شد. این خط لوله، نفت تولیدی در میادین دریای خزر را از بندر باکو در آذربایجان به بندر مدیترانه‌ای جیحان ترکیه منتقل می‌کند. به موازات این خط لوله، خط لوله دیگری برای انتقال گاز احداث شد که سال گذشته به بهره‌برداری رسید. گازپروم در واکنش به افتتاح این خط لوله، قیمت گاز صادراتی به جمهوری آذربایجان را افزایش داد. گاز صادراتی روسیه به آذربایجان، نیمی از گاز انتقالی از طریق این خط لوله را تشکیل می‌دهد. این امر موجب کاهش سهم گاز وارداتی از طریق روسیه و عاطل ماندن ظرفیت خط لوله جدید شده است. ‌
در واکنش به قراردادهای اخیر آنکارا و تهران، مسکو و واشنگتن ناخرسندی خود را از این توافقات اعلام کرده‌اند. شرکت گازپروم به عنوان بزرگترین بازنده این موافقت‌نامه، در نخستین واکنش به شرکت بوتاش ترکیه اعلام کرد که امسال گاز بیشتری را به ترکیه پمپاژ نخواهد کرد. سال گذشته در اوج سرمای زمستان و هنگامی که ترکیه برای تأمین گاز مورد نیاز خود با مشکل مواجه شده بود، گازپروم با افزایش حجم گاز صادراتی به این کشور، مانع بروز مشکلات جدّی‌تر برای آنکارا شد. اما گازپروم اعلام کرده که این اتفاق امسال تکرار نخواهد شد. ‌
واشنگتن نیز در واکنش به این توافق‌نامه، نارضایتی خود را از تصمیم آنکارا در این مورد آشکار ساخته است. یکی از سخنگویان کاخ سفید در این زمینه گفت: “اگر نظر ما را در این مورد که آیا اکنون زمان مناسبی برای سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز ایران است یا خیر می‌خواهید، می‌گوییم که خیر، الان زمان مناسبی نیست.”‌
نجدت پامیر، تحلیلگر بین‌المللی حوزه انرژی، در این زمینه می‌گوید: توافق اخیر تهران و آنکارا نه تنها به تحقق طرح خط لوله ناباکو کمک خواهد کرد، بلکه زمینه‌ساز کاهش وابستگی ترکیه به گاز وارداتی از روسیه خواهد شد، چراکه در حال حاضر بیش از نیمی از گاز مصرفی ترکیه توسط گازپروم تأمین می‌شود.
وی همچنین در خصوص موقعیت بغرنجی که واشنگتن در این زمینه با آن روبه‌رو شده، می‌گوید: مشکل آمریکایی‌‌ها این است که ایران تنها کشوری (غیر از عراق) است که می‌تواند امپراطوری روسیه در بازار گاز را برچیند. ‌

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران