معضل بازیافت PET در ایران

در سال‌های آغازین دههٔ هفتاد با تغییرات عمیقی که در سطوح مختلف کشور به واسطهٔ پایان جنگ و آغاز دوره معروف به سازندگی ایجاد شد تحولات همه‌جانبه‌ای در بازار مصرف کالاهای مختلف به‌وجود آمد به‌عنوان نمونه اگر یک دههٔ قبل نوشابه از کالاهای لوکس و ناپیدا محسوب می‌شد در این دوره انوع گوناگون نوشابه توسط شرکت‌های دولتی به قمدار وسیع به بازار عرضه شد. حضور بخش خصوصی در تولید انواع نوشابه‌ به این بازار شکلی تازه داد و آن را هر چه بیشتر رقابتی کرد.
در بازار رقابتی تولیدکنندگان تلاش کردند تا با نوآوری‌هائی در حوزه‌های تولید و بسته‌بندی از یکدیگر پیشی بگیرند. ظهور PET به‌عنوان یک بسته‌بندی جدید در سال‌های آخر دههٔ شصت سبب شد تا بخش خصوصی یا سرمایه‌های اندک نیز بتواند در این حوزه فعالیت نماید چرا که قبل از آن تولید نوشابه در بطری‌های شیشه‌ای گردشی نیازمند سرمایه‌گذاری اولیه و سرمایه در گردش کلانی بود، ولی تولید نوشابه در PET به سرمایهٔ کمتری نیاز داشت کشش بازار به‌دلیل تغییر شیوه‌ٔ زندگی و ظهور نسلی جدید از جوانان و نوجوانان هر چه بیشتر سرمایه‌گذاران را ترغیب کرد تا در این بخش سرمایه‌گذاری کنند، این سرمایه‌گذاران عموماً راغب به تولید محصولات خود در ظروف PET بودند و کمتر به بطری‌های شیشه‌ای روی آوردند چیزی نگذشت که بازار ایران مملو از انواع مختلف نوشابه شد و در هر استان حداقل یک یاد و واحد تولیدی مبادرت به تولید PET کردند.
آمارهای موجود از واحدهای دارای پروانهٔ تأسیس و بهره‌برداری PET حکایت از آن دارد که این واحدها در سرتاسر ایران گسترش یافته است براساس آمار تقریبی ۱۲۷ واحد با ظرفیت ۹۸،۴۲۳ تن در سال دارای پروانه تأسیس و ۲۹ واحد با ظرفی ۱۱۲،۵۳ تن در سال دارای پروانهٔ بهره‌برداری PET هستند. برای اینکه متوجه شویم چه تعداد PET با این حجم تولید وارد چرخهٔ محیط زیست می‌شود کافی است در نظر بگیریم که هر ۳۰۰ccPET حدود بیست گرم و هر یک‌ونیم PET لیتری حدود ۴۰ گرم وزن دارد. با در نظر گرفتن یک معیار وزنی نسبی یعنی ۳۰ گرم واحدهائی که در شرایط فعلی دارای پروانه بهره‌برداری هستند می‌توانند ۳۲۸۰۷۶۶۶۶۶ عدد PET در سال تولید کنند. در همین رابطه واحدهای دارای پروانهٔ تأسیس نیز به مجمع تولیدکنندگان فعلی بپیوندند در این‌صورت ۳۷۵۱۰۰۰۰۰ PET در سال تولید خواهند کرد. آمارها نشان می‌دهد روند صعودی فوق بطری‌های خالی PET را هر چه بیشتر به انبوه زباله‌های شهری اضافه کرد همان‌گونه که کارخانه‌ها نیز یکی پس از دیگری در شهرهای دور و نزدیک آغاز به تولید کردند ظروف PET نیز در حجمی وسیع و گسترده به اقصی‌نقاط کشور پخش روند و امروز کمتر عرصه‌ای را می‌توان یافت که از آلودگی این نوع بسته‌بندی در امان باشد.
رواج تولید آب‌معدنی در ظروف PET به این روند شتابی دو چندان بخشید اشباع شدن بازار نوشابه در سال‌های پایانی دهه هفتاد سرمایه‌گذاران را به‌سوی بازار جدید همانا تولید آب‌معدنی سوق داد و ظروف PET آب‌معدنی نیز همانند نوشابه به آلودگی هر چه بیشتر محیط زیست دامن زده آمارهانشان می‌دهد در سال‌های آغازین تولید PET تولیدکنندگان این ظروف معدود بودند، ولی امروزه به موازات محصولات تولیدشده، تولید ظروف نیز افزایش یافته است و بسیاری از واحدهای بزرگ مبادرت به تولید PET می‌کنند.
قابل ذکر است که PET در دو فاز تولید می‌شود که این دو فاز در برخی واحدها جدا و در برخی دیگر با هم هستند. ابتدا گرانول‌های پروپیلنی تبدیل به پریفرم (کپسول) می‌شود سپس این کپسول‌ها تحت‌تأثیر حرارت و فشار هوا به شکل PET درمی‌آیند.
آنچه امروز بیش از هر زمانی تولید محصولات در بسته‌بندی PET را دارای اهمیت می‌کند ظروف به‌جا مانده در این سیکل تولید و مصرف است به‌طوری که آلودگی‌های زیست‌محیطی مربوط به PET صفحه‌های دلخراشی را در جای جای این مرز و بوم به‌وجود آورده است از سواحل دریاهای شمال و جنوب تا جنگل‌های دوردست شمال - حاشیه کویر و نقاط صعب‌العبور کوه‌ها همگی آلوده به این ظروف شده‌اند. ظاهراً راه برون‌رفتی متصور نیست یا باید از کنار این آلودگی همانند آلوده‌کننده‌های دیگر، همچون صحنه یکی از تئاترهای کلاسیک، زباله حیات ما را مدفون خواهد کرد.
● آیا ظروف PET غیرقابل بازیافت است؟
شواهد امر چنین نشان نمی‌دهد ظروف PET می‌تواند بازیافت شده و دوباره به چرخه تولید این محصول یا محصولات مشابه دیگر برگردد، ولی آنچه که تاکنون این امر مهم را محقق نکرده است و نتوانسته PET را وارد چرخهٔ بازیافت نماید همانا مسئله اقتصادی آن است به‌طوری که حتی زباله‌گردهای حرفه‌ای که در کیسه‌های حجیمشان از هر جنس زباله‌ای به چشم می‌خورد از جمع‌آوری PET خودداری می‌نمایند چرا که از دید افراد بالادست‌تر بازیافت زباله، جمع‌آوری PET فاقد توجیه اقتصادی است. تا جائی‌که نگارنده مطلع است سیستم بازیافت PET در ایران متداول نیست و بازیافت آن مستلزم هزینه بالائی است از طرف دیگر PET بنا به ماهیتش ظرفی سبک بوده و حجیم، بنابراین بازیافت آن تنها در ابعاد کلان قابل‌ توجیه است.
جمع‌آوری ابعاد وسیع PET در شرایط فعلی امکان‌پذیر نیست و در صورت جمع‌آوری، سیستم‌های بازیافت وجود ندارند تا آن را مورد استفاده قرار دهند پس ظاهراً هیچ راه‌حلی وجود ندارد جز اینکه هر روز و هر ساعت طبیعت و محیط پیرامون خود را با استفادهٔ مفرط و روزافزون از این ظروف آلوده و آلوده‌تر کنیم. آیا سایر کشورهائی که در آنها این ظروف استفاده می‌شود همین‌گونه عمل کرده‌اند؟
شاید بتوان گفت بسیاری از کشورهای پیرامونی همانند ایران دچار این عارضه هستند اما در جوامعی که حفظ محیط‌زیست همانند رفاه، بهداشت از دغدغه‌های اساسی‌شان محسوب می‌شود توانسته‌اند PET را نیز از طبیعت دور نمایند. بسیاری از این کشورها که در این عرصه موفق شده‌اند سیستم توزیع خود را دوباره براساس بطری‌های شیشه‌ای گردشی بنا نهاده‌اند و PET را تنها در موارد معدودی استفاده می‌کنند و یا واحدهای تولیدکنندهٔ محصولات نوشیدنی را در چرخهٔ بازیافت PET سهیم کرده‌اند. در ایران نقش سازمان‌های نظارتی همانند وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، وزارت صنایع و مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی بسیار حائزاهمیت است آنان می‌توانند با یک برنامه‌ریزی مناسب و تدوین راه‌کارهای اصولی دوباره سیستم گردشی بطری شیشه‌ای را لااقل در برخی از محصولات جایگزین PET نمایند و باید مالیات در درآمد واحدهائی که با استفاده از PET تولید محصول می‌نمایند بیش از واحدهائی باشد که از بطری‌های گردشی استفاده می‌کنند، می‌توان شرکت‌های بزرگ تولیدکننده ظروف PET و شرکت‌هائی که محصولات خود را در این ظروف بسته‌بندی می‌کنند ملزم ساخت تا در کنار واحد تولیدی خود سیستم بازیافت PET را نیز راه‌اندازی کند.
میزان PET جمع‌آوری شده را می‌توان به‌عنوان عاملی در تشویق این واحدها و یا کاهش مالیات بر درآمد آنها منظور کرد. این پیشنهادات با توجه به موارد مشابه در کشورهائی که موفق به محدودسازی آلودگی محیط‌زیست توسط PET شدند بیان می‌شود. کارشناسان دیگر با توجه به تجربیات خود می‌توانند به این بحث دامن زده و راه‌حل‌های اصولی و قابل اجراء را در ادامه این بحث مطرح نمایند چرا که داشتن یک محیط‌زیست سالم و عاری از آلودگی همانند بهداشت، آموزش رفاه، اجتماعی عاملی برای پیشرفت و تعالی انسان است.
باشد تا همفکری و همراهی دست‌اندرکاران این صنعت از تولیدکنندگان PET مصرف‌کنندگان PET و مصرف‌کنندگان کالاهای بسته‌بندی‌شده در PET و نیز کارشناسان دوایر نظارتی و کنترلی از نقش مخرب این ظروف در آلودگی محیط‌زیست هر چه بیشتر کاسته شود.

گردآوری: آذر کهوائی

منبع : ماهنامه فناوری و توسعه صنعت بسته بندی