خشوع در نماز

خداوند سبحان می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ ٱلْمُؤْمِنُونَ ٱلَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ» (مؤمنون:۲-۱) مسلما" مؤمنان‌، پیروز رستگارند، آن کسانی اند که در نماز شان خشوع و خضوع دارند. و نیز فرموده است: «وَقُومُواْ للَّهِ قَانِتِینَ» (بقره۲۳۸) «و فروتنانه برای خدا بپاخیزید » ابوهریره (رض) می‌گوید: رسول‌خدا(ص) روزی برای ما نماز گزارد‌، سپس برگشت و فرمود: ای فلانی: آیا نمی‌توانی نمازت را به صورت زیبا و نیک بخوانی‌، نماز گزار باید دقت کند چگونه نماز می‌گزارد؟ نماز گزار وقتی که نماز می‌گزارد، باید بنگرد که چگونه نماز می‌گزارد‌،چون نمازش تنها برای خودش نمی‌باشد و من شما را از جلو و پشت سر می‌بینم.(مسلم)
خشوع با انجام چند چیز بدست می‌آید: یاد آوری مرگ: رسول اکرم (ص) می‌فرماید: مرگ را در نمازت یاد آور که هر وقت انسان در نماز خود مرگ را به یاد آورد‌، شایسته او خواهد بود که نمازش را به صورت زیبا بگزارد و نماز مردی را بگزارد که گمان نمی‌برد بعد از آن نمازی دیگر بگزارد و از انجام هر کاری که لازم است بعد از آن عذر خواهی کنی پرهیز کن. (صحیح الجامع‌، شماره ۸۶۲ ) حذیفه ( رض) می‌گوید: از خشوع منافقانه دوری کنید. از وی پرسیده شد که خشوع منافقانه چیست؟ گفت: اینکه جسم را خاشع و فروتن بینی در حالی که قلب خاشع و فروتن نباشد.
عمر (رض) مردی را دید که گردنش را در نماز کج کرده است. گفت ای گردن شکسته! گردنت را بلند کن که محل خشوع گردن نیست‌،بلکه خشوع در قلب‌‌هاست.حذیفه ( رض) می‌گوید: اولین چیزی که از دین تان از دست می‌دهید‌، خشوع است و آخر چیزی که از دین تان از دست می‌دهید نماز است و در مساجد خشوع یافت نمی‌شود سهل (رض) می‌گوید: کسی که قلبش خاشع باشد شیطان نزدیک او نمی‌آید. رسول خدا (ص) به مسلمانان دستور داده است که مرگ را در نماز خویش یاد کنند که یقینا"آن موجب زیبایی نماز خواهد شد‌، چون مرگ در نماز ترس و هراس ایجاد می‌کند و با فرا رسیدن آن اعمال ختم می‌شوند. و مراحل بعد از مرگ هراسناکتر و وحشتناکتر خواهند بود ! آیا گریز گاهی از فشار قبر هست؟ پاسخ ما در قبال سؤالی که در قبر از ما می‌شود‌، چه خواهد بود؟ و اینکه ما از سر نوشت خود مان اطلاعی نداریم.آیا بسوی بهشتی که پهنای آن به اندازه پهنای آسمان‌‌ها و زمین هست، خواهد بود. یا به سوی آتشی که هیمه و هیزم آن مردم و سنگ‌‌ها هستند. این چنین انسان صورت‌‌های مختلفی را در مرگ و مراحل بعد از آن را به تماشا می‌نشیند و آن را در برابر دیدگان خویش مجسم می‌سازد. و نمازی که می‌گزارد تصور نمی‌کند بعد از آن بتواند غیر آن را بگزارد از این رو نمازش را زیبا می‌کند و با حضور ذهن به نماز روی می‌آورد. توبه صادقانه می‌کند و خویشتن را در میان مردگان می‌شمارد‌؛ کفن را تهیه می‌کند و وصیت نامه خویش را می‌نویسد و حقوق را به صاحبانش باز می‌گرداند هر گاه صبح کرد به انتظار غروب نمی‌شیند و هر گاه شب کرد منتظر صبح نمی‌ماند. این چنین به نماز روی می‌آورد تا نمازش را خاشعانه و گریان بگزارد، همیشه بین خوف و رجاء به سر می‌برد و به استقبال آخرت می‌نشیند. دنیا را بدرقه می‌کند‌،چون آن نماز، نماز بدرقه گونه است و با نمازش جلسه‌ی تودیع برگزار می‌کند؛ او بدین وسیله با خانواده و والدین و برادران‌، دوستان و نزدیکان وداع می‌کند، بلکه با کل دنیا الوداع می‌گوید. هموست که می‌گوید «الله اکبر» بی شک خداوند از هر چیزو هر کس بزرگتر و برتر است. او با این جمله تمام زندگانی دنیا را کوچک می‌شمارد و آن را کم ارزش می‌پندارد؛ سپس هموست که دعایی از دعاهای استفتاح را زمزمه می‌کند، وقتی که می‌گوید: «اللهم باعد بینی و بین خطایای کما باعدت بین المشرق والمغرب » قطعا" فاصله بین شرق و غرب را در ذهن مستحضر خواهد کرد. ‌حتماً در آن وقت به قدر ممکن اشتباهات و گناهانش را که کمرش را خم کرده اند، به خاطر خواهد آورد. به شدت هراسان است از اینکه با آن به دیدار خدا برود و بدون توبه‌، مرگ به سراغش بیاید. لذا این دعا را زمزمه می‌کند و به اجابت آن یقین می‌کند و این چنین در هر بخشی از نماز خود در معانی و مفاهیم آن به تدبر می‌پردازد. عظمت و بزرگی خدای سبحان را در ژرفنای قلبش مستحضر می‌کند و سخاوتمندانه گریه می‌کند و اشک می‌ریزد‌؛ چرا که بهشت و جهنم اکنون فرا رویش نمایان شده است و از بند کفش به او نزدیکترند. و پیوسته این سخن زیبای رسول اکرم (ص) را جلوی دیدگانشان مجسم می‌سازد و آن را زمزمه می‌کند: «صل صلاة مودع کانک تراه فإن کنت لا تراه فإنه یراک» (صحیح الجامع شماره ۳۶۷۰) نماز وداع گونه بگزار گویا که خدا را می‌بینی اگر تصور می‌کنی که او را نمی‌بینی یقین بدان که او ‌حتماً ترا می‌بیند. بخاطر درست بودن نماز، در نظر گرفتن نظارت و مراقبت خداوند ضروری است و هم چنان ضروری است که دنیا را پشت سرمان بگذاریم. چه اتفاقی می‌افتد که انسان بداند سخنانش شنود می‌شوند و ‌حتماً به گوش سلطان می‌رسند و آنوقت چه خواهد گفت؟ و چگونه صحبت خواهد کرد؟ ‌حتماً او را خواهی یافت که حروف و کلمات را خوب می‌سنجد. پس چگونه است حالت کسی که در برابر خدای بسیار شنونده و بسیار بینای دانا می‌ایستد؟همان خدایی که هیچ پوشیده‌ای از وی مخفی نیست. رسول اکرم (ص) گاهی نماز می‌گزارد،و بخاطرتجلیل و عظمت مقام خدای سبحان‌، از درون سینه اش صدای گریه‌، همچون صدای دیگی که به اوج جوشش خود رسیده باشد‌، به گوش می‌رسید. عبدالله بن شخیر (رض) می‌گوید: رسول خدا (ص) را دیدم که برای ما نماز می‌گزارد، در حالی که صدای گریه‌اش‌، همچون صدای جوشش دیگ در سینه‌اش پیچیده بود. ( ابوداود، نسایی و ترمذی) صدای گریه عمر (رض) در آخر صف‌‌های نماز شنیده می‌شد‌، عبدالله بن شداد می‌گوید: من در آخر صف‌‌های نماز بودم و هنگامی‌که عمر (رض) این آیه را تلاوت می‌کرد، صدای هق هقش را می‌شنیدم. « إِنَّمَآ أَشْکُو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَی اللَّهِ».( یوسف ۸۶) شکایت و پریشان حالی و اندوه خود را تنها و تنها به درگاه خدا می‌برم. اما ابوبکر صدیق (رض)‌، حالت او چنان بود که از شدت گریه مردم نمی‌توانستند صدای تلاوتش را بشنوند. عایشه (رض) می‌گوید: رسول خدا (ص) در بیماری وفات خویش فرمود: به ابوبکر امر کنید که امام مردم شود، عایشه(رض) می‌گوید: عرض کردم که اگر ابوبکر در جایگاه شما بایستد، از شدت گریه نمی‌تواند صدای تلاوت خویش را به گوش مردم برساند.لذا به عمر امر کنید که نماز بگزارد و امام مردم شود. دوباره رسول خدا (ص) فرمود: ابوبکررا امر کنید که امام مردم شود‌، عایشه(رض) به حفصه(رض) گفت که به رسول خدا (ص) بگویید که اگر ابوبکر در جایگاه شما بایستد‌، از شدت گریه صدای تلاوتش به گوش مردم نمی‌رسد. پس به عمر امر کنید که امام مردم شود. حفصه(رض) چنین کرد، رسول خدا (ص) فرمود: از این سخنان نادرست دست بر دارید.یقینا" شما همانند زنان داستان حضرت یوسف (ع) هستید به ابو بکر امر کنید که امام مردم شود.حفصه(رض) به عایشه(رض) گفت: هیچ وقت از ناحیه‌ی تو خیری نصیب من نشد.( بخاری ). ابوبکر(رض) انسانی رقیق القلب و نرم دلی هست که اگر در جایگاه شما بایستد قطعا " نمی‌تواند برای مردم نماز بگزارد.( بخاری ) عقبه بن عامر (رض) می‌گوید:
رسول اکرم (ص) فرمود: هر کسی که وضو کند و وضوی خویش را کامل و زیبا سازد و سپس دو رکعت نماز بگزارد و با قلب و صورت خویش متوجه آن باشد‌، ‌حتماً ورود بهشت برای او الزامی‌ خواهد شد.(مسلم) زید بن خالد الجهنی (رض) می‌گوید: رسول اکرم (ص) فرمود: هر کس وضو کند و آن را کامل و زیبا سازد‌، سپس دو رکعت نماز بگزارد که در آن اشتباه نکند و غافل نشود، ‌حتماً گناه گذشته او بخشیده خواهد شد. (صحیح الترغیب والترهیب، شماره ۲۲۳) حمران مولی عثمان بن عفان (رض) می‌گوید: که عثمان بن عفان (رض) را دید م که برای وضو آب خواست. سپس از ظرفی که آب در آن بود بر دستان خویش آب ریخت و آنها را سه بار شست. سپس دست راستش را داخل ظرف آب کرد. بعد از آن مضمضه و استنشاق و استنثار نمود و صورت و دستان خویش را تا آرنج سه بار شست‌، بعد از آن سر خویش را مسح نمود و پاهایش را سه با ر شست. سپس فرمود: رسول خدا (ص) را دیدم که به همین کیفیتی که من وضو گرفتم‌، وضو گرفت. سپس فرمود: هر کس وضو کند به مانند این وضوی من و بعد از آن دو رکعت نماز بگزارد‌، و در آن باا وسوسه‌‌های نفس گرفتار نشده و به غفلت نگراید‌، ‌حتماً گناه گذشته اش آمرزیده خواهد شد.( بخاری و مسلم ) ابودرداء (رض) می‌گوید: از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: هر کس وضوکند و آن را زیبا و کامل سازد‌، سپس بر خیزد و دو رکعت نماز بگزارد یا چهار رکعت - که در باره دو یا چهار رکعت سهل ( رض)شک می‌کند - که در آن ذکر و خشوع را زیبا سازد و بعد از آن استغفار نماید‌، گناهانش بخشوده خواهند شد.( امام احمد‌، صحیح الترغیب و الترهیب‌، شماره ۲۲۵) در قسمت پایانی حدیٍث عمر و بن عنبسه (رض) چنین آمده است: اگر او بر خیزد و نماز گزارد و سپس حمد و ستایش خدای را بگوید، و او را آن گونه که شایسته و سزاوار اوست، تمجید کند و قلبش را برای خدای متعال فارغ سازد‌، او از گناهانش بعد از آن نماز چنان پیراسته گردد که گویی تازه از مادرش متولد شده است. جابر(رض) می‌گوید:از رسول اکرم (ص) در باره دور کردن سنگ ریزه‌‌ها در نماز پرسیدم‌،فرمود: یک بار این کار را بکن‌، اگر از دور کردن آنها دست نگهداری‌، برایت از صد شتر سیاه چشم بهتر خواهد بود.( ابن خزیمه‌، صحیح الترغیب والترهیب‌،شماره ۵۵۸ )
● ۱۳ راهکار برای افزایش خشوع در نماز
۱) جایگاه خشوع قلب است‌، و قلب گونه‌ای عضله است که با تمرین و تربیت بزرگ و نیرومند می‌گردد، و نباید انتظار داشت که خشوع در مدت یک شبانه روز در قلب بوجود آید، بلکه پیدایش آن نیاز به تمرین و ممارست پیوسته دارد.
۲) در طول روز و در هر ساعت‌، گر چه در یک دقیقه باشد، خدای عز و جل را ذکر کنیم‌، چون کسی که قلبش در طول روز از ذکر خدا غافل بوده‌، مشکل است که به یکبار در نماز به خشوع بگراید. بنابر این‌، ذکر خدا در طول روز از مقدمات پیدایش خشوع در قلب می‌باشد.
۳) برای گزاردن هر نماز وضوء مجدد بگیریم و از خدا بخواهیم که قلبمان را پاک و پیراسته سازد، همانطور که بدنمان را پاک ساخت و از او در خواست کنیم تا قلبی خاشع به ما عنایت فرماید.
۴) بعد از وضوء از بهترین و خوشبوترین عطرها و خوشبویی‌‌ها استفاده کنیم چون بوی خوش بر ایجاد خشوع کمک می‌کند.
۵) بلافاصله بعد اذان به مسجد برویم ( اگر هنگام اذان در مسجد باشیم جه خوب خواهد بود).لازم است که خواهران نماز را در وقتش بدون تاخیر در خانه‌‌هایشان بجای آورند. و چه شایسته است که آنان قسمتی از خانه شان را برای عبادتشان اختصاص دهند.
۶) هرگاه کفشهایمان را از پای در آ وردیم و دعای ورود به مسجد را خواندیم چنان تصور کنیم که دنیا را اکنون از قلبمان بیرون کرده و آن را پشت سر انداخته‌ایم.
۷) قبل از برگزاری نماز فرض‌، دو رکعت تحیة المسجد بجای آوریم و در سجده از خداوند طلب کنیم که شادمانی و خنکی چشمانمان را در نماز قرار دهد.
۸) به وقت اقامت جملات آن را با مؤذن تکرار کنیم‌، سپس از خداوند در خواست کنیم که ایستادنمان را به پیشگاه خود زیبا سازد و آن را به صورت زیبایی از ما بپذیرد.
۹) لحظه‌ی گفتن تکبیرة الاحرام (الله اکبر)‌، تصورکنیم که دنیا و آنچه در آن هست را پشت سرمان می‌اندازیم و چنان تصور کنیم که این نماز آخرین نماز مان در زندگی می‌باشد.
۱۰) سرعت خود را به نصف آنچه که قبلا" عادت کرده‌ایم برسانیم ( تعدیل ارکان را رعایت کنیم )چه در قرائت و چه در حرکت رکوع وسجده‌، چرا که خشوع جسم بر خشوع قلب تأثیر می‌گذارد.
۱۱) و در لحظه‌ی سجده پیوند خویش را با زمین بیاد آوریم که از آن آفریده و به آن باز خواهیم گشت.
۱۲) بعد از سلام‌، سه بار" استغفرالله" بگوییم که استغفاراولی بخاطر کوتاهی در ادای نماز‌، آن طور که شایسته بود می‌باشد، و دومی‌بخاطر کوتاهی مان در ستایش خدای عز و جل که به ما اجازه داد در پیشگاه اش بایستیم و نماز بگزاریم و استغفار سومی‌برای بخشش همه‌ی گناهانمان است.
۱۳) یکی دیگر از عوامل ایجاد خشوع در قلب تلاوت قرآن و گوش فردادن و تدبر در معانی و مفاهیم آن می‌باشد. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَاناً وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ» انفال: ۲ ( مؤمنان‌، تنها کسانی هستند که هر وقت نام خدا برده شود دلهایشان هراسان می‌گردد و هنگامی‌که آیات او بر آنان خوانده می‌شود‌، بر ایمانشان افزوده می‌شود‌، و بر پروردگار خود توکل می‌کنند. اگر بر موارد فوق مواظبت کنیم ‌حتماً در ظرف یک هفته و یا کمتر از آن در نمازمان تفاوت بزرگی را شاهد خواهیم بود.
التماس دعا
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

عبدالغنی براهویی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی اصلاح