نوروز، کهن‌ترین میراث معنوی بشر

نوروز سنت كهن ایرانی به باور بسیاری از كارشناسان یكی از بزرگ‌ترین میراث‌های معنوی بشر است. برخی مانند محمد میرشكرایی، رییس پژوهشكده‌ی مردم‌شناسی، دلیل ثبت‌نشدن آن در سومین فهرست میراث ناملموس بشری در یونسكو را بزرگی ابعاد آن می‌دانند؛ به‌این‌دلیل كه یونسكو سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد تا‌كنون با پرونده‌ای به این گستردگی برخورد نكرده‌بود و چه‌گونگی داوری و ارایه‌ی نظر درباره‌ی آن‌را نمی‌شناخت. ویژگی پرونده‌ای كه به نمایندگی ایران از سوی ده كشور آسیایی ارایه‌شد، نشان از پیوستگی برگزاری نوروز در هر ده كشور، در طی قرن‌ها دارد.
تاجیكستان، افغانستان، تركیه، قرقیزستان، قزاقستان، پاكستان، هند، آذربایجان، ایران و تركمنستان ده كشوری هستند كه هریك با آیین‌هایی هنوز نوروز را زنده نگه‌داشته‌اند. شاید این آیین‌ها در هر سرزمینی رنگی داشته باشد، اما همگی بوی نوروز می‌دهد و از آمدن بهاری دیگر سخن می‌گوید.
● تاجیكستان
نوروز در تاجیكستان عید بزرگ است. مردم این كشور به‌خصوص بَدَخشانیان تاجیك، در این‌روزها خانه‌تكانی مفصلی می‌كنند. آن‌ها حتی ظروف خانه را كامل می‌شویند تا گردی از سال كهنه باقی‌نماند. بنا بر یك رسم كهن، پیش از نوروز وقتی خورشید به‌اندازه‌ی یك سرنیزه بالا آمد، بانوی خانه دو جارو به رنگ سرخ كه در فصل پاییز از كوه جمع‌آوری شده است، جلو خانه راست می‌گذارد؛ چون رنگ سرخ برای این مردم رنگ پیروزی و نیكی است.
پس از طلوع آفتاب هر خانواده‌ای سعی می‌كند هر‌چه زودتر وسایل خانه را بیرون‌آورده و یك پارچه‌ی قرمز را بالای سردر ورودی خانه بیاویزد.
پس از تحویل سال، تنها زن خانه است كه باید وارد خانه شود و اسباب و لوازم را داخل خانه چیده و با باز‌كردن در و پنجره، هوای بهاری را كه حامل بركت و شادی است وارد خانه كند.
بازی‌های مختلف و پُخت شیرینی‌های گوناگون از رسوم رایج تاجیك‌ها برای نوروز است.
"صفر سلیمانی"، فوق دكترای فرهنگ ایران از آكادمی سن پترزبورگ كه در مركز مطالعات استراتژیك وابسته به ریاست‌جمهوری تاجیكستان و در حوزه‌های فرهنگ، تمدن، گفت‌وگوی تمدن‌ها و برنامه‌ریزی‌های فرهنگی فعالیت می‌كند، درباره‌ی نوروز در كشورش می‌گوید: "نوروز در تاجیكستان از اهمیت زیادی برخوردار است. به‌حدی كه از پنج سال قبل در كشور، نوروزگاه‌هایی درست‌كرده‌اند كه مردم برای برگزاری نوروز در آن‌ها جمع می‌شوند و غذاهای سنتی مثل آش و پلو می‌پزند و در مسابقات ورزشی مثل كشتی و اسب‌سواری و بُزكِشی شركت می‌كنند. البته بُزكِشی یك رسم نوروزی نیست و ما هم به آن انتقادهایی كرده‌ایم كه نباید حیوان را در این روز عذاب داد، ولی سنت شده است."
او می‌افزاید: "مردم در برخی مناطق تاجیكستان در نوروز به‌روی هم آب می‌پاشند و در همه‌ی مناطق، هفت‌سین چیده می‌شود و خانه‌تكانی می‌شود. شیرینی تحفه‌كردن هم در دهات تاجیكستان رسم است و معنی این‌را دارد كه زندگی شیرین داشته باشند."
در تاجیكستان، آیین نوروز با نام زن در هم آمیخته است.
یكی از آیین‌هایی كه زنان تاجیك آن‌را به‌نام خود كرده‌اند، مراسم "چَلبَك پزی" است. این رسم مربوط به دوره‌ی كشاورزی باستانی این سرزمین است. چلبك را زنان دسته‌جمعی می‌پزند و آن‌را با دیگران بخش می‌كنند، سپس مقداری روغن چلبك را به شاخ گاو می‌مالند و معتقد هستند این‌كار به‌گاو نیرو می‌دهد.
این رسم نشان می‌دهد كه سركرده‌ی اولینِ فرهنگ كشاورزی، زنان بوده‌اند، نه مردان. زنان در نوروز دوركننده‌ی بدی‌ها و كثیفی‌ها در جامعه هستند. همه‌ی غذاهای نوروزی در این كشور باید به‌دست زنان پخته‌شود؛ پختن نان شیرمال‌، نان راچله، كمانچه و نان سمرقندی. هنگام روشن‌كردن آتش دیگ، زنی كه در تاجیكی "بی آنون" نامیده می‌شود، آیاتی از قرآن را می‌خواند. دختران دم بخت در این‌روزها به‌خانه‌ی نوعروسان می‌روند و عروسان به دختران دستمال دست‌دوز خود را هدیه می‌دهند.
● افغانستان
زنان افغانستان پیش از نوروز بیش‌تر به‌فكر پختن حلوا ساون، سمئك، كلوچه‌ی نوروزی و حلوا شیستی هستند. آن‌ها بر این عقیده‌اند كه این غذاها سررشته‌ی زندگی را به دستشان می‌دهد.
در این شب داماد برای نو عروس خود هدیه، خروس، برنج و یك دست لباس می‌خرد. این هدایا در خونچه گذاشته می‌شود و دو یا سه نفر با زدن دهل و ساز آن‌را به خانه‌ی عروس می‌آورند.
ساعتی مانده به تحویل سال، مردم به مساجد می‌آیند و روحانی مسجد تشتی پر از آب را فراروی خود قرار می‌دهد. او با خواندن قرآن، آیاتی خاص را با زعفران روی كاغذ می‌نویسد. حاضران مقداری از آب را می‌نوشند و مقداری را با خود می‌برند و اعتقاددارند تبرك است. این آب در خانه نگاه داشته و باعث بركت خانه می‌شود.
برپا كردن "جره" یكی از اصلی‌ترین برنامه‌ها در شهر هرات است؛ جره، چوب یا تنه‌ی درختی به بلندای ۱۵ متر است. در بالای جره پنجه‌ی فولادین می‌بندد، آن‌گاه آن‌را به‌صورت عمود در مسجد یا تكیه قرار می‌دهند.
مردم برای گرفتن حاجت هر‌كدام جداگانه پارچه‌ای را به آن وصل می‌كنند. پس از سال‌تحویل مردم به تكیه می‌آیند از پارچه‌ی بسته‌شده به جره، تكه‌ای را به خانه می‌برند و لباس می‌دوزند.
در شهر هرات زنان و دختران تا سه روز از خانه بیرون نمی‌آیند و از مهمانان پذیرایی می‌كنند. از روز چهارم زنان به دیدن اقوام می‌روند.
افغانی‌ها برای چهارشنبه‌ی اول سال اهمیت زیادی قایلند. آن‌ها بساط چای و قلیان را به یكی از باغ‌های اطراف می‌برند. باغ سوان در هرات در این‌روز تنها مختص زنان است و به این‌روز جشن نوروزی زنان می‌گویند. زنان در این‌روز، مقداری كرم ابریشم را داخل كیسه‌ی پارچه‌ای ریخته و به گردن می‌آویزند و معتقدند كه این پیله بر اثر گرمای بدن جان می‌گیرد. روز چهارم آن‌را روی درخت توت می‌گذارند تا با خوردن برگ درختان رشد‌كند.
چهارشنبه‌ی پس از آغاز سال، روزی است كه زنان افغان هرات، دسته‌جمعی به باغ نسوان می‌روند. در این‌روز زنان طناب به شاخه‌های درختان می‌بندند و روی آن تاب می‌خورند. بساط غذا و چای و قلیان هم در این روز به‌راه است.
مردان نیز برای خود مراسمی دارند. به امامزاده‌های اطراف شهر می‌روند یا در كوه و دشت اردو می‌زنند.
محمد مكاری، مردم‌شناس اداره‌ی میراث فرهنگی استان خراسان است كه درباره‌ی این مراسم در افغانستان كار كرده است: "ساعاتی مانده به سال تحویل، مردم در تكایا تعدادی طشت مسین پر از آب را فراروی خود قرار می‌دهند؛ مُلّا در حین دعا و نیایش، آیاتی مخصوص با آب زعفران روی كاغذ می‌نویسد و پس از اتمام دعا آن‌را داخل طشتی از آب می‌اندازند تا خطوط نوشته‌شده با آب زعفران كاملاً حل‌شود. به تمام خانواده‌ها یك كاسه از این معجون داده می‌شود و مردم تا چندروز این آب را در خانه‌ها نگه می‌دارند.
زنان و دختران، سه روز نخست سال جدید را در خانه می‌مانند. آن‌ها به‌كار پذیرایی از مهمانان می‌پردازند تا مردان به‌ترتیب به دیدن ریش‌سفیدان و بعد باقی اعضای خانواده بروند.● آذربایجان
آذربایجانی‌ها اگر فرزندی در نوروز به‌دنیا بیاید، او را با یكی از اسامی نوروز یا بایرام می‌نامند و مردم از چله‌ی كوچك، خود را برای استقبال از عید نوروز آماده می‌كنند.
مراسم نوروز در آذربایجان كمابیش شبیه آن چیزی است كه ما در ایران برگزار می‌كنیم. برخی روستا‌نشینان این كشور، سفره‌ی هفت‌سین می‌گسترند و همه‌ی مردم این كشور مراسم چهارشنبه‌سوری را برگزار می‌كنند اما مراسمی به‌نام سیزده‌بدر ندارند.
رویاندن سمنو، رنگ‌كردن تخم‌مرغ و تكیه‌دادن بر دیوار هنگام آذرخش از اعتقادات مردم آذربایجان در روزهای نوروز است.
آذربایجانی‌ها در محوطه‌ی حیاطشان هیمه می‌افروزند. فرش نو بافته، پلاس نو دوخته و به استقبال نوروز می‌روند. آن‌ها به فال‌گرفتن در این روزها اعتقاد دارند. شب چهارشنبه‌سوری دختر آذری در ته دل فالی گرفته و مخفیانه پشت در نیمه‌باز به انتظار می‌نشیند و نخستین حرفی كه بشنود را تفسیر می‌كند. بنابراین مردم در این روزها از بدگویی و حرف ناپسند دوری می‌كنند.
در هنگام تحویل سال، گُستردن خوان سمنو، انداختن كلاه پوستین به درها، آویزان‌كردن كیسه و توبره از سوراخ بام در شب عید و درخواست تحفه‌ی عید در این سرزمین مرسوم است.
● پاكستان
نوروز پاكستان را "عالم افروز" می‌نامند. به‌معنای روز تازه‌رسیده كه با ورود خود جهان را روشن و درخشان می‌كند.
پاكستانی‌ها به سالنمای نوروز اهمیت خاصی می‌دهند؛ به‌همین‌علت گروه‌ها و دسته‌های مختلف دینی و اجتماعی در صفحات اول تقویم‌های‌شان به توضیح نوروز و ارزش و اهمیت آن می‌پردازند و این تقویم را در پاكستان "جنتسری" می‌نامند.
از آداب و رسوم عید نوروز میان مردم پاكستان می‌توان به خانه‌تكانی،‌پوشیدن لباس نو، تهیه‌ی انواع شیرینی مثل "لدو"‌، "گلاب حامن"،‌"رس ملایی"، "شكرپاره"،‌"كریم رول" و ... اشاره‌كرد.
سرودن اشعار نوروزی به زبان‌های اردو، عربی و دری در این ایام مرسوم است كه البته بیش‌تر شعرها در قالب قصیده و غزل بیان می‌شود.
پاكستانی‌ها در روزهای نوروز از بیان حرف‌های ناشایست خودداری می‌كنند. پاكستانی‌ها معتقدند هدف اصلی از برگزاری نوروز،‌ امیدواری و در امن و صلح و آشتی نگه‌داشتن جهان اسلام و عالم انسانیت است.
● قزاقستان
مسابقه‌ی "قول توزاق" در روزهای نوروز بین گروه‌های مرد و زن برگزار می‌شود. بنا بر اعتقاد قزاق‌ها، اگر برنده‌ی این مسابقه زن باشد، سالی خوب و پربركت و اگر مرد باشد، سالی نامساعد در پیش خواهد‌بود.
در شب سال نو قزاق‌ها بر بالای درِ خانه‌ها دو عدد شمع روشن می‌كنند. مردم قزاقستان بر این باورند كه در نوروز ستاره‌های آسمانی به نقطه‌ی ابتدایی می‌رسند. همه‌جا تازه می‌شود و روی زمین شادمانی برقرار می‌شود.
قزاق‌ها نیز چون ایرانیان نوروز را سرآغاز سال خود می‌دانند. چون مردم قزاق عقیده دارند كه تمیز بودن خانه در آغاز سال نو باعث می‌شود افراد آن خانه دچار بیماری و بدبختی نشوند.
در شب نوروز دختران روستایی قزاق با گوشت اسب كه "سوقیم" نام دارد، غذایی به‌نام "اویقی آشار" همراه با آویز می‌پزند و از جوان‌هایی كه دوستشان دارند، پذیرایی می‌كنند. آنان نیز در قبال آن به دختران آیینه و شانه و عطر هدیه می‌كنند كه آن‌را "سلت اتكیتر" به‌معنای علاقه‌آور می‌نامند. ‌ ‌
اگر در نوروز باران یا برف ببارد قزاق‌ها آن‌را به فال نیك گرفته و معتقدند كه سال خوبی پیش‌رو خواهندداشت. در عید نوروز مردم لباس نو و سفید به تن می‌كنند كه نشانه‌ای از شادمانی است.
● هند
جشن هولی همان جشن نوروز در میان هندیان است. این جشن به‌مدّت پنجاه روز در فصل بهار برگزار می‌شود. هولی هندیان مانند بهار رنگارنگ است.
در معابد هرروز از گولال، پودر رنگی، برای استحمام مذهبی خدایان استفاده می‌شود.
آیین این جشن طی دو روز به انجام می‌رسد. در روز اول غروب یا شب‌هنگام آتشی بزرگ روشن می‌شود. قبل از آن، آتش بزرگ دیگری بر روی مكانی كه از قبل آماده شده، روشن می‌شود و تمثالی از هولیكا كه از خیزران و بوریا ساخته‌شده در حركتی دسته‌جمعی و منظم به‌همراه خوانندگان و نوازندگان محلی به‌وسیله‌ی برهمن‌ها به محل حمل می‌شود. تمثال در وسط آتش گذارده می‌شود و دستیار برهمن هفت‌بار آن‌را طواف می‌كند و قبل از این‌كه آن‌را آتش بزنند، اشعاری را در ستایش هولی ذكر می‌كند.
در روز دوم از صبح تا ظهر مردم با هر عقیده‌ی مذهبی بر سر و روی دوستان و خویشان گرد رنگ می‌ریزند. یا با آب‌فشان آب رنگی بر سر و روی هم می‌پاشند. ‌ ‌
در غروب همان‌روز مردم شیرینی تعارف می‌كنند و دوستان سه‌بار همدیگر را در آغوش می‌گیرند و برای هم آرزوی خوشبختی می‌كنند.
این جشن همزمان با ماه فوریه و مارس است و اصل آیین در دو روز برگزار می‌شود.
در این‌روز جوانانِ طبقه‌ی پایین (كاست) كلمات زشت و ركیك به زبان می‌آورند و روی هم گرد می‌پاشند. مسن‌ترها تنها گرد قرمز رنگی را به آرامی به‌هم می‌پاشند.
● عراق
دوازده سال است كه كردهای عراق به خودمختاری نسبی دست‌یافته‌اند. صبح روز عید، مراسم نوروزی در پای كوه "مامه یار" در سلیمانیه بر مزار پدر فرهنگ مردم كردستان استاد "پیره میرد" با به‌صدا درآوردن طبل‌های بزرگ و شركت هزاران نفر برگزار می‌شود. در این‌روز شخصی كه شبیه به پیره میرد است، نوه‌ی دختری‌اش را گرفته و به‌طور سمبلیك از مزار خارج می‌شود و هلهله به‌راه می‌افتد. سپس پیر برای جوانان دعاكرده و برایشان آرزوی خوشبختی می‌كند.
● مصر
مصریان، نوروزی را كه از ایرانیان گرفته‌اند، همزمان با آغاز فصل زارعی و زمانی كه رود نیل طغیان‌كرده در دهم یا یازدهم سپتامبر برگزار می‌كنند. در این‌روزها به هم آب می‌پاشند و آتش روشن می‌كنند. به‌عقیده‌ی مصریان این‌روز نخستین روز خلقت است. عده‌ای معتقد كه نوروز در زمان هخامنشیان و توسط كمبوجیه به این كشور راه‌یافته است. برخورد روز عید با هر‌یك از روزهای هفته اعتقادهایی را با خود‌به‌همراه دارد؛ برای مثال اگر عید همزمان با شنبه باشد، آب نیل فزونی می‌یابد و به ۱۸ ذرع می‌رسد و روغن گران می‌شود، وبا در میان علما و بزرگان و طبقات متوسط عرب شایع می‌شود و آخر سال نیكوست.
● قرقیزستان
نوروز در قرقیزستان اول یا دوم فروردین برگزار می‌شود. این امر به ۲۹ یا ۳۰ روزه بودن اسفند ربط‌دارد. اگر اسفند ۲۹ روز باشد، مراسم عید نوروز اول فروردین و اگر ۳۰ روز باشد، دوم فروردین برگزار می‌شود.
در این‌روز غذاهای معروف قرقیزی مثل "بش بارماق"، "مانته"، "بورسك" و "كاتما" پخته می‌شود و بین شركت‌كنندگان در جشن توزیع می‌شود. ‌ ‌
مراسم جشن عید نوروز در شهرها، میادین بزرگ و روستاها توسط ریش‌سفیدان برپا می‌شود.
● تركیه
ترك‌ها به‌تازگی نوروز را جشن ملی خود اعلام‌كرده‌اند. پیش از این، كردهای این كشور مخفیانه این رسم كهن را به‌جای می‌آوردند.
در روزگاری كه در این كشور نوروز را به‌صورت همگانی جشن می‌گرفتند، حكیم‌باشی برای پادشاهان معجون شفا‌بخش درست می‌كرده و باقی مراسم مانند جشن نوروز در مناطق دیگر انجام می‌گرفته است.
امروزه كردهای تركیه هفت‌سین می‌چینند و به‌دلیل هم‌مرز بودن با ایران، بسیاری از رسوم ایرانی را به‌جا می‌آورند.

هستی پودفروش‌، ‌‌روزنامه‌ نگار

منبع : سایر منابع