قطعنامه ۵۴۰

از مجموعه ۸ قطعنامه منتشره از سوی شورای امنیت سازمان ملل راجع به جنگ تحمیلی، قطعنامه ۵۴۰، چهارمین مورد آن به شمار می‌رود. ۱ این قطعنامه با وجود آن كه در پی اعزام گروه حقیقت‌یاب سازمان ملل برای بررسی آثار حملات توپخانه‌ای عراق به مناطق مسكونی ایران و تهیه گزارش مستند و ارائه آن به شورای امنیت سازمان ملل صورت گرفت، ۲ نكته تازه‌ای در برنداشت و تكرار قطعنامه‌های پیشین این شورا بود. علاوه بر این، قطعنامه ۵۴۰ متعاقب یك رشته پیروزی‌های جمهوری اسلامی ایران در جبهه‌های جنگ صورت گرفت.
در فاصله قطعنامهٔ ۵۲۲ تا قطعنامهٔ بعدی (۵۴۰) در جبهه‌های جنگ عملیات زیر توسط نیروهای جمهوری اسلامی صورت گرفت:
ـ عملیات محرم كه در دهم آبان ماه ۱۳۶۱ در منطقهٔ شمال فكه و جنوب غربی ایران شروع شد و طی سه مرحله، آزادی بیش از ۷۰۰ كیلومتر مربع از سرزمینهای ایران و تسلط بر خطوط مواصلاتی مهم عراق و اسارت حدود ۳۰۰۰ نفر از نیروهای عراقی را به دنبال داشت.
ـ عملیات والفجر مقدماتی كه در ۱۸ بهمن ۱۳۶۱ در جبهه‌‌های میانی انجام شد.
ـ عملیات والفجر ۱ كه در ۲۳ فروردین ۱۳۶۲ در منطقهٔ شمال فكه شروع و منجر به آزادی حدود ۱۵۰ كیلومتر مربع از خاك ایران شد.
ـ عملیات والفجر ۲ كه در ۲۹ تیر ماه در منطقهٔ پیرانشهر آغاز و به تصرف ارتفاعات استراتژیك منطقه وپادگان حاج عمران انجامید.
ـ عملیات والفجر ۳ كه ده روز پس از عملیات والفجر ۲ در جبههٔ مركزی منطقه مهران انجام شد و آزادی ارتفاعات حساس و استراتژیك منطقه و سد كنجان چم و جادهٔ استراتژیك مهران به دهلران را در پی داشت.
ـ عملیات والفجر ۴ كه در ۲۸ مهر سال ۱۳۶۲ در منطقهٔ بانه و مریوان انجام و منتهی به آزادی حدود ۷۰۰ كیلومتر مربع از خاك ایران و تسلط بر ارتفاعات مهم منطقه گردید.
گفتنی است عملیات والفجر ۴، تا ‌آن تاریخ موفقترین عملیات ایران بود؛ شاید به همین دلیل بود كه چند روز بعد، شورای امنیت به فكر صدور قطعنامه‌ای دیگر افتاد و آن قطعنامهٔ شمارهٔ ۵۴۰ بود.
ـ طرح قطعنامه توسط كشورهای گویان، زئیر و توگو ارائه شد و درجلسهٔ نهم ‌آبان ۱۳۶۲ با ۱۲ رأی موافق، سه رأی ممتنع (پاكستان، نیكاراگوئه و مالت) و بدون رأی مخالف تصویب شد. متن قطعنامهٔ شماره ۵۴۰ به شرح زیر است:
●قعطنامهٔ شمارهٔ ۵۴۰ ( ۱۹۸۳)
«شورای امنیت،با بررسی مجدد موضوع تحت عنوان «وضعیت مابین ایران و عراق»،با یادآوری قطعنامه‌ها و بیانیه‌های شورا كه در آن من جمله ‌آتش بس كامل و پایان عملیات نظامی میان طرفین خواسته شده است، با یادآوری گزارش مورخ ۲۰ ژوئن ۱۹۸۳ (۱۵۸۳۴/ S) دبیر كل در مورد هیئت اعزامی منتخب او جهت بازرسی مناطق غیر نظامی در ایران و عراق كه مورد حملات نظامی قرار گرفته‌اند و قدردانی از دبیر كل به خاطر تقدیم گزارش واقع‌بینانه، متوازن و عینی در این مورد، و نیز با ابراز قدردانی از تشویق‌ها و كمك‌ها و همكاری‌هایی كه دولتین ایران و عراق نسبت به هیئت اعزامی دبیر كل مبذول داشته‌اند، با ابراز تأسف مجدد از مناقشهٔ میان دو كشور كه منجر به خسارات هنگفت جانی و زیانهای فراوان به شهرها، اموال و تأسیسات زیربنایی اقتصادی شده است و با تأیید لزوم بررسی واقع‌بینانهٔ علل جنگ،
۱) از دبیر كل تقاضا می‌نماید تا به كوشش‌های میانجیگرانهٔ خود میان طرفین به منظور نیل به حل اختلاف به نحو كامل و عادلانه و شرافتمندانه كه مورد قبول هر دو طرف باشد، ادامه دهد
۲) نقض حقوق انسانی و بشر دوستانه، مخصوصاً مفاد كنوانسیون ۱۹۴۹ را در كلیهٔ زمینه‌های آن محكوم می‌سازد وخواستار توقف فوری كلیه عملیات نظامی علیه هدفهای غیر نظامی از جمله شهرها و مناطق مسكونی است.
۳) حق كشتیرانی و بازرگانی آزاد را در آب‌های بین‌المللی مورد تأكید قرار داده و از كلیهٔ كشورها می‌خواهد كه این حق را رعایت كنند و از طرفین متخاصم می‌خواهد كه بلافاصله به خصومت‌ها در منطقهٔ خلیج [فارس] من‌جمله خطوط دریایی و آبراه‌های قابل كشتیرانی، بنادر، پایانه‌ها، تأسیسات دور از ساحل و همهٔ بنادری كه به طور مستقیم یا غیر مستقیم به دریا راه دارند، پایان داده و به تمامیت ارضی دیگر كشورهای ساحلی احترام بگذارند.
۴) از دبیر كل درخواست می‌نماید كه با طرفین در مورد طرق توقف خصومت، من جمله احتمال اعزام ناظران سازمان ملل مشورت نماید و گزارش نتیجهٔ این مشورت‌ها را به شورای امنیت تسلیم نماید.
۵) از هر دو طرف می‌خواهد كه از هر اقدامی كه صلح و امنیت بین‌المللی و همچنین حیات دریایی در منطقهٔ خلیج [فارس] را در معرض مخاطره قرار می‌دهد خودداری ورزند.
۶) بار دیگر از كلیهٔ كشورها می‌خواهد كه حداكثر خویشتن‌داری را در مورد اقداماتی كه ممكن است به افزایش و گسترش مناقشه منجر شود به كار برند و بدین ترتیب اجرای این قطعنامه را تسهیل نمایند.
۷) از دبیر كل درخواست می‌نماید كه در مورد اجرای فوری و مؤثر این قطعنامه با طرفین به مشورت بپردازد.»
در بررسی و تحلیل تطبیقی این قطعنامه نكات زیر حائز اهمیت است:
۱) عنوان این قطعنامه همچنان «وضعیت میان ایران و عراق» است.
۲) این قطعنامه نیز همانند قطعنامه‌های قبلی «توصیه» است.
۳) ریاست شورا در موقع تصویب قطعنامه نمایندهٔ اردن بود كه با توجه به روابط ویژهٔ اردن با عراق در آن زمان، رئیس شورا در تصویب قطعنامه نقش مهمی داشت.
۴) قطعنامه متعاقب عملیات زنجیره‌ای والفجر و به ویژه «والفجر ۴» صادر شده و متأثر از آن بود. فاصله زمانی شروع عملیات والفجر تا صدور قطعنامه ۵۴۰ فقط ۱۲ روز است.
۵) شورا برای تأكید بر رعایت حق كشتیرانی و بازرگانی آزاد (پاراگراف ۳ اجرایی) دیر عمل كرده است. زیرا در واقع پس از صدور قطعنامهٔ ۵۲۲ بود (مهر ۱۳۶۱) كه عملیات شدید حمله به كشتی‌ها و نفتكش‌ها در خلیج فارس توسط عراق آغاز شد.
۶) در بندهای ۳ و ۵ قطعنامه به «خلیج» اشاره شده و منظور «خلیج فارس» است. بحث در مورد نام اصیل و تاریخی خلیج فارس خود مبحث گسترده‌ای است كه كوچك‌ترین تردیدی در صحت و اصالت این نام باقی نمی‌گذارد. كاربرد نام ناقص و اسمی عام به جای اسم خاص «خلیج فارس» در قطعنامهٔ شورای امنیت مبین جهت‌گیری شورا به سود محافلی است كه سعی در تحریف نام تاریخی خلیج فارس دارند؛ زیرا در این مورد علاوه بر صدها سند و مدرك، دستورالعمل صریح و كاملاً روشن دبیرخانهٔ سازمان ملل متحد راه را بر هرگونه ابهامی بسته است. ۳ قاعدتاً شورای امنیت نمی‌تواند از چنین دستورالعملی بی‌اطلاع باشد. مضافاً آنكه تأكیدات مكرر و حساسیت جمهوری اسلامی ایران را نیز در این مورد شاهد بوده است.
۷) قطعنامهٔ ۵۴۰ اولین مورد از قطعنامه‌های مورد بررسی است كه به اتفاق آرا به تصویب نرسیده است. این اولین بار بود كه اتفاق آرا شكسته می‌شد و سه كشور به آن رأی ممتنع می‌دادند.
۸) قطعنامهٔ ۵۴۰ شامل عناصر مثبتی نیز هست. از جمله این كه در آخرین بند مقدماتی لزوم بررسی واقع بینانهٔ علل جنگ را كه پیوسته جمهوری اسلامی ایران بر آن پای می‌فشرد می‌پذیرد و این در نوع خود تا آن زمان بی نظیر است؛ اگر چه این كار با سه اشكال عمده توأم بود: اول آنكه چنین مسئله مهمی تنها در قسمت مقدماتی قطعنامه آورده شده و در قسمت اجرایی برای آن روشی اختصاص داده نشده است؛ دوم با وجود آن كه شورا پذیرفته است جنگی واقع شده اما از تجاوز سخنی به میان نیاورده است. حتی اگر شورا برای این كار «محذوراتی» داشته، می‌توانسته است با كاربرد لفظ «نقض صلح» منظور خود را ابزار دارد كه چنین نكرده است؛ و سوم آن كه به مسئله‌ای با این اهمیت، بسیار مبهم و گذرا اشاره شده است.
به هر حال این نكته را نمی‌توان منكر شد كه تا این مقدار نیز پیشرفت مهم و چرخشی امیدبخش در سلسله حركات شورا پدید آمده بود.
۹) اشاره به گزارش هیئت بازرسی مناطق غیر نظامی در ایران و عراق كه هدف حملات نظامی قرار گرفته بودند و «واقع‌بینانه، متوازن و عینی» خواندن آن، باتوجه به نتیجه‌گیری گزارش، نكته‌ای مثبت به نفع جمهوری اسلامی ایران بود.
۱۰) تصریح و احصای موارد مذكوردر بند ۳ قسمت اجرایی قطعنامه، به نحوی است كه بتواند رضایت هر دو طرف را در برداشته باشد. مثلاً امنیت خطوط دریایی بیشتر مورد نظر ایران بود وامنیت آبراههای قابل كشتیرانی مورد درخواست عراق. پایانه‌‌ها به قصد جلب رضایت ایران و بنادری كه به طور غیر مستقیم به دریا راه دارند، با نیت رضایت عراق ذكر شده بود.
اگر چه امام جمعهٔ تهران، در خطبهٔ نماز جمعه تهران قطعنامهٔ ۵۴۰ را رد كرده و توضیح دادند كه اصولاً سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال شورای امنیت تغییر نكرده است، مگر آنكه شورا سیاست‌های خود را تغییر دهد. ۴ ، لیكن با توجه به آنچه در بندهای ۷ تا ۱۰ ذكر شد، برای اولین بار نگاه جدی‌تری در مورد این قطعنامه در جمهوری اسلامی ایران به عمل آمد. این بررسی اگر چه تغییری در موضع رد قطعنامه در پی نداشت، اما این فكر به وجود آمد كه در آینده می‌توان انتظار صدور قطعنامه‌های واقع بینانه‌تری از شورای امنیت سازمان ملل داشت.

پی‌نوشت‌‌ها:
۱ـ این قطعنامه‌ها عبارتند از قطعنامه ۴۷۹ مصوب ششم مهر ۱۳۵۹، قطعنامه ۵۱۴ مصوب ۲۱ تیر ۱۳۶۱، قطعنامه ۵۲۲ مصوب ۱۲ مهر ۱۳۶۱، قطعنامه ۵۴۰ مصوب ۹ آبان ۱۳۶۲، قطعنامه ۵۵۲ مصوب ۱۱ خرداد ۱۳۶۳، قطعنامه ۵۸۲ مصوب ۵ اسفند ۱۳۶۴، قطعنامه ۵۸۸ مصوب ۱۶ مهر ۱۳۶۵ و قطعنامه ۵۹۸ مصوب ۲۹ تیر ۱۳۶۶.
۲ـ این گروه از ۳۰ اردیبهشت تا ۲۰ خرداد ۱۳۶۲ از ایران و عراق بازدید كردند و گزارش خود را به دبیر كل سازمان ملل دادند. در این گزارش به ویرانی‌های سنگین مناطق مسكونی ایران و خسارات محدود عراق اشاره شده است.
۳ـ نامهٔ دبیر كل وقت سازمان ملل متحد به نمایندگی ایران كه تحت شمارهٔAD۳۱۱/۱/GEN به تاریخ ۵ مارس ۱۹۷۱ به عنوان سند سازمان ملل متحد منتشر شده است.
۴ـ روزنامه كیهان؛ ۱۳ آبان ۱۳۶۲؛ ص ۲.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی