بنای امامزاده ها ، الگوی زیبای معماری

مرز امامزادگان در سراسر ایران ،‌ از کانون های معنوی اسلام به شمار می روند، اغلب این امامزادگان از سادات شیعه علوی بودند که در پی اقتدار خلافت اموی تا پایان خلافت عباسی در نبرد با دستگاه خلافت ،‌ عباسی در نبرد با دستگاه خلافت ،‌برای تحقق عدالت آل علی (ع) به شهادت رسیدند. این اماکن مذهبی از ۲ سو مورد احترام و توجه مردم ایران بوده اند. از یک سو اعتقاد و ایمان به خاندان نبوت و امامت و گرایش آنان به عدالت و فضایل انسانی و از سوی دیگر فضیلت وجودی خود این صاحبان این اماکن متبرکه به عنوان نمادی از اعتقادات مذهبی مردم ایران است ؛ اما جدا از آن ، ویژگی های ساخت و شکل معماری هر یک از امامزاده ها در نوع خود قابل توجه است .
در هر سرزمینی ، ساختمان های بقاع متبرکه و به طور کلی آثار تاریخی آن در ارتباط با وضع جغرافیایی و اوضاع جوی و موقعیت تاریخی و نیز دلایل دیگر بوده و تفاوت هایی با هم دارند. به طور مثال بارندگی های فراوان ، هوای بسیار مرطوب و درختان جنگلی متنوع ، آفتهای بزرگ بناهای تاریخی در شمال ایران بوده و هست . همان طوری که می دانیم خشت در مناطق خشک ایران یعنی در حاشیه کویر، صدها سال دوام می آورد،‌ اما آجر و سنگ در صفحات شمالی عمر زیادی ندارند.
در این منطقه ،‌نباید در جستجوی بناهای ۵۰۰ ساله بود، زیرا کمتر بنایی هر قدر هم محکم ساخته شده باشد، می تواند مقابل عوارض طبیعی و و ضع اقلیمی این حدود پایدار بماند. در این سرزمین بناهای ۲۰۰ یا ۳۰۰ ساله را باید قدیمی شمرد، زیرا در گیلان و مازنداران ،‌بخصوص غرب مازندران و شرق گیلان ، باران و رطوبت دایمی ، بنای نرم و پوسیده به مرور فرو می ریزد و به تلی از خاک تبدیل می شود. چیزی نمی گذرد که بوته ها و حتی درختان روی این تل را می گیرند و اثری جز برآمدگی مختصری بر جای نمی گذارند. حتی بر بام خانه های روستایی نیز گاه درختان مختلف جنگلی بخصوص انجیر می روید. اوضاع جوی و موقعیت اقلیمی در طرح بناهای تاریخی و مصالح به کار رفته در آنها بسیار مؤثر یوده و شکل آنها را دگرگون کرده است ، تا آنجا که شباهت کمتری میان بناهای تاریخی و مذهبی این منطقه با سایر نقاط ایران وجود دارد.
از جنبه معماری مصالح اصلی بنای مساجد و بقاع متبرکه در این مناطق ، گاهی تنها چوب بوده که قوام و استحکام آن نیز در مناطق مرطوب زیاد نیست . از گنیبدهای کاشیکاری و گلدسته های مزین در اینجا کمتر نشانی است . بناهای تاریخی این منطقه بسیار ساده و غالب آنها به شکل مربع یا مستطیل ساخته شده اند. در اکثر مناطق شمال ایران ، دیوار بقاع را به همان روش خانه های روستایی، یعنی با چوب و شاخ و برگ درختان و گل و گاهی هم آهک ،‌با تفاوت هایی ساخته اند. نام بقاع نیز مشابه همین خانه ها ایجاد شده و گاه آن را با سفال و حلب و در مناطق ییلاقی با چوبهایی به نام لت می پوشانند.
سقف داخل بقاع نیز اغلب به اصطلاح محلی ، لمبه کاری (تخته کاری ) یا واشان کشی (نوعی چوب که زیر تخته ها قرار می گیرد) است . ارتفاع ، یعنی بلندی سقف خانه ها نیز تفاوت چندانی با بقاع ندارد. برخی خانه ها دو طبقه اند، ولی بقعه ها یک طبقه بنا شده اند. در خانه ها معمولا یک طرف ایوان وجود دارد، ولی بقعه ها یک طبقه بنا شده اند. در خانه ها معمولا یک طرف ایوان وجود دارد، ولی در بقاع اغلب اطراف اتاقک ساخته شده تا امکان دور زدن زایران در اطراف گور یا ساختمان وجود داشته باشد و عموما گور وسط اتاق است و این امر امکان طواف را فراهم می کند. ( البته در بعضی امامزاده ها گور در گوشه بنا نیز ساخته شده است .) گور شخص مدفون ، ضریح یا صندوقی دارد که از یک محافظ به همراه تزئیناتی از چوب و در موارد فلز، به صورت یک مکعب مستطیل ساخته شده و گاه گور بدون ضریح و تنها سنگی ساده دارای نوشته، یا حتی بدون نوشته است. این ساختمان ها عموما بیش از یک در دارند. در مواردی نیز ۴ طرف آنها در وجود دارد که البته روزها و موارد عادی یکی از آنها باز است . (گاهی اوقات هیچ کدام باز نیست ). وجود این ۴ در به علت سهولت ورود و خروج و نیز طواف مزار است . این درها به ایوان که حدود یک تا ۲ متر عرض دارد، باز می شوند. در آستانه، کوچکتر از سایر درها ساخته می شود، به نحوی که شخص موقع وارد شدن مجبور است سرخود را خم کند. شاید به آن سبب است که اگر کسی تعظیم و تکریم را به هنگام ورود فراموش کرد ،‌با خم کردن سر به سمت جلو در هنگام ورود، متوجه موضوع شود.
زیبایی بیشتر بقاع و امامزاده های شمال ایران ، به درختان کهنسال و عظیمی است که در محوطه آنها وجود دارد. عمر بعضی از این درختان از قدمت بقعه یا تاریخ احداث ساختمان آن بیشتر است . برخی از آنها حتی قبل از ساختن بقعه وجود داشته و گاهی به تنهایی مورد احترام اهالی هستند.
به هر حال ، همان گونه که ذکر شد، این بقاع تفاوت خاصی با خانه های مردم منطقه ندارد، تنها از جنبه تزئینات و نقاشی های دیواری و این که غالبا زنگ تمامی بقاع سبز است ، تفاوت هایی وجود دارد.

مصطفی خلعت بری لیماکی

منبع : بنياد انديشه اسلامي