علت وجودی سیاست، آزادی است

به جرأت می‌توان گفت درطول قرون و اعصارهیچ کلمه‌ای به اندازه کلمه آزادی بحث‌بر‌انگیز نبوده است. آزادی به پرمعناترین و مورد توجه‌ترین واژه در جوامع انسانی و درعلوم مختلف مانند فلسفه، علوم سیاسی، علوم اجتماعی، علوم اقتصادی و ... تبدیل شده و در این بین فلا‌سفه و دانشمندان هرعصر با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی، شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی موجود به تلا‌ش برای تعریف آزادی و حل مسائل حاشیه‌ای آن پرداخته‌اند. به نام آزادی و در دفاع از آن در طول تاریخ خون‌ها ریخته شده، جنگ‌ها به وجود آمده، شکنجه‌ها صورت گرفته و توسط ادبا، شاعران، سیاستمداران، فیلسوفان و حتی مردم عادی در مدح و ستایش و یا نکوهش آن سخن‌ها گفته شده و کتاب‌ها به نگارش درآمده‌است.
<لویس برندیس> درمورد کژفهمی‌های آزادی می‌نویسد: <بزرگ‌ترین خطر آن زمان در کمین آزادی می‌نشیند که مردانی پرشور با نیات خیرخواهانه، ولی از روی ناآگاهی به حریم آزادی تجاوز می‌کنند.>
هانا آرنت ۱۹۷۵۵-۱۹۰۶) یکی از منتقدان انسان و جامعه معاصر مدرن است. او می‌گوید: <عصر مدرن با از جهان بیگانگی فزاینده‌اش به وضعی انجامیده است که در آن انسان هر جا که می‌رود تنها با خودش روبه‌رو می‌شود.> اوهمچنین درشیوه‌های مرسوم نگرش به جهان با مطرح کردن روش‌های جدید تردید ایجاد می‌کند، مثلا‌ آزادی که در اندیشه لیبرالی بیشتر به معنای حراست از عرصه زندگی خصوصی در برابر مداخله و اجبار دیگران تلقی می‌گردد، در اندیشه آرنت مشارکت در عرصه عمومی‌ تعریف می‌شود و در نتیجه آزادی با زندگی سیاسی یکسان تعریف می‌شود.
‌ نمونه دیگر انتقاد آرنت از اندیشه معاصر به باور او اولویت امر طبیعی بر امر مصنوعی در اندیشه سیاسی کلا‌سیک است. او این اولویت را واژگون می‌سازد، یعنی طبیعت را با ضرورت یا نبودن آزادی یکسان می‌شمارد و در عوض از توانایی ویژه انسان در خلق جهانی انسانی و آزاد ستایش می‌کند.
گرایش اصلی اندیشه سیاسی آرنت بر ضد ساخت‌گرایی رایجی است که انسان را موضوع قوانین کلی ساختاری و تاریخی تلقی می‌کند، بنابراین در اندیشه او گرایشی مخالف علوم اجتماعی رایج در قرن بیستم مشاهده می‌شود. بنابراین آرنت به سیاق فلا‌سفه سیاسی قدیم در پی فهم تجربه انسانی و جایگاه سیاست در حیات انسانی است.
سیاست به معنای مورد نظرآرنت کنش‌ها و کردارهای عمومی‌انسان‌هاست که آزادی و اختیار و فاعلیت انسان را درخود نهفته دارند. از نظر آرنت، سیاست تنها فضایی است که انسان‌ها قادرند در آن به آزادی خود دست یابند. در اندیشه او <عمل سیاسی آزاد>، به مثابه آرمان اصلی انسان، بر بهزیستی و رفاه که آرمان غالب عصر مدرن است، اولویت می‌یابد. بدینسان از دیدگاه او انسان در برابر راه‌های مختلف قرار دارد و باید از میان آنها دست به گزینش بزند.
در اندیشه آرنت، آزادی علت همزیستی مردم در سازمان سیاسی است. بدون آن زندگی سیاسی بی‌معنا خواهد بود. در اندیشه او علت وجودی سیاست، آزادی است. سیاست مهم‌ترین مظهر و جایگاه ظهور آزادی است.
به زعم آرنت، آزادی فقط در حیات عمومی‌ و سیاسی به دست می‌آید. بدینسان او از مفهوم قدیمی‌ آزادی، یعنی آزادی منفی به مفهوم آزادی مثبت می‌رسد، البته مفهوم آزادی مثبت در اندیشه او با آزادی مثبت در اندیشه آیزایا برلین متفاوت است.
در اندیشه آرنت، <عمل> عالی‌ترین نوع فعالیت انسان است. عمل وجوهی تجربی آن قسمت از زندگی آدمی ‌را در بر می‌گیرد که با آزادی در ارتباط است. از دیدگاه آرنت، عمل یا کنش همواره آغازی نو است و این شروع جدید است که به ما اجازه آزاد بودن را می‌دهد. از این‌رو در اندیشه آرنت عمل سیاسی آزاد، به مثابه آرمان اصلی انسان بر بهزیستی و رفاه (مسائل معیشتی)، که آرمان غالب عصر مدرن است، اولویت می‌یابد.
هدف و آرمان بشر امروز دستیابی به رفاه اجتماعی و اقتصادی است، اما آرنت معتقد است این از معایب عصر مدرن است که در آن با رشد سرطانی بخش فایده‌گرای وجود انسان، آدمی‌ از هدف اصلی و باستانی خود دور شده و آن ‌را فراموش کرده است.
او می‌گوید: در یونان باستان حضور در زندگی عمومی ‌هدف اصلی انسان و رفاه جسمانی و اجتماعی فقط وسیله‌ای برای رسیدن بدان بوده است. آزادی در یونان باستان به معنای عمل آزاد فرد در زندگی عمومی ‌و در میان همنوعان بود اما به تدریج به آزادی‌ای که معنایش عقب‌نشینی فرد به درون عرصه خصوصی زندگی است تغییر یافته است.
آرنت می‌گوید: در سنت فلسفه سیاسی غرب، آزادی یا در قالب سنت فلسفی مابعدالطبیعی و ضد سیاسی یا در سنت مذهبی مطرح شده است و به همین علت ویژگی اصلی و سیاسی خود را که به عمل در عرصه حیات عمومی‌ مربوط می‌شود، از دست داده است. در نتیجه، تجربه عملی آزادی روی هم رفته نادیده مانده است، درحالی که واژه آزادی همچنان به صورتی کلی به کار می‌رود و مصادیق تاریخی خاصی را دربردارد که هر یک نیازمند واژه‌ای از آن خود است.پس سنت فلسفه سیاسی غرب با گرایش انتزاعی‌اش تجربه سیاسی آزادی را درست باز و تعبیر نکرده و درنتیجه برای انسان در حیات عمومی‌گمراه‌کننده بوده است.
در اندیشه آرنت، زندگی انسانی با فاصله گرفتن از طبیعت تحقق می‌یابد و با آزادی عجین است. آزادی نیز مستلزم خودجوشی و عمل پیش‌بینی‌ناپذیراست، اما امروزه با ظهور رفاه به منزله سعادت و به جای آزادی در عرصه عمل عمومی، اقتصاد به سیاست حمله‌ور شده و سیاست جزو زندگی خصوصی و خانوادگی شده است.
‌ به باور آرنت، دولت شهر یونانی از مظاهر اصلی عمل عمومی ‌و آزاد بود. آزادی به منزله پدیدار سیاسی همزمان با ظهور دولت - شهرهای یونان پدید آمد و از زبان هرودوت به وضعی تعبیر شد که شهروندان در آن بتوانند بی آنکه کسی فرمان براند و فرقی میان فرمانروایان و فرمانبرداران وجود داشته باشد با هم زندگی کنند.
بنابراین سیاست در دولت‌های شهر یونانی وضع شد، زیرا در آنجا فضایی عمومی ‌وجود داشت که عرصه عمل آزاد و عمومی، یعنی عمل سیاسی شهروندان بود. به تدریج با ظهور استبداد و خودکامگی عرصه عمومی‌ از میان رفت و افراد به عرصه خانواده محدود می‌شدند. او شهر را قلمروی سیاست‌ورزی می‌داند. سیاست به منزله عرصه عمل، صرفا بازتابی از فعالیت اقتصادی و اجتماعی نیست، بلکه حیاتی جداگانه و خاص خود را دارد که نمی‌توان آن ‌را به زندگی اجتماعی واقتصادی فرو کاست. به نظر آرنت امروزه هم امکان عمل آزاد وجود دارد، اما لا‌زمه آن برقراری حوزه‌ای عمومی‌ است که در جامعه مدرن رو به زوال بوده است. به این تعبیر در دنیای مدرن سیاست رو به زوال است. آرنت، بر انسان به منزله فاعل و کارگزار عمل آزاد تاکید می‌کند، اما در دنیای معاصر انسان به منزله سوژه جایگاهی ندارد. پیش‌تر اقتصاد درخدمت سیاست بود، اما در عصر مدرن معاصر سیاست در خدمت اقتصاد قرار گرفته است. سیاست در گذشته رابطه‌ای عمومی‌ میان افراد آزاد و برابر بوده، اما اکنون به رابطه‌ای آمرانه میان حاکم و محکوم درآمده است. لا‌زمه سیاست وجود حوزه‌ای عمومی‌ است نه دستگاه حکومت و حاکمیت.
در اندیشه باستان سیاست به معنای انجام کاری برای رسیدن به هدفی مانند کار خلا‌ق بود، اما در اندیشه سیاسی عصر جدید سیاست با مفهوم تلا‌ش برای معاش و تأمین ضرورت، پیوند یافت و ابزار رفع نیاز و تأمین رفاه و شادی فرد درعرصه خصوصی شد و باز هم بدینسان از مفهوم راستین خود دور افتاده، در نتیجه شهروند به شخص خصوصی بدل شد. آرنت فهم ویژه‌ای از آزادی دارد که در آن آزادی با امکان عمل در عرصه عمومی‌ و سیاسی یکسان گرفته می‌شود. این معنای آزادی در مقابل تفسیر جدید لیبرالی از آزادی، یعنی رهایی از سلطه و اجبار خارجی قرار می‌گیرد. در اندیشه آرنت آزادی مثبت، امکان عمل در حوزه خصوصی است، در حالی ‌که آزادی منفی، رها ماندن در عرصه خصوصی است.
آرنت فرقی اساسی میان <آزادی> و <رهاسازی> قائل است و می‌‌گوید: <رهاسازی به آزاد کردن انسان از قید و بند طبیعت و مقتضیات آن اشاره دارد و بدین معنا فقط مقدمه آزادی است نه عین آن. آزادی و رهایی اولا‌ یکی نیستند. ثانیا رهایی ممکن است شرط آزادی باشد، ولی به هیچ وجه خود به خود به آن نمی‌انجامد.
ثالثا تصور آزادی که به طور ضمنی در رهایی نهفته است می‌تواند تصوری صرفا منفی باشد. رابعا حتی تصور رهایی مساوی با تمنای آزادی نیست، یعنی رهایی از نیاز و قید و بند آزادی به معنای راستین نیست. آزادی فقط در عرصه عمومی ‌عمل و در فضای عمل سیاسی آزاد، آشکار می‌شود. آرنت بحران اصلی انقلا‌ب‌های جهان را آنجایی می‌داند که کلمه آزادی به مرور از شمار واژگانشان رخت بر بست و دیگر تلا‌شی برای بازآفرینی این مفهوم از دست رفته، صورت نپذیرفت.
آرنت معتقد است در طول تاریخ اندیشه، هرگز تلا‌شی برای مقام بخشیدن به آزادی صورت نگرفته و همین موضوع باعث شده است که همواره موضوعی بدین اهمیت به دست فراموشی سپرده شود تا بدانجا که حتی رهبران انقلا‌بی نیز آزادی را به مسلخ برده‌اند و ذبح‌اش کرده‌اند. آرنت امیدوار بود با بازآفرینی اندیشه آزادی و توسل به ارزش آن، روزی برسد که جنگ از صحنه سیاست جهان ناپدید شود. او هرگونه عمل مبتنی بر خشونت را از حیطه سیاست بیرون می‌داند. از نظر آرنت، علت مشروع و نهایی حکومت‌ها، نجات دادن انسان از فشار و ضرورت‌های زندگی است تا انسان‌ها بتوانند در حیات سیاسی- اجتماعی نقش انسانی را بر عهده بگیرند.

سیدحسین امامی‌

منبع : روزنامه اعتماد ملی