سفید‌رود سیاه شد

سفید‌رود و سد بزرگ ۴۵ ساله آن كه قرار بود صد سال عمر كند مدت‌هاست با مشكلات و مخاطرات زیست‌محیطی بیشماری دست و پنجه نرم می‌كند.
این رود با مشكلاتی چون برداشت بی‌رویه شن و ماسه، افزایش ورود فاضلاب و مواد آلاینده و افزایش مواد رسوبی و گل و لای و صید غیر‌مجاز روبه‌روست.
صید غیرمجاز باعث شده است كه بخشی از ماهیان مولد به صورت قاچاق از چرخه حیات خارج و مراكز تكثیر و پرورش ماهی برای گرفتن ماهیان خاویاری مولد در این رودخانه با مشكلاتی مواجه شوند.
اما اخیرا مساله رسوب‌گذاری رودخانه و سد سفیدرود كه از دیرباز مورد توجه و نگرانی كارشناسان قرار گرفته به دلایل فنی (در واقع به دلایل غیر‌فنی و اجرای روش‌های غیر‌كارشناسی) به گونه مضاعفی تشدید شده است. به گونه‌ای كه به عقیده كارشناسان، این رود چندی است كه در وضعیت بحرانی قرار گرفته است.
«اسماعیل آرمون» عضو شورای مهندسی كشاورزی و منابع طبیعی گیلان با اعلام وضعیت بحران در رودخانه سفید‌رود می‌گوید: «رودخانه سفیدرود به عنوان بزرگ‌ترین رودخانه‌ای كه به دریای مازندران می‌ریزد و از ذخایر مهم ماهیان به ویژه ماهی سفید است، به دلایل متعددی بسیار آسیب‌پذیر شده است اما برخی فعالیت‌های به اصطلاح عمرانی اخیر در منطقه به دلیل بی‌توجهی به محدودیت‌های طبیعی و نقص فنی در طراحی‌های صورت گرفته، براین وضعیت دامن زده و آن را به مرحله بحران رسانده است.»
وی درمیان عوامل متعدد تهدید رودخانه سفیدرود، به احداث جاده یا بزرگراه
رشت – قزوین اشاره كرد كه این منطقه را بیش از همیشه آسیب‌پذیر و حساس كرده است به نحوی كه هرگونه مداخله‌ای برای اصلاح شرایط مخاطرات بیشتری را در پی دارد.
وی در توضیح بیشتر این مطلب گفت: «عملیات احداث بزرگراه قزوین- رشت كه چندی است در این محل آغاز شده به دلیل خاكبرداری‌های بی‌رویه سبب لغزش خاك و سرازیر شدن آن از ارتفاعات شده است.»
آرمون بی‌توجهی طراحان و مجریان پروژه احداث بزرگراه رشت – قزوین را به اصول و محدودیت‌های فنی در منطقه، مهم‌ترین عامل بروز این وضعیت می‌داند: «اگرچه سفید‌رود و سد سفید‌رود به دلایل متعددی از قبل گرفتار مشكلات بسیار بوده‌اند اما فقدان برنامه‌ریزی و بررسی‌های فنی دقیق این مشكلات را دامن زده است زیرا طراحان و مجریان این پروژه بدون توجه به مقاومت خاك منطقه اقدام به حفاری و تراشه‌برداری از كناره سفید‌رود كرده‌اند. این تراشه‌برداری‌ها عمدتا در سطح وسیعی صورت گرفته كه گاه بدنه كوه به طول دو كیلومتر شكافته شده است. خاك این بخش‌های شكافته شده، عمدتا به دلیل لغزش و عدم مقاومت به بستر سفید‌رود سرازیر شده و این خود كیفیت آب و اكوسیستم طبیعی این رود را مختل و شرایط زندگی برای ذخایر آبی این رود را دشوار كرده است.
به گفته وی سرازیر شدن هزاران تن خاك و سنگ به بستر رودخانه نه تنها حیات آبزیان و آب مورد نیاز شالیزارها و مزارع اطراف این رود را تهدید می‌كند بلكه ساخت جاده رشت – قزوین را نیز كه علت بروز تمام این مشكلات بوده، با بن بست مواجه كرده است.
در نتیجه چنین شرایطی امكان ادامه كار در منطقه و تكمیل عملیات جاده‌سازی ناممكن شده و این طرح عملا به بن بست رسیده است.
آرمون تاكید دارد حساسیت و آسیب‌پذیری منطقه به گونه‌ای است كه استفاده از هرگونه ادوات مهندسی و یا اعمال هرگونه دخالت و دستكاری در منطقه و اصلاح شرایط ناممكن شده است. از این رو در حال حاضر نزدیك به دو سال است كه به دلیل لرزش كوه و عدم پیش‌بینی‌های لازم از سوی مجریان و مسوولان طرح، ادامه عملیات متوقف شده است.
تاكنون میلیاردها تومان اعتبار برای احداث آزاد‌راه رشت – قزوین سرمایه‌گذاری و هزینه شده است اما افزایش رسوب رودخانه سفیدرود به دلیل ورود این میزان از گل و لای علاوه بر رودخانه، سد سفید‌رود را نیز به شدت تهدید می‌كند كه رفع این مشكلات نیز اگر ممكن باشد خود هزینه و خسارت‌های مضاعفی را برای جبران بی‌توجهی‌های صورت گرفته، تحمیل می‌كند.
گذشته از بزرگراه رشت – قزوین، سد و رودخانه سفید‌رود كه تامین‌كننده بخش اعظم آب كشاورزی گیلان است، اساسا با مشكلات متعددی دست و پنجه نرم می‌كند.
به گفته آرمون مساله افزایش حجم مواد رسوبی در این سد كه نزدیك به ۵۰۰ میلیون متر مكعب از كل دو میلیارد مترمكعب ظرفیت سد را اشغال كرده یكی از مهم‌ترین مشكلات موجود در این زمینه است.
وی یادآور می‌شود كه وقوع زلزله در رودبار گیلان نیز تاج سد را دچار آسیب كرده و این مسائل مجموعا عمر مفید سد و نیز ظرفیت آب سد را به شدت كاهش داده است.
وزارت نیرو اعلام كرده است كه تخریب‌های ایجاد شده بر اثر زلزله مخرب ۳۱ خرداد ۱۳۶۹ منجیل و ترك‌های افقی كه در محل درزها و جایی كه شیب رویه پائین دست تغییر می‌كند در پایه‌های مركز ایجاد گردیده بود، ترمیم شده است. اما این حادثه همچنان مورد نگرانی ساكنان و برخی مسوولان محلی است.
مهندس آرمون در ادامه به احداث سدهای دیگر بر رودخانه‌های مرتبط با سفید‌رود اشاره كرده و می‌گوید: «میزان و كیفیت آب سفید‌رود وابسته به رود شاهرود است از این رو احداث سد طالقان برای انتقال آب آن به تهران كه اخیرا صورت گرفته، خطری جدی برای حیات این رودخانه و جلگه گیلان محسوب می‌شود. علاوه بر این سه سد دیگر نیز روی رودخانه‌های منتهی به سفیدرود در حال احداث است. با احداث این سدها و در نتیجه افت آب سفید‌رود، محل تخم‌ریزی ماهیان خاویاری در دهنه سفید‌رود و ذخایر این ماهیان و همچنین كشاورزی جلگه حاصلخیز گیلان نیز به شدت دچار آسیب خواهد شد.»به گفته وی در پایین‌دست سفید‌رود حدود ۲۳رود دیگر نیز جریان دارد كه سال‌ها قبل به هنگام طراحی و اجرای پروژه سد سفیدرود در زمان آغاز به كار این سد در سال ۱۳۴۱، توسط متخصصان فرانسوی بررسی شده بود. براساس همین مطالعات روشن بود كه احداث سد روی برخی از این رودها توجیه اقتصادی ندارد. طبق بررسی‌های صورت گرفته تنها شش رود از این مجموعه قابلیت احداث سد را دارند. ازاین رو احداث سد روی این شش رود چندی است كه در دستور كار برنامه‌های دولت قرار گرفته است اما احداث این سدها دركنار سایر عوامل تهدید كننده همانند آسیب‌دیدگی سد و حجم بالای مواد رسوبی و در نتیجه كاهش ذخایر آب سفیدرود، نگرانی‌های بسیاری را برانگیخته است.در این میان آلودگی سفیدرود از مهم‌ترین و جدی‌ترین و ظاهرا لاینحل‌ترین این مشكلات است. سازمان حفاظت محیط‌زیست پیش از این «سفید رود» را به دلیل تخلیه یك‌هزار و ۸۴۰ تن نیترات و فسفات و ۲۹۶/۱۵ تن انواع حشره‌كش آلوده‌ترین رودخانه ایران در سواحل خزر اعلام كرده بود.
براساس آمار‌های تحقیقی در سواحل دریای‌خزر، صنایع مستقر در سواحل ایرانی این دریا طی سال ۱۳۸۰، ۶۰۰ تن نیترات، ۲۱۰ تن فسفر و ۱۲ هزار و ۵۰۰ تن روغن به این دریا تخلیه كرده‌اند.
و كلام آخر ضرب‌الاجل تعیین شدن از سوی كارشناسان است كه عمر این سد و رودخانه سفید‌رود را در صورت ادامه این وضعیت حداكثر ده سال تخمین زده‌اند.
سد سفیدرود هم‌اكنون تمام آب موردنیاز كشاورزی گیلان را تامین می‌كند به نحوی كه ۳۶درصد از اراضی استان وابسته به آب این رودخانه است. این رودخانه همچنین محل تخم‌ریزی و رشد انواع آبزیان به ویژه ماهیان دریای مازندران است. مهندس آرمون می‌گوید: «در صورتی كه تمهیدات لازم برای حل مشكلاتی چون برداشت شن و ماسه یا ورود گل و لای جاده رشت – قزوین و یا ورود آلاینده‌های شیمیایی به رودخانه اندیشیده نشود، امیدی به بقای این رودخانه ظرف ده سال آینده نمی‌توان داشت.»
این مدت را مدیركل دفتر بررسی آب و خاك سازمان حفاظت محیط‌زیست هم سال گذشته در سطح گسترده‌تری اعلام كرده بود: «علاوه بر ورود سموم و كودهای كشاورزی به رودخانه‌ها كه باعث افزایش آلودگی رودخانه‌ها شده است، باید گفت خاك‌های كشاورزی تهران و شمال كشور به حد اشباع از نظر نگهداری سموم و آفت‌كش‌ها رسیده‌اند و این مساله در بلند‌مدت و طی ۱۰ سال آینده به یك فاجعه زیست‌محیطی تبدیل می‌شود.» (خبرگزاری مهر۳۰ دی‌ماه ۸۵ )

منبع : روزنامه تهران امروز