تلسکوپ ۵۰ متری اروپا

بخش ثابت رصدخانه ملی ایران در اینجا اختصاص دارد به‌گزارش بازدید از رصدخانه و دانشگاه لوند؛ جایی که درحال طراحی و برنامه‌ریزی ساخت بزرگترین تلسکوپ جهان در سال‌های آینده است.
همیشه برخورد با تازه‌های فناوری و علم برایم جذاب است و به‌هیجانم می‌آورد، به‌ویژه اگر شاهد چیزی باشم که قرار است تاریخ‌ساز باشد و تحول بزرگی در بینش انسان به‌وجود بیاورد و مرزهای دانش را تغییر دهد. لازم نیست موضوع خیلی جدیدی باشد مانند نانوفناوری یا زیست‌فناوری و نانوزیست فناوری. اگر ابزاری جدید هم باشد که در علمی به‌قِدمت دانش بشر کاربرد دارد، وضع همان است و حال همان.
این‌بار چشمی غول‌آسا من را به‌هیجان آورده است؛ چشمی که وقتی به‌آسمان خیره شود چیزهایی را خواهد دید که تابه‌حال نادیدنی بودند. از تلسکوپ <یورو ۵۰> سخن می‌گویم. تلسکوپی با قطر آینه پنجاه متر (مساحتی نزدیک به‌دو هزار متر مربع) و وزنی در حدود ۳۵۰۰ تُن؛ آینه‌ای که ۵ برابر از بزرگترین تک‌تلسکوپ‌های امروز بزرگتر است. ا‌رتفاع تلسکوپ وقتی در مَقَر خود نصب شود برابر با یک برج ۳۰ طبقه (۸۸ متر) خواهد بود. ولی گذشته از این ابعاد عجیب، چیزی که این تلسکوپ را هیجان‌انگیزتر می‌کند ادغام اُپتیک سازگار (Adaptive Optic) و اپتیک فعال(Active Optic) در یک مجموعه و تحت نام اپتیک زنده(Live Optic) است که انقلابی در ساخت تلسکوپ‌ها به‌وجود خواهد آورد.
اپتیک سازگار تأثیر حرکت جوّ بر نورِ ورودی به‌تلسکوپ را از بین می‌برد و اپتیک فعال تأثیر لَرزش‌ها و نَوَسان‌های ناخواسته ناشی از عوامل محیطی یا تجهیزات مکانیکی را خنثی خواهد کرد. اپتیک زنده این دو را در مجموعه‌ای بزرگتر که شامل کنترل‌کننده‌های کل مجموعه (از گنبد گرفته تا سی‌سی‌دی‌ها) و آشکارسازها و حِسگرهای مکانیکی و محیطی مانند تجهیزات هواشناسی و لرزه‌نگاری و جاذبه‌سنج‌هاست به‌خدمت می‌گیرد تا در نهایت تلسکوپ بتواند به‌مرزهایی از قدرت تفکیک و وضوح برسد که غیرقابل دسترس به‌نظر می‌رسند.
خانهِ این تلسکوپ ۶۰۰ میلیون یورویی که ساخت آن ده سال وقت می‌خواهد هنوز مشخص نشده است ولی دو محل بیشترین امکان را برای پذیرایی از این چشم بزرگ دارند: جزایر قناری و شیلی.
طراحی این تلسکوپ و بخش‌های مختلف آن را مجموعه‌ای از دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی در کشورهای سوئد، ایرلند، آمریکا، دانمارک، انگلیس، و اسپانیا برعهده داشته‌اند که نقش رهبری این مجموعه با دانشمندان و پژوهشگران دانشگاه لوند (LUND) در سوئد است.
ارتباطات به‌وجود آمده در طرح رصدخانه ملی ایران با مراکز پژوهشی مختلف سبب شد با طراحان و مدیران طرح <یورو ۵۰> نیز آشنا شویم. مدیر این طرح بزرگ دکتر توربن آندرسِن دانمارکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه لوند است و در کارنامهِ خود طرح‌های اجرا شده و نشده زیادی دارد که همگی در نوع خود انقلابی هستند.
آندرسن تنها نیست. دوست و همکار منجم او <آرنه آرد‌بِرگ> که رییس رصدخانه لوند نیز هست، او را در برآورده شدن نیازهای امروز و فردای یک منجم راهنمایی می‌کند. آردبرگ دانشمندی جهان‌دیده است که سال‌ها مسئولیت رصدخانه‌های بزرگ تحقیقاتی در نقاط مختلف جهان را برعهده داشته است.
البته نباید فراموش کرد که یک مهندس و یک اخترشناس برای ساخت یک تلسکوپ به‌همکاریِ نزدیکِ یک نورشناس یا طراح اپتیک نیاز دارند و در اینجاست که ضرورت حضور خانم مِتِه پِترسُن احساس می‌شود.
باری، با آشنایی مقدماتی ما با این گروه، آنها اظهار تمایل کردند که به‌ایران برای طراحی تلسکوپ رصدخانه ملی کمک کنند و به‌همین منظور ما را برای یک بازدید یک هفته‌ای از این رصدخانه دعوت کردند.
دکتر سپهر اربابی و من عازِم این سفر شدیم تا از نزدیک با فعالیت این رصدخانه آشنا شویم. نکته جالب‌توجه برای آنها این بود که این سفر بدون هیچ حمایتی از سوی مسئولان ایرانی (با هزینه شخصی) انجام شده است و برای ما نکتهِ جالب‌توجه این بود که آنها بیشتر از همهِ ما و مسئولان ما به‌فکر این طرح و موفقیت آن بودند. برخورد دوستانه و بزرگ‌مَنِشانه آنها برای ما بسیار جالب‌توجه و حتی گاهی ناراحت‌کننده (خجالت می‌کشیدیم) بود.

مجید آل‌ابراهیم

منبع : ماهنامه نجوم