راهبرد جدید منطقه ای ترکیه

"علی بابا جان" وزیر امور خارجه ترکیه به تازگی در جمع سفرای این کشور که از سراسر جهان به آنکارا فراخوانده شده اند، گفت: ترکیه فصل نوینی را در سیاست خارجی خود گشوده است. وزیر امور خارجه ترکیه در نطق افتتاحیه این نشست با تاکید بر عزم ترکیه به توسعه مناسبات با آمریکا و اتحادیه اروپا گفت: حس بی اعتمادی نسبت به اتحادیه اروپا در مردم ترکیه افزایش یافته و مسبب اصلی آن نیز خود اتحادیه اروپاست که باید برای رفع این بی اعتمادی اقدام هایی انجام دهند.
باباجان با تاکید بر مناسبات خوب ترکیه با همسایگانش افزود: تنها کشور همسایه ای که ترکیه با آن مساله دارد ارمنستان است و آنکارا در این زمینه نیز قصد دارد ابتکار عمل را برای بهبود مناسبات بدست بگیرد.
در سخنان باباجان سه نکته وجود دارد که نیازمند تامل و بررسی است:
ـ اولین نکته ای که باباجان به آن اشاره کرده است، گشایش فصل نوین در سیاست خارجی ترکیه است و دومین مورد نیز ایجاد حس بی اعتمادی مردم ترکیه نسبت به اتحادیه اروپا و آخرین نکته هم بهبود مناسبات با کشوری مانند ارمنستان است که روابط ترکیه با این کشور سال هاست که بر سر ماجرای قتل عام ارامنه در دوران عثمانی سرد و تا حدودی منجمد است.
هرچند آثار و نشانه های زیادی وجود دارد که نشان از شکل گیری نوعی رویکرد در سیاست خارجی ترکیه دارد اما این نشانه ها تا پیش از اعلام رسمی آن از سوی وزیر امور خارجه این کشور تنها در حد گمانه زنی و پیش بینی بود اما اینک و بر مبنای سخنان باباجان مستندا به نظر می رسد که آنکارا تحرکات گسترده ای را برای پیشبرد دیپلماسی نوین منطقه ای و فرامنطقه ای خود آغاز کرده است که این موضوع نشان از تغییر و یا تحول در سیاست خارجی این کشور دارد.
از میانجی گری های منطقه ای گرفته تا مشارکت در اتحادیه های بزرگ بین المللی و حضور در مجامع جهانی همگی نشان از تلاش ترکیه در رویکرد جدید سیاست خارجی این کشور دارد، به خصوص این که به نظر می رسد آنکارا این تلاش ها را به نوعی برای خود یک "ماموریت" تعریف شده قلمداد می کند.
تلاش برای رفع مسایل مربوط به قبرس و به تبع آن گام برداشتن برای نزدیکی با یونان و به تازگی نیز موضوع به دست گیری ابتکار عمل برای آشتی با ارمنستان از جمله نشانه های دیگر رویکرد اخیر آنکارا در سیاست خارجی ترکیه است .
اما به راستی چه اتفاقی در ترکیه رخ داده که این کشور قصد دارد به سرعت نه تنها اهم مشکلات منطقه ای خود را مرتفع کند بلکه به چاره اندیشی و وساطت میان کشورهای دیگر افتاده است و چرا دستگاه دیپلماسی ترکیه مقطع کنونی را که دولت آنکارا در مسایل داخلی گرفتار برخی ناملایمات سیاسی است برای رویکرد سیاست خارجی خود انتخاب کرده است ؟
پاسخ به این پرسش گرچه بسیار سخت و پیچیده است اما اگر در حد انتظارات و مقدورات رسانه ای بتوان جوابی برای آن یافت، می توان روند جایگیری ترکیه را در مناسبات منطقه ای و بخصوص نقش این کشور را در تحولات آینده خاورمیانه به عنوان یکی از بازیگران اصلی آن تعیین کرد.
● آیا ترکیه به دنبال احیای اقتدار دوران عثمانی است ؟
ترکیه از گذشته های دور یکی از موثرترین کشورها در تعیین سیاست های راهبردی منطقه ای بوده است .
این کشور زمانی نه چندان دور یکی از مقتدرترین امپراطوری های جهان را در دوران عثمانی ها در خود جای داده بود.
شاید به دلیل همین پیشینه است که امروزه نیز طیف گسترده ای از سیاستمداران و حتی روشنفکران ترکیه به دنبال احیای اقتدار دوران عثمانی تحت نام و اندیشه " نئوعثمانیسم " هستند و تلاش های ترکیه را در منطقه در راستای احیای اقتدار عثمانی ها ارزیابی می کنند.
اما شواهد و دلایل زیادی وجود دارد که این نظریه را مخدوش می سازد و ماهیت وجودی آن را به عنوان یک " ساختار " سیاسی و اجتماعی زیر سووال می برد.
دو عنصر بسیار قوی در ترکیه وجود دارد که مانع از شکل گیری اندیشه نئوعثمانیسم در این کشور می شود که موضوع اول دین و موضوع دوم نیز ملیت است.
هر دو عنصر یاد شده به نوعی در عصر حاضر براساس ساختار جوامع مرتبط با آنها دچار دگرگونی شده اند و نمی توان بدون درنظر گرفتن تغییرات جوامع کارکرد این دو عنصر را در بطن جامعه هدف تضمین کرد.
اما به نظر می رسد مروجان اندیشه " نئوعثمانیسم " فارغ از این دو عنصر به دنبال عنصر سومی هستند که در دوران عثمانی بسیار کارآمد بود و آن هم موضوع " اقتدار " است.
هر چند سیاستمداران ترکیه به خوبی دریافته اند که در قرن حاضر معنای اقتدار نیز به کلی تغییر یافته و نمی توان آن را با اقتدار قدیم مقایسه کرد.
بنابراین فرضیه ای که مطرح می شود ترکیه در حال حاضر به دنبال یافتن گمشده ای به نام اقتدار آن هم به سبک دوران عثمانی است که به نظر می رسد بی اساس باشد.
● اتحادیه اروپا ، آرمان یا ابزار؟
موضوع پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا سال هاست که مطرح شده و این کشور به همین دلیل تمام سعی و تلاش خود را برای پیوستن به این همگرایی منطقه ای به کار بسته است .
ترکیه در راه پیوستن به اتحادیه اروپا تقریبا همه کار کرده است .
بسیاری از ساختارها و قوانین این کشور در روند عضویت در اتحادیه اروپا دستخوش تغییر شده اند و این تغییرات به حدی بوده که حتی فرهنگ عموم مردم را هم تغییر داده است .
بسیاری از گردشگران و کسانی که سفرهای ممتددی را در سال های اخیر به ترکیه داشتند به خوبی این تغییر را حس کرده اند.
به همین دلیل به نظر می رسد پیوستن به اتحادیه اروپا و یا به عبارت ساده تر " اروپایی شدن " جزیی از آرمان های عمومی شده است که البته دستگاه عظیم تبلیغاتی این کشور نیز در ترویج این آرمان گرایی در جامعه به اندازه یک رسانه وظیفه شناس تاکنون کوتاهی نکرده است !
اما در آن روی سکه ، به نظر می رسد اروپاییان به گونه ای دیگر می اندیشند، به طوری که نه تنها پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا را آرمان تلقی نمی کنند بلکه علاوه بر سنگ اندازی در روند این عضویت برخی از آنها از این اشتیاق به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف خود استفاده می کنند.
با نگاهی عمیق تر می توان دریافت که آنکارا فارغ از این دو موضوع رویکرد جدید سیاست خارجی را در دستورکار خود قرار داده است .
چرا که اگر این گونه نبود آنکارا پیش از این ها می بایست دستکم درباره بعضی از موارد از جمله موضوع ارمنستان و قبرس توصیه اروپاییان را عملی می کرد، به همین دلیل است که نمی توان رویکرد سیاست خارجی ترکیه را حداقل در شرایط کنونی ناشی از روند عضویت این کشور در اتحادیه اروپا ارزیابی کرد.
بنابراین تنها موضوعی که باقی می ماند این است که آنکارا پس از اتخاذ سیاست درهای باز که مقدمات آن از سال ۱۹۸۰ و در پی کودتای نظامی در این کشور پی ریزی شد و دو سال بعد از کودتا با روی کار آمدن " تورگوت اوزال " کلنگ آن بر زمین خورد، تلاش گسترده ای را برای بازسازی اقتصاد خود آغاز کرد و ادامه این روند مسیر سیاست خارجی این کشور را به خصوص با بزرگترین همپیمانش یعنی آمریکا وارد دور تازه ای کرد.
ترکیه در سال های اخیر تلاش بسیاری را انجام داده است تا براساس متغیرهای سیاسی و اقتصادی مدنظر ایالات متحده برنامه های خود را تنظیم کند.
براین اساس قبل از آنکه این سووال را مطرح کنیم که در ترکیه چه اتفاقی رخ داده، باید دید که در آن سوی کره خاکی چه اتفاقاتی در شرف انجام است.
همان گونه که ذکر شد ترکیه سال هاست که وارد مسیری شده که تقریبا بازگشت از آن اگر نگوییم غیرممکن اما بسیار دشوار است .
اصلاحاتی را که این کشور به خصوص در بخش های اقتصادی خود انجام داده ترکیه را در زمره کشورهای موفق بازارهای جهانی در مهار تورم و استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود قرار داده است و به همین دلیل سیاست های این کشور نیز در راستای تقویت نظام مبتنی بر اقتصاد آزاد تعیین و اجرا می شود.
ترکیه تلاش می کند برای پیشبرد اهداف بلندپروازانه اش در مرحله نخست کمربند حضور خود را در منطقه خاورمیانه، آسیای میانه، قفقاز و جنوب غرب آسیا تکمیل کند.
اگر این تحلیل درست باشد در آن صورت رویکرد سیاست خارجی ترکیه را به رغم تمام مشکلات و مسایل موجود، باید امری ضروری و اجتناب ناپذیر دانست.
امری که امروزه نشانه های آن به وضوح مشخص شده و در آینده ای نه چندان دور نیز نشانه های آن وضوح بیشتری خواهد داشت

عیلرضا جباری

منبع : شبکه خبری tr