سیاره های قابل سکونت دوردست

با یافتن برون سیاره های سنگی، شور و شوق اخترشناسان هم برای مشاهده سیاراتی هم اندازه زمین و پس از آن كاوش حیات افزایش یافته است. تصور نامطلوب هجوم بیگانگان و رفتارهای پرخاشگرانه آنها، تمدن فرا زمینی را به چیزی بی خاصیت در ذهنیت عامه بدل ساخته، كه گویی وجود یا عدم وجود آن تفاوتی ندارد. كلارك در نوشته های خویش به وجود حیات فرا زمینی باور دارد و حتی در برخی آثارش آنها را با ظاهری مسالمت آمیز و پیشرفته تر از گونه انسان ترسیم كرده است. گفته او چیزی را به ما یادآوری می كند كه هرگز به آن توجه نكرده ایم: تنهایی ما در جهان چه وحشتناك است.
•••
رقابت میان اخترشناسان بالا گرفته است. در طول شب گروه های مختلف در سرمای طاقت فرسای بیابان مرتفع شیلی و ارتفاعات خالی از اكسیژن آتشفشان های هاوایی بیدار می مانند تا از تصاویر تلسكوپ های فضایی هابل و اسپیتزر سر در بیاورند و كنفرانس های خبری یكدیگر را تحت تاثیر قرار دهند.همه این كارها برای جست وجوی كوچك ترین و كم نورترین ذرات آفرینش است كه امكان دارد در معمول ترین ذرات غباری به دور باغ متنوع ستارگان در گردش باشند. در اینجا در محیط آرام و ملال آور كهكشان راه شیری، به دور از فوران های مهلك ذرات پرانرژی، انبوه شهابسنگ های قاتل و سیاهچاله های گرسنه است كه ما باید برای یافتن حیات احتمالی و اقامتگاه های قابل سكونت فرصت را مغتنم بشماریم. این مهیج ترین و شگفت آورترین پدیده تاریخ علم، یكی از معدود نتایج اخترشناسی است كه به فراتر از علم هم سرایت می كند و دیدگاه ما را درباره جایگاهمان به عنوان مستاجران این اقامتگاه شگفت ستارگان تحت تاثیر قرار می دهد. در بهار گذشته جست وجو با اكتشاف یك سیاره از سوی اخترشناسان یك گام به پیش رفت. این سیاره با جرمی هفت برابر زمین به دور ستاره ای كم نور به نام Gliese۸۷۶ در صورت فلكی دلو می گردد و برای نخستین بار است كه اخترشناسان به جای كیسه های گازی، مانند مشتری و نپتون، یك گوی سنگی مشابه زمین یافته اند. كاشفان حدس می زنند این سیاره جدید از آهن و سیلیكات تشكیل شده و قطر آن ۷۰درصد بزرگ تر از قطر زمین است.علاوه بر این مانند منظومه شمسی سیارات بزرگ تری مشابه مشتری در فواصل دورتر به دور Gliese۸۷۶ می گردند. این سیاره به قدری به خورشیدش نزدیك است كه می توان روی سطح آن لازانیا پخت. اما اهمیت كشف این سیاره از آن جهت است كه نشانه ای از كیهان پذیرای ما است و دیر یا زود شكارگران سیارات، دنیاهایی به كوچكی زمین خواهند یافت تا سرانجام بفهمیم آیا ما در این جهان تنها هستیم؟جفری مارسی (Geoffary Marcy) رهبر گروه اكتشافی سیاره Gliese از دانشگاه كالیفرنیا اشاره می كند: «ما تازه در راه یافتن فك و فامیلمان در میان ستاره ها هستیم.» و لذت این تجدید دیدار خانوادگی حدود ده سال است كه میان اخترشناسان بر سر زبان ها افتاده است. درست در ۴ جولای ۱۹۹۵ بود كه در جنوب فرانسه مایكل میر و دانشجویش دیدیه كوئلز ساعت ۴ صبح همسرانشان را برای نوشیدن به افتخار كشف بزرگشان بیدار كردند. این اخترشناسان دانشگاه ژنوا تایید كردند كه یك شیء نامرئی با جرمی حدود نصف جرم مشتری گرد ستاره Pegasi ۵۱ می گردد و هر چهار روز یك بار آن را پس و پیش می كشد. این اولین سیاره كشف شده ای بود كه به دور ستاره ای شبیه خورشید ما می گشت. دكتر میر و همكارش از یك تلسكوپ بازتابی دست دوم و معمولی كه تنها ۷۶ اینچ (cm۱۹۳) قطر داشت استفاده می كردند كه در قیاس با غول های ۳۲۰ اینچی (cm۸۱۳) كه بعدها برای كیهان شناسی ساخته شد، بسیار كوچك بود. رقیبان آنها دكتر مارسی و پل باتلر پروفسورهای دانشگاه سانفرانسیسكو هم در شرایط مشابهی در رصدخانه لیك كار می كردند. دكتر مارسی در جواب یك نامه الكترونیكی می گوید: «رصدخانه تنها دو شب در سال در اختیار ما بود آن هم دقیقاً شب هایی كه ماه كامل بود و كسی به تلسكوپ نیاز نداشت.»با نگاهی به گذشته طبیعی است نخستین منظومه های سیاره ای كشف شده غول های پریشانی باشند خلاف آنچه قبل از آن تصور می شد. یك سیاره هرچه غول آساتر باشد و در مدار نزدیك تری به دور ستاره اش بگردد، لرزش گرانشی اش چشمگیرتر است و در نتیجه راحت تر دیده می شود. بنابراین اولین سیاره ها كه به «مشتری های سوزان» معروف اند به جای چندین سال تنها طی چند روز به دور ستاره شان می گردند و به طرز وحشتناكی سوزان و چگال هستند. با گذشت زمان و مقایسه اطلاعات منظومه های مختلف، محققان سیارات كوچك تری یافتند كه در فواصل دورتری از ستاره شان می گردیدند.اخترشناسان از این پدیده به عنوان «كنار زدن پرده ها» یاد می كنند. اخترشناسان اخیراً از كشف سیاره ای با سه خورشید خبر دادند كه نظریه پردازان اگرچه وجود آن را غیرممكن نمی دانستند اما بسیار دور از ذهن بود. دكتر مارسی در گفت وگویی اشاره كرد كه پس از خوابیدن سر و صداها انتظار داشت منظومه های سیاره ای با ساختاری شبیه منظومه ما كمیاب باشند (سیاراتی هم جرم مشتری در مدارهای خارجی كه فرصت وجود سیارات كوچك تر را در مدارهای نزدیكتر و دور از بارش شهابسنگ ها فراهم می كنند) «اما نه آنقدرها كمیاب». اما اینكه این سیارات پذیرای حیات و هوش خواهند بود یا نه مطلب دیگری است و فراتر از اخترشناسی به متافیزیك و الهیات هم گسترش می یابد. همان گونه كه می دانیم شرایط پیدایش حیات به قدری سختگیرانه است كه سیارات خوش شانسی مانند زمین، كمیاب هستند یا حتی وجود خارجی ندارند. فهرست شرایط حیات از دید اخترشناسان هر سال بلندتر و سختگیرانه تر می شود. از جمله اینكه خورشید باید به اندازه كافی از مركز كهكشانی دور باشد تا از هنرنمایی های سیاهچاله در امان بماند! ولی نه آنقدر دور در نقاط سوت و كور كهكشان كه تكامل ستاره ای هنوز عناصر سنگین تری چون اكسیژن و آهن را برای پیدایش حیات ایجاد نكرده است. همچنین ستاره باید دارای آب به صورت مایع، میدان مغناطیسی برای در امان ماندن از پرتوهای كیهانی، صفحات تكتونیكی برای جلوگیری از لرزش ها، یك سیاره غول آسا برای دور نگه داشتن شهاب ها و سیارك ها و یك قمر بزرگ برای پایدار ساختن محور دورانی باشد. چه كسری از ۲۰۰ میلیارد ستاره كهكشان راه شیری، منظومه خوش اقبال تری برای برنده شدن در این لاتاری كیهانی دارد؟ به دلیل اطلاعات اندك، حدسیات اخترشناسان بسیار متفاوت است و گزینه ها از صدها هزار تا یك (تنها زمین خودمان) تغییر می كند. در میان اعضای گروه سیاره ای، فرانك دریك از اخترشناسان انستیتو SETI و پیشگام طرح شنیداری امواج بیگانه با رادیوتلسكوپ ها، یكی از خوشبین ترین آنها است. او اخیراً در سایت انستیتویش با اشاره به ستاره های كم نور سرخی چون۸۷۶ Gliese می گوید: «سیاره های دوردستی كه قابل سكونت ترند، بیش از سایر ستاره ها، گرد كوتوله های M یافت می شوند.» انستیتوی SETI كنفرانسی را درباره قابل سكونت بودن سیاره های متعلق به این ستاره ها برگزار خواهد كرد.
از طرف دیگر افراد بدبین تری هم هستند كه اعتقاد دارند سیاره هایی مشابه زمین و در نتیجه شكل های ساده حیات كمیابند. یكی از آنها بن زوكرمن اخترشناس و كاشف برون سیاره ها در دانشگاه كالیفرنیا و لس آنجلس است كه در پیامی اینترنتی تاكید می كند: «در حقیقت پاسخ صحیح در میان حدسیات قرار دارد و دامنه حدسیات بسیار گسترده است.» اما تاكید می كند پاسخ این پرسش با تحقیقات فضایی آینده مشخص می شود، تحقیقاتی مانند «جست وجوگر سیارات خاكی» (Terrestrial Planet Finder) و «كپلر» (Kepler) كه سیارات قابل سكونت را در همین گوشه از كهكشان راه شیری جست وجو و شمارش می كنند.یك پاسخ بی ارزش انسان ها را در كهكشان یا حتی در تمام جهان تنها می داند. این استدلال علمی صرفاً جالب با فیلم «سیاره ممتاز» كه ویژگی های خوشایند زمین را تصادفی نمی داند هم عقیده است. این فیلم توسط Illustra Media در كالیفرنیا ساخته شده و از كتابی به همین نام از گوئیلرمو گونزالز اخترشناس ایالت Iowa و جی ریچاردز فیلسوف و معاون انستیتو دیسكاوری سیاتل اقتباس شده است. «اگر این لاتاری كیهانی نبود چه؟» این پرسش را دكتر ریچاردز مطرح می كند و عقیده دارد زمین به قدری منحصر به فرد و دور از انتظار است كه باید كار یك «طراح هوشمند» باشد. انستیتو دیسكاوری از ایده «طراح هوشمند» جانبداری می كند. تصوری كه به دخالت یك طراح- الهی یا غیر الهی- در منشأ و تاریخ حیات، به عنوان جایگزینی برای زیست شناسی تكاملی باور دارد. Illustra Media هم در حمایت از این ایده یك سری كلیپ های ویدئویی تهیه كرده است. نمایش این فیلم در موزه تاریخ طبیعی اسمیتسونیان در ماه گذشته این نگرانی را در میان اخترشناسان تشدید كرده كه شاید نظریه مهبانگ هدف بعدی خلقت باوران باشد.
كیهان شناسان هنوز هم از رابطه مسالمت آمیز جهان با شكل های حیاتی كربن بنیاد (مشابه خود ما) شگفت زده اند. وظیفه دانشمندان كه همواره باید به دنبال دلایل و توضیحات بدیهی باشند و به دلایل ماوراءالطبیعه اكتفا نكنند، باعث می شود تصور خالق همواره به عنوان تفكری غیر علمی مردود شمرده شود. یكی از توصیفاتی كه به منحصربه فرد بودن زمین می پردازد، ناشی از نظریه های كیهان شناسی و فیزیك ذرات بنیادی نوین است. این نظریه به مهبانگ های متعددی اشاره می كند كه سرانجام منجر به كثرت جهان ها شده اند. ما اكنون در جهانی مناسب حالمان زندگی می كنیم، درست مشابه ماهی هایی كه در دریا (محیطی متفاوت) زنده اند. كریستف شانبرن یكی از كاردینال های مشهور كلیسای كاتولیك اخیراً در مقاله خود در نیویورك تایمز به انتقاد از این ایده و همچنین نظریه تكامل پرداخت. «كلیسا باید از خرد انسانی در برابر ادعاهای علمی مانند نوداروینیسم و فرضیه های چند جهانی كیهان شناسی دفاع كند. این فرضیه ها برای اجتناب از مداركی قاطع تراشیده شده اند كه نشانه هایی از هدف و خلقت در علم نوین فراهم می آورند.» اما بسیاری از دانشمندان این بحث ها را حاشیه ای می دانند. چارلز استیونسن دانشمند سیاره ای از اینكه زمین اینقدر مناسب نیازهای ماست اظهار شگفتی نمی كند. «این درست همان چیزی است كه تكامل داروینی از آن سخن می گوید. ما با دنیای خویش سازگار شده ایم.»
با گذشت زمان چه چیزی اتم ها را در مجموعه پیچیده و مشتركشان، وادار به واكنش نسبت به محیط اطراف خواهد كرد؟ بدون دست یافتن به نظریه نهایی فیزیك یا چگونگی ساختار منظومه های سیاره ای، یا شكلی غیر از شكل شناخته شده حیات (در زیست كره زمین) دانشمندان از چگونگی ویژگی های متنوع و غیر منتظره حیات و جهان اطلاعی نخواهند داشت.همه هم عقیده اند كه «حیات تكنولوژیكی هوشمند» بلندپروازی بزرگ تری است اما دانستن اینكه چه كسانی حاضرند حداقل برای جست وجوی آن شرط بندی كنند، آموزنده خواهد بود. در میان حامیان مالی طرح جست وجوی هوش فرا زمینی (SETI) افرادی مانند پل آلن یكی از دو موسس مایكروسافت، بارنی الیور فقید، ویلیام هیولت و دیوید پاكارد، گوردون مور موسس اینتل و آرتور سی كلارك رمان نویس و خالق ایده ماهواره های ارتباطی وجود دارند. در علم دسترنج همیشه غافلگیر كننده است.

منبع : روزنامه شرق